31
Qədim arman-türk məbədi Avanın müxtəlif görünüĢləri
(VI yüzil).
AVAN MƏBƏDĠ
Qırxbulaq mahalında,
Ellər (12.10.1961-ci ildən -
Abovyan) rayonunun Avan
kəndində,
Ġrəvandan
BaĢ
Gərniyə gedən yolun üstündə
qədim arman-türk xristian
məbədi. 592-598-ci illərdə
tikilmiĢdir.
Hazırda yarımdağılmıĢ
vəziyyətdədir.
1939-1941-ci
illərdə
məbəd yenidən bərpa edilərək
ona bir çox erməni elementləri
əlavə edilmiĢdir.
Qədimdən
Türk-
Oğuz boylarının anayurdu
olan Avan kəndinə ilk
ermənilər (38 ailədə 174
nəfər) 1828-1829-cu illərdə
Ġrandan
köçürülüb
gətirilmiĢlər.
ƏDƏBİYYAT: И.Шопен. Исторический памятник состояния армянской области к эпоху ее
присоеденения к Российской империи, С-П., 1852, стр.35; Н.Г.Буниатов, Ю.С. Яралов.
Архитектура Армении, М., 1950, стр.53; В.М.Арутюнян, С.А.Сафарян. Памятники
армянского зодчества, М., 1951, стр.39; Г.О. Асратян. Ереван и его окрестности, Л., 1973,
стр. 5; Ə.Ələkbərli. Qərbi Azərbaycan, II с, В., 2002, səh.541-543.
32
Qədim türk məbədi Uzunların ümumi görünüĢü
(VI-VII yüzillər).
UZUNLAR MƏBƏDĠ
Allahverdi
(19.09.1969-cu
ildən - Tumanyan) rayonunun
Uzunlar (30.09.1968-ci ildən -
Odzun) kəndində VI yüzilin sonu -
VII yüzilin əvvəlinə aid qədim
Türk-Oğuz məbədi.
Gümbəzli bazilika üslubunda
tikilmiĢ məbəd öz adını Uzunlar
kəndindən
almıĢ,
"Uzunlar"
toponimi
isə qədim Uz türk
tayfasının adını bildirməklə "Uzun"
sözündən və -lar cəm Ģəkilçisindən
yaranmıĢdır.
Qədimdən
Türk-Oğuz
boylarının anayurdu olan Uzunlar
kəndinə ilk ermənilər XIX yüzilin
əvvəllərində köçürülmüĢlər.
ƏDƏBİYYAT: А.Берже. Кавказ в археологическом отношении, Тифлис, 1875, стр.54-55;
Н.Г.Буниатов, Ю.С.Яралов. Архитектура Армении, М., 1950, стр.40; В.М.Арутюнян,
С.А.Сафарян. Памятники армянского зодчества, М., 1951, стр.40; Н.М.Токарский.
Архитектура Армении IV-XIV вв., Ереван, 1961, стр.100; Архитектурные памятники Арме-
нии, М., 1974, стр.5-6; Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan", В., 1994, səh.29-33.
33
Qədim türk məbədi Yağaverdin xarabalıqları (VI-VII yüzillər).
YAĞAVERD MƏBƏDĠ
ƏĢtərək rayonunun Yağaverd (erməni tələffüzündə - Yeğvard) kəndi
ərazisində VI-VII yüzillərə aid qədim arman-türk məbədi.
Üçnefli
bazilika
üslubunda
tikilmiĢ
məbədin bu gün ancaq 1,5-
2
m
hündürlüyündə
qalıqları qalmaqdadır.
Qədimdən
Türk-
Oğuz boylarının anayurdu
olan Yağaverd kəndinə
ermənilərin ilk gəliĢi XVIII
yüzilə təsadüf edir.
ƏDƏBİYYAT: В.М.Арутюнян, С.А.Сафарян. Памятники армянского зодчества, М., 1951,
стр.37; Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan", В., 1994, səh.113-116.
34
Putqun//Putqni türk məbədi xarabalıqlarının ümumi
görünüĢü (VI-VII yüzillər).
Putqun//Putqni məbədi
xarabalıqlarının bir görünüĢü.
Putqun//Putqni məbədinin
planı.
PUTQUN//PUTQNĠ MƏBƏDĠ
Qırxbulaq mahalında, Ellər (12
.10.1961-ci
ildən - Abovyan) rayonunun Putqun//Putqni
kəndində VI yüzilin sonları - VII yüzilin əvvəllərinə
aid qədim arman-türk məbədi.
Eni 13,7 m, uzunluğu 29,9 m olan
dördkünclü bu bazilika bölgədə qədim arman-türk
mədəniyyətinin parlaq nümunələrindəndir. Lakin
təəssüf ki, VI-VII yüzillərdə Cənubi Qafqazda, о
cümlədən Qərbi Azərbaycanda izi-tozu belə
olmayan haylar bu gün baĢqa abidələrimiz kimi, bu
abidəmizi də özlərinə çıxmaqda davam edirlər.
Halbuki abidənin adı da onun türklərə - Qun//Hun
budununa (boyuna) məxsusluğunu aydın göstərir.
Putqni kəndinə ermənilərin ilk gəliĢi XVIII
yüzilə təsadüf edir.
ƏDƏBİYYAT: Н.Г.Буниатов, Ю.С.Яралов. Архитектура Армении, М., 1950, стр.43-45;
В.М.Арутюнян, С.А.Сафарян. Памятники армянского зодчества, М., 1951, стр.38-39;
Н.М.Токарский. Архитектура Армении IV-XIV вв., Ереван, 1961, стр.105-107; Г.О.Асратян.
Ереван и его окрестности, Л., 1973, стр.4; Ə.Ələkbərli. Qərbi Azərbaycan, II cild, Zəngibasar,
Gərnibasar və Qırxbulaq mahalları, В., 2002, səh.631-632.
35
Arman-türk xristian məbədi Üçkilsənin
müxtəlif görünüĢləri (VII yüzil).
ÜÇKĠLSƏ//EÇMĠƏDZĠN MƏBƏDĠ
Üçkilsə (12.03.1945-ci ildən - Eçmiədzin) rayonu ərazisində, rayon mərkəzi
olan Üçkilsə (qədim VağarĢabad) Ģəhərində arman-türk xristian məbədi.
IV yüzilin əvvəlində Armaniyada
xristianlığın yayılmasına daha öncəki
məbədlərin dağıdılması ilə baĢlayan
Maarifçi Qriqori əvvəlcə ölkənin ən böyük
və nüfuzlu ibadətgahı olan VağarĢabaddakı
məĢhur atəĢpərəstlik məbədini daĢ hasara
aldırmıĢ və az sonra (303-cü ildə) burada
xristian məbədi ucaltmıĢdır.
V yüzildən baĢlayaraq bu məbəd
dəfələrlə bərpa olunmuĢ, onun ilkin
görkəmi tanınmaz dərəcədə dəyiĢdirilmiĢ,
ona yeni-yeni tikililər əlavə edilmiĢ,
xüsusilə XVII yüzildə böyük dəyiĢikliklərə
məruz qalmıĢdır.
Məbədin adının (Üç-kilsə, Üç-
müədzin) türkcə olması, arman-türk
hökmdarı Tiridat tərəfindən tikilməsi və
yüzillər boyu xristian arman-türk xalqına
xidmət etməsi onun türk mədəniyyət
nümunəsi olduğunu təsdiq edir.
VII
yüzildən etibarən bölgədə
müsəlmanlığın qəbulu ilə bağlı məbəd
xristianlığını qoruyub saxlayan arman-türk
xristian azlığının dini icma mərkəzi kimi
fəaliyyətini davam etdirmiĢ, 1443-cü ildən etibarən Ġrandan və Türkiyədən bu
yerlərə köçüb gəlməyə baĢlayan ermənilərin dini mərkəzinə çevrilmiĢdir.
ƏDƏBİYYAT: И.Шопен. Исторический памятник состояния армянской области к эпоху ее
присоеденения к Российской империи, С-п.,1852, стр.292-306, 667; А.Берже. Кавказ в
археологическом отношении, Тифлис, 1875, стр. 171; В.М.Арутюнян, С.А.Сафарян.
Памятники армянского зодчества, М., 1951, стр.36-37; Г.О.Асратян. Ереван и его
окрестности, Л., 1973,стр. 4; M.Kalankatuklu. Albaniya tarixi, В., 1993, səh.21-23; J.Şardən.
Səyahətnamə, В., 1994, səh.22; Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan", В., 1994,
səh.162-166.
Dostları ilə paylaş: |
