Guk qonuniga binoan, nisbiy deformatsiya kuchlanishga to‘g‘ri
proporsional bo‘ladi:
,
l l K bu yerda, K — elastiklik moduli.
Bir tomonlama cho‘zilish deformatsiyaning sodda turi hisob-
lanadi. Bu vaqtda elastiklik moduli K — Yung moduli (K=E) deb
ataladi. Yung moduli son jihatidan jism uzunligi 2 baravarga
uzunlashishi (qisqarishi) yuz beradigan kuchlanishga teng bo‘ladi:
l = l bo‘lganda E =
.
Mustahkamlik. Kuchlanishning deformatsiyaga chiziqli
bog‘liqligi, ya’ni Guk qonuni faqat ma’lum chegaralarda saqlanib
qoladi. Ma’lum
T
qiymatga yetganda, deformatsiya chiziqli
qonunga nisbatan tezroq o‘zgara (orta) boshlaydi.
T
bo‘l-
ganda, kuchlanish ta’siri to‘xtatilgach namuna shakli tiklanmaydi.
T
kuchlanish sizilish chegarasi deb ataladi. Mexanik kuchla-
nishning yanada kuchaytirilishi namunaning buzilishiga olib keladi.
Bu jarayon mustahkamlik chegarasi must
deb ataluvchi kuch-
lanish qiymatida sodir bo‘ladi. Shisha, keramika kabi materiallarda
plastik deformatsiya kuzatilmaydi va namuna shu zahotiyoq
buziladi:
T must
. Bunday moddalar mo‘rt deb ataladi. Mo‘rt
materiallar qisqa vaqtli yuklamalar ta’sirida ham oson buziladi.
Ko‘pgina polimerlarda esa, aksincha, plastik deformatsiya oralig‘i
juda keng bo‘lib,
must T
bir necha o‘n martaga yetishi mum-
kin. Shuning uchun ular plastik moddalar deb ataladi.
21
Har bir material cho‘zilganda (
ch
), siqilganda (
s
), egil-
ganda (
e
) o‘zining mustahkamlik chegarasiga ega bo‘ladi. Metal-
larda bu uch turdagi mustahkamlik chegarasi bir xil tartibga
ega bo‘ladi. Dielektriklarda esa ular kuchli ravishda farqlanadi:
)
,
(
e ch s
. Mustahkamlik chegarasi mexanik kuchlanish bir-
ligi — paskallarda (Pa) o‘lchanadi.
Mexanik mustahkamlik moddadagi molekula bog‘lanish turiga
bog‘liq bo‘ladi: kovalent bog‘lanishga ega kristallar (olmos, krem-
niy, germaniy) eng katta va molekular bog‘lanishga ega kristallar
(parafin) eng kichik qiymatga ega bo‘ladi.
Metall o‘tkazgichlarning mexanik xossalari ko‘p darajada
mexanik va temperatura jihatidan ishlov berishga, kiritma mav-
judligiga va boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. Kuydirish (keyingi sovitish
yo‘li bilan bir necha yuz darajagacha qizdirish)
p
qiymati
l l
ning sezilarli kamayishi va ko‘payishiga olib keladi.
Uyushqoqlik. Uyushqoqlik (yoki ichki ishqalanish) deganda
suyuqlik (va gazlar) ning suyuqlikning bir qismi ikkinchisiga
nisbatan siljiganda qarshilik ko‘rsatish xossasi tushuniladi. Suyuq-
liklarning bu xossasi son jihatidan uyushqoqlik koeffitsiyenti
(yoki oddiy uyushqoqlik) bilan aniqlanadi. Uyushqoqlik Paskal·s
(Pa·s) birligida o‘lchanadigan dinamik uyushqoqlik hamda kvadrat
metrning sekundga nisbati (m
2
/s) bilan o‘lchanadigan
ning
suyuqlik zichligiga nisbati bilan aniqlanadigan kinematik uyush- qoqlik turlariga bo‘linadi. Masalan: suv va spirtning uyushqoqligi
glitserin va surtiladigan hamda shimdiriladigan moylarning uyush-
qoqligiga nisbatan ming marta kichik.
Temperatura ortgan sari uyushqoqlik kuchli ravishda kamayadi.
Temperatura 0°C dan 100°C gacha o‘zgartirilganda moylarning
uyushqoqligi yuz martaga kamayadi. Shuning uchun surtiladigan
22
va shimdiriladigan izolatsion materiallar qizdirilgan holatda, ular
juda kichik g‘ovaklarni ham to‘ldira oladigan holatda quyiladi.