Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsinin məqsədi, vəzifələri və onun tarixi haqqında məlumat verin

ƏMTQ-nin əsas vəzifəsi – layihə və planlaşdırma fəaliyyətlər barədə qəbul edilən qərarların vahid olmasını, yəni verilən qərara təsir edəcək bir çox amilləri nəzərə alaraq daha düzgün rəy bildirməsini və onlara layihələrdən yarana biləcək qüsurların ətraf mühitə təsirini aydın şəkildə göstərməsini təmin etməkdir.
Təklif olunan layihədə müxtəlif alternativlərin ƏMTQ çərçivəsində araşdırılması, bir tərəfdən ətraf mühitin mühafizəsinə müsbət təsir göstərərkən, digər tərəfdən də layihə sahibinin əlavə xərclərini effektiv şəkildə məhdudlaşdıracaqdır. ƏMTQ prosesi, əhalinin iştirakı ilə tərəf müqabilləri, layihə sahibi və dövlət qurumları arasında qarşılıqlı etimada dayanan əməkdaşlığın davamlı olması ölkənin ümumi demokratik inkişafı üçün də əsaslı zəmin yaradır.
Əsas faydaları:
-Dizayn mərhələsində yarana biləcək istənilən gözlənilməz dəyişiklikləri qabaqcadan görərək “zərərsizləşdirmək və mənfi təsirlərin minimuma endirilməsini təmin etmək üçün lazımi tədbirləri irəli sürmək”;
-Layihə sahibi üçün xərci təyin edən təklif;
-Qərar qəbul etmək üçün daha etibarlı, bütöv, işbirliyi yaratmaq və demokratik töhfəni vermək.
Ətraf mühitin qiymətləndirilməsi dedikdə, planlaşdırılan fəaliyyətlərin ekoloji nəticələrin sistemli təhlili, qiymətləndirilməsi, maraqlı tərəflərlə məsləhətləşmələri, fəaliyyətlərin planlaşdırılması, tərtib edilməsi, təsdiqlənməsi və həyata keçirilməsi zamanı bu təhlil və məsləhətləşmələrin nəticələrinin nəzərə alınması başa düşülür.
70-ci illərin sonlarında planlaşdırılan fəaliyyətlərin potensial ekoloji nəticələrinin təhlili və qərar vermə prosesində alınmış nəticələrin nəzərə alınması sistemli bir prosesi ifadə edən ƏMTQ termini adı altında həyata keçirildi.
80-ci illərdə, yalnız müəyyən iqtisadi obyektlərin tikintisi layihələri ilə deyil, həm də strateji qərarlar: ərazi və sektoral inkişaf planları, əhatəli proqramlar, strategiyalar, qaydalarla əlaqəli mümkün ekoloji nəticələrin təhlilinə marağın artmasına səbəb oldu.

2

01

1 (Asan)

5 bal

Ətraf mühitin qiymətləndirmə sisteminin inkişaf mərhələlərinin mahiyyətini izah edin.

Ətraf mühitin qiymətləndirilməsi sistemi inkişafına görə dörd mərhələyə (dalğalara) ayrılır (Norman Li-yə görə):
Birinci mərhələ (dalğa) – bu mərhələdə 1 yanvar 1970-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarının Prezidenti Milli Ətraf Siyasəti Qanununu imzaladı. Həmçinin bu mərhələdə NEPA prosesi tətbiq edildi və ƏMTQ ideyası isə “sınaqdan keçirildi” və bu mərhələdə eyni zamanda ƏMTQ dair anlayışlar, prinsiplər və metodlar formalaşmağa başladı.
İkinci mərhələ (dalğa) – 80-ci illərin əvvələrində ƏMTQ haqqında Avropa Birliyi ölkələri tərəfindən qəbul edilmiş qanunlar üzərində yenidən işlər başlandı (1988-ci ilə qədər). Avropa Birliyi ölkələri yeni qanunlar qəbul etdi və ya mövcud qanunlarda bir sıra dəyişikliklər etdi.
Üçüncü mərhələ (dalğa) -90 ildə Ətraf mühitin strateji qiymətləndirilməsinə diqqətin artmasına səbəb və həmçinin keçmiş SSRİ ölkələrinin EQ sisteminə cəlb edilməsi oldu. 1991-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Avropa İqtisadi Komissiyası nəzarəti altında keçirilən, Espoo (Finlandiya) konfransında 30 ölkənin Transsərhəd Ətraf Mühitə Təsiri ola biləcək Layihələrin ƏMTQ Konvensiyası imzalandı.
Dördüncü mərhələ (dalğa) son mərhələdə strateji ekoloji qiymətləndirməyə daha çox diqqət yetirilməsidir. Layihə səviyyəsində EE-nın tətbiqi ilə bağlı çoxillik təcrübə göstərir ki, kifayət qədər geniş alternativləri nəzərdən keçirmək, həmçinin çoxlu sayda layihələrin məcmusu və ya şiddətli təsirlərini nəzərə alınması qabiliyyəti məhduddur. ESQ (ekoloji Sistemin Qiymətləndirilməsi), hər iki problemi həll etmək potensialına malik bir vasitə olaraq inkişaf etmişdir. ESQ-in tətbiqində yaranan metodoloji çətinliklər, layihə səviyyəsi EE ilə müqayisədə inkişafını təxminən 15 il gecikdirdi. Ancaq bu yaxınlarda EE-nın təkmilləşdirilməsi ilə bağlı müzakirələrdə strateji ekoloji qiymətləndirmə ön plana çıxmışdır.

3

01

2 (Orta)

10 bal

80-ci illərin ortaları üçün xarakterik olan ətraf mühitin qorunmasının proflatiki təmizlənməsi konsepsiyaların mahiyyətini izah edin.

80-ci illərdə, yalnız müəyyən iqtisadi obyektlərin tikintisi layihələri ilə deyil, həm də strateji qərarlar: ərazi və sektoral inkişaf planları, əhatəli proqramlar, strategiyalar, qaydalarla əlaqəli mümkün ekoloji nəticələrin təhlilinə marağın artmasına səbəb oldu.
Strateji qərarların ekoloji nəticələrinin təhlili “strateji ətraf mühitin qiymətləndirilməsi (SƏMQ)” kimi tərcümə oluna bilən Strateji Ətraf Mühitin Qiymətləndirilməsi (SƏMQ) adlanır. Bu qiymətləndirmə son on ildən artıqdır ki, Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi (ƏMTQ) və Ekoloji ekspertiza termini ilə birlikdə geniş yayılmışdır.
Terminoloji baxımdan ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi (ƏMTQ) və ekoloji ekspertiza ətraf mühitin qiymətləndirilməsi sisteminin (ƏMQS) ayrılmaz hissəsidir.
Beləliklə, ekoloji qiymətləndirmə (EQ) fərdi layihələr səviyyəsinə və “strateji” sənədlər səviyyəsinə (ərazilərin və ya iqtisadiyyat sektorlarının inkişafı planları, proqramlar, siyasətlər, strategiyalar və s.) müvafiq olaraq layihələrin ekoloji qiymətləndirilməsi (LEQ) və strateji ətraf mühitin qiymətləndirilməsi (SƏMQ) adlanır. (cədvəl 1).
– 80-ci illərin əvvələrində ƏMTQ haqqında Avropa Birliyi ölkələri tərəfindən qəbul edilmiş qanunlar üzərində yenidən işlər başlandı (1988-ci ilə qədər). Avropa Birliyi ölkələri yeni qanunlar qəbul etdi və ya mövcud qanunlarda bir sıra dəyişikliklər etdi.
Xüsusilə, orta və aşağı səviyyəli iqtisadiyyatlarda və beynəlxalq təşkilatlarda, bütün dünyada EE sistemlərinin son təkamülü inkişaf etməkdə olan və Keçid Ölkələrindədə Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsidə geniş təsvir edilmişdir.
Sonradan Sovet sistemi iqtisadi və digər təşəbbüslər haqqında qərar qəbul etdi (80-ci illərə qədər). Bu dövrdə ətraf mühit tələblərinin nəzərə alınması aşağıdakı formada həyata keçirildi: