Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 110) "Siz, insanlar üçün çıxarılmış xeyirli bir ümmətsiniz..."

Ümmətin insanlar üçün çıxarılmasından məqsəd (Allah doğrusunu hər kəsdən

daha yaxşı bilər) ümmətin insanlara göstərilməsidir. "Çıxarma" sözünün

imtiyazı, meydana gəl və meydana inkişaf et mənasını xatırladır

olmasından qaynaqlanmaqdadır. Necə ki uca Allah bir ayədə

belə buyurmuşdur: "Yamyaşıl otlağı çıxardı." (AL/GÖTÜRə, 4)

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə xitab, möminlərə istiqamətlidir. Bu

də, "İnsanlar"la nəzərdə tutulanın bütün insanlıq olduğuna bağlı bir

ipucu mövqesindədir. Hərəkət, yəni: "kuntum=idiniz" sözü -bir görüşə

görə- zaman faktından mücərrədlənmişdir. Ümmət sözü, həm

338........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

cəmiyyət, həm də fərd üçün istifadə edilər. Çünki əmr etdikləri və yönəldikləri

ortaq bir hədəfləri vardır. Allaha imanın, bilinəni əmr etmə

və münkəri maneə törətmədən sonra zikr edilməsi, bütünsəlin cüzi olandan

və ya təməl olanın detal olandan sonra zikr edilməsinə

bağlı bir nümunədir.

Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı belə diqqətə çarpanlaşır: Siz, Müsəlmanlar

birliyi, xeyirli bir ümmətsiniz. Allah sizi, insanlara yol

göstərəsiniz deyə ortaya çıxardı. Çünki siz camaat üzrəsiniz, bir

birliksiniz. Allaha iman edirsiniz, bilinəni əmr etmə və

münkəri maneə törətmə vəzifəsini yerinə yetirirsiniz. Bilindiyi kimi, bu

qürurun bütün ümməti əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirilməsi, ümmətin

içindəki bəzi kəslərin gerçək imana sahib olmaları, bilinəni

əmr etmə və münkəri qadağan etmə vəzifəsini haqqıyla yerinə yetirmələri

ötərisiylədir. Bu, mövzuyla əlaqədar olaraq bəzi təfsir alimlərinin

qiymətləndirmələrindən çıxan nəticədir.

Aydın olduğu qədəriylə (Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər):

"kuntum=idiniz" hərəkəti zaman faktından mücərrədlənməmişdir. Ayənin

məqsədi, İslamın ilk ortaya çıxdığı dövrlərdəki mühacir və

ənsardan ibarət olan/yaranan qabaqcılları tərifləməkdir. Ayədə keçən imandan məqsəd,

Allahın ipi ətrafında toplanmağa bağlı çağırışa inanmaqdır;

ayrılığa düşməməkdir. Beləcə iman, söz mövzusu çağırışa istiqamətli

küfrün qarşılığında qərar almış olar. Necə ki əvvəlki ayədə yer/yeyər

alan/sahə bu ifadə buna dəlalət etməkdədir: "İmanınızdan sonra inkar

etdiniz, eləmi?" Yenə Əhli Kitabın imanından məqsəd də budur.

Bu səbəbdən, ayədə əsas alınan məna budur: Siz, İslam ümməti

birliyi, ilk meydana gəlmənizdə, insanlar üçün ortaya çıxarılmış xeyirli

bir ümmət idiniz. Çünki siz bilinəni əmr edir, münkəri

maneə törədirdiniz. Allahın ipinə möhkəmcə sarılırdınız. İttifaq halında,

tək bir nəfs kimi bir-birlik meydana gətirirdiniz. Əgər Əhli Kitab da bu

xüsusiyyət üzrə olsaydı, əlbəttə onlar üçün də daha xeyirli olardı. Lakin

onlar ixtilaf etdilər. Anlaşılmazlığa düşdülər. İçlərində inanan bir birlik

vardır, lakin onların çoxu fasiqdir.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................339

Bilin ki, araşdırdığımız ayələr qrupunda dəyişik iltifat sənəti

nümunələrinə baş vurulmuşdur. Gayıp sigasından həmsöhbət sigasına,

həmsöhbət çoxluqdan həmsöhbət təkə və ya əksinə istiqamətdə keçişlər reallaşdırılmışdır.

Bəzi yerlərdə açıq ad, əvəzlik yerinə qoyulmuşdur.

Sözgəlişi "Allah" sözü bir neçə yerdə təkrarlanmışdır. Bunlar

üzərində düşünən kimsə, bunların altındakı nöqtəni qavrayar.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

əl-Maani adlı əsərdə və Təfsir-ul Ayyaşidə Əbu Basarın belə

dediyi rəvayət edilər: "İmam Sadiqdən (ə.s): "Allahdan necə qorxub-

çəkinmək lazımdırsa eləcə qorxub çəkinin..." ayəsinin

mənasını soruşdum." Buyurdu ki: "ONA itaət edilər, üsyan edilməz. O,

davamlı xatırlanar, unudulmaz. ONA şükr edilər, nankorluq edilməz."

deməkdir." (əl-Maani, s. 240, h: 1, Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 194, h: 120)

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə Hakim və İbni Mürdeveyh başqa

bir baxımdan İbni Məsudun belə dediyini rəvayət edərlər:

"Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Allahdan necə qorxub-çəkinməsi

lazımdırsa eləcə qorxub çəkinin." Yəni, ONA itaət edin, üsyan

etməyin. ONU davamlı anın və unutmayın." (c. 2, s. 59)

Eyni əsərdə Hatib, Ənəsdən belə rəvayət edər: "Rəsulullah

(s. a. a) buyurdu ki: "Adam, özünə isabət edənin, isabət etməməsinin

və özünə isabət etməyənin, isabət etməsinin mümkün

olmadığını qəti olaraq bilmədikcə, Allahdan gərəyi kimi qorxub

çəkinməmişdir." (c. 2, s. 60)

Əvvəlki şərhlərimizdə, ilk iki hədisin mənasının ayədən

necə çıxarsansayacağına işarə etdik. Üçüncü hədis isə açıqca görüldüyü

kimi mənanın tələb etdiyi bir təfsir mövqesindədir.

Təfsir-ul Burhanda İbni Şehraşubdan, Təfsir-ul Vekidən, ABŞı

Xeyirdən belə rəvayət edər: "Əli b. Əbu Talibdən: "Ey iman edənlər,

Allahdan necə qorxub-çəkinmək lazımdırsa eləcə qorxub sa-

qının." ayəsinin mənasını soruşdum." Buyurdu ki: "Allaha and olsun

340........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

ki, Rəsulullahın evindən başqa kimsə bu ayənin əmrini əskiksiz

olaraq yerinə gətirə bilmədi. Biz ONU hamı/həmişə xatırladıq, heç unutmadıq.

Hamı/həmişə şükr etdik, heç nankorluq etmədik. Hamı/həmişə itaət etdik, heç üsyan

etmədik. Bu ayə endiyi zaman səhabələr dedilər ki: "Biz buna güc

çatdıra bilmirik." Bunun üzərinə uca Allah: "Güc çatdıra bildiyiniz

qədəriylə Allahdan qorxub çəkinin." ayəsini endirdi." Veki deyər ki:

"Gücünüzün əlverişli olduğu nisbətdə..." (c. 1, s. 304, h: 3)

Təfsir-ul Ayyaşidə Əbu Basarın belə dediyi rəvayət edilər: "İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s): "Allahdan necə qorxub-çəkinmək lazımdırsa

eləcə qorxub çəkinin..." ayəsini soruşdum." Buyurdu ki:

"Bu ayə neshedilmiştir." Dedim ki: "Onu nesheden ayə hansıdır?"

Buyurdu ki: "Güc çatdıra bildiyiniz qədəriylə Allahdan qorxub

çəkinin." ayəs(n)i." (c. 1, s. 194)

Mən deyərəm ki: Vekinin rəvayətindən anladığımız qədəriylə,

Ayya-şinin rəvayətində keçən nəsh ifadəsindən məqsəd, təqvanın

dərəcələrinin açıqlanmasıdır. Bəzi təfsir alimlərinin köçürdükləri

fikirlərdə əsas alınan terminolojik mənasıyla nəshə gəlincə, kitabın

zahiri bunu rədd etməkdədir.

Mecma-ul Bəyan adlı əsərdə, İmam Sadiğin (ə.s) ayədə keçən

"müslimin" sözünü "müsellimun" şəklində oxuduğu rəvayət

edilər. (c. 2, s. 482)

et-Dürr-ül Mensurda: "Və topluca Allahın ipinə sıx sarılın."

ayəsiylə əlaqədar olaraq iştirak edən bir rəvayət belədir: "İbni Əbi

Şeybe və İbni Cərir, Əbu Səid el-Hudridən belə rəvayət edərlər:

"Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Allahın kitabı, Allahın göydən yerə

uzanan ipidir." (c. 2, s. 60)

Eyni əsərdə İbni Əbi Şeybe, Əbu Şurayh el-Huzaidən belə rəvayət

edər: "Rəsulullah buyurdu ki: "Heç şübhəsiz bu Quran bir

səbəb, bir vasitəsidir. Bir tərəfi Allahın əlində, bir tərəfi də sizin əlinizdədir.

Ona sıx sarılın. Ondan sonra heç bir zaman ayağınız

sürüşməz, heç bir zaman sapmazsınız." (c. 2, s. 60)

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................341

əl-Maani adlı əsərdə İmam Seccadın (ə.s) belə buyurduğu rəvayət

edilər: "Allahın ipi Qurandır." (s. 132, h: 1)

Bu mənas(n)ı ehtiva edən bir çox rəvayət, gərək Sünni, gərəksə Şiə qaynaqlarda

iştirak etmişdir.

Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edilər:

"Hz. Məhəmmədin (s. a. a) Əhli Beyti, Allahın sıx sarılmasına

əmr etdiyi ipidir. Necə ki buyurmuşdur: "Və topluca Allahın ipinə

sıx sarılın. Dağılıb ayrılmayın." (c. 1, s. 194, h: 122)

Bu mənas(n)ı vurğulayan başqa rəvayətlər də vardır. Əvvəlki şərhlərdə

bu mənas(n)ı dəstəkləyən məlumatlara yer verdik. Bundan sonra

təqdim edəcəyimiz rəvayətlər də bu mənas(n)ı dəstəkləməkdədirlər.

et-Dürr-ül Mensurda Taberani Zeyd b. Erkamdan belə rəvayət

edər: "Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Mən sizdən əvvəl bu dünyadan

ayrılacağam. Və siz Hovuz başında mənə gələcəksiniz. Məndən

sonra iki qiymətli (sekaleyn) haqqında necə davrandığınıza baxın."

Orada ol/tapılanlar dedilər ki: "İki qiymətli (sekaleyn) nədir ya

Rəsulullah?" Buyurdu ki: "Ən böyüyü Allahın kitabıdır. O, bir səbəbdir,

bir vasitədir. Bir tərəfi Allahın əlində, bir tərəfi sizin əlinizdədir.

Ona sıx sarılın. Onun sayəsində ayağınız sürüşməz və əsla

sapmazsınız. Ən kiçiyi isə Əhli Beytim. Hovuzun başında mənə

gələnə qədər bu ikisi bir-birlərindən ayrıla bilməzlər. Mən onlar

üçün bunu Rəbbimdən dilədim. Əsla/çəkin bu ikisini qulaq ardı etməyin,

yoxsa həlak olarsınız. O ikisinə öyrətməyə cəhd etməyin; onlar

sizə öyrədərlər və sizdən daha məlumatlıdırlar." (c. 2, s. 60)

Mən deyərəm ki: Sekaleyn hədisi, Sünnilərin və Şiələrin üzərində

birləşdikləri mütevatir (doğruluğu mübahisə/müzakirəsiz) bir hədisdir. Surənin

giriş hissəsində, bəzi hədis alimlərinin bu hədisi qadınlı kişili

otuz beş qədər səhabəyə söykədiklərini ifadə etmişdik. Böyük bir

ravi və əhli hədis birliyi bu hədisi söz mövzusu səhabələrdən

rəvayət etmişlər.

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, ibni Macə, İbni Cərir və İbni

Əbu Xatəm, Ənəsdən belə rəvayət edərlər: "Rəsulullah (s. a. a) bu

342........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

yurdu ki: "İsrailoğulları yetmiş bir təriqətə ayrıldı. Mənim ümmətimsə

yetmiş iki təriqətə ayrılacaq, biri xaric bunların hamısı atəşə girəcək."

Orada ol/tapılanlar dedilər ki: "Ya Rəsulullah, o biri hansıdır?"

Buyurdu ki: "Camaat." Sonra belə dedi: "Allahın ipinə hamınız

sıx sarılın." (c. 2, s. 60-61)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət də məşhurdur. Ancaq Şiə, bunu dəyişik

bir şəkildə rəvayət etmişdir. əl-Hisal, əl-Maani (s. 323, h: 1), elİhticac

(c. 1, s. 391-392), əl-Emali, Kitabı Səlim b. Kays (s. 214) və Təfsir-

ul Ayya-şidə (c. 1, s. 331, Tahran nəşr/təzyiqi) iştirak edən bu rəvayətin əl-

Hisaldakı ləfzi Süleyman b. Mehran kanalıyla şöyeldir: Süleyman

b. Mehran, İmam Cəfəri Sadiqdən (ə.s), o da atalarından, Əmr-ul

Möminin Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edər: "Rəsulullahın (s. a. a)

belə buyurduğunu duy/eşitdim: "Musanın ümməti ondan sonra çat-

miş bir təriqətə bölündü. Bunların biri xilas olmuş təriqət, yetmişi atəşdədir.

İsanın ümməti ondan sonra yetmiş iki təriqətə bölündü. Bunlardan

biri xilas olmuş təriqət, yetmiş biri atəşdədir. Mənim ümmətim

də məndən sonra yetmiş üç təriqətə bölünəcək, bunlardan bir dənəsi

xilas olmuş təriqət, digər yetmiş iki təriqət atəşdədir." (s. 585, h: 11)

Mən deyərəm ki: bu rəvayətlə, bundan sonrakı rəvayət bir-birinə uyğundur.

et-Dürr-ül Mendsurda, Əbu Davud, Tirmizi, İbni Macə və Hakim

-səhih olduğunu ifadə edərək- Əbu Hureyredən belə rəvayət deyərlər:

"Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Yəhudilər yetmiş bir təriqətə,

Xristianlar yetmiş iki təriqətə bölündülər. Mənim ümmətim isə

yetmiş üç təriqətə bölünəcək." (c. 2, s. 62)

Bu mənas(n)ı ehtiva edən hədislər, müxtəlif kanallarla Müaviyə və başqa

şəxslərdən də rəvayət edilmişdir.

Eyni əsərdə Hakim, Abdullah b. Ömərdən belə riayət edər:

"Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "İsrailoğullarının başına nə gəldisə,

mənim ümmətimin də başına o gələcəkdir; onların yaşadıqlarını

eynilə yaşayacaqlar. Hətta əgər İsrailoğullarından bir kimsə

anasıyla alenen evlənmişsə, mənim ümmətimdə də bənzər

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................343

biri çıxacaq. İsrailoğulları yetmiş bir birliyə bölündülər. Mənim

ümmətim də yetmiş üç millətə bölünəcək. Bunların hamısı

atəşdədir. Yalnız bir dənəsi qur-tulacaktır." Orada hazır olanlar

dedilər ki: "O bir dənəsi kimlərdir?" Buyurdu ki: "Bu gün mənim və

səhabələrimin üzərində ol/tapıldığı yoldur." (c. 2, s. 62)

Mən deyərəm ki: İbni Əsir Məscid-ul Üsul adlı əsərdə Tirmizidən,

İbni Əmr b. Asdan Rəsulullaha (s. a. a) söykəyərək bənzəri bir

hədisi rəvayət edər. (c. 10, s. 408, h: 7470)

Kamal-ud Din adlı əsərdə, müəllif öz isnadıyla Gıyas b. İbrahimdən,

o da İmam Sadiqdən (ə.s), o da atalarından Rəsulullahın (s. a. a) belə buyurduğunu rəvayət edər: "Əvvəlki ümmətlərdə olan hər şey, bu ümmətdə də eynilə olacaq." (s. 576)

Təfsir-ul Qummuda Peyğəmbərimizdən (s. a. a) belə rəvayət edilər:

"Sizlər, sizdən əvvəlki ümmətlərin həyat tərzlərini, ənənələrini

addım-addım, eynilə izləyəcəksiniz. Onların addımlarını izləməkdən

sapmayacaqsınız. Qarış, qarış; çünki, çünki (barmaq uclarıyla dirsək

arası məsafə); kulaç, kulaç onları izləyəcəksiniz. Hətta

sizdən əvvəlkilər keler yuvasına girmişlərsə siz də girəcəksiniz."

Orada ol/tapılanlar dedilər ki: "Yəhudi və Xristianlarımı nəzərdə tutursan

ya Rəsulullah?" Buyurdu ki: "Ya kimi nəzərdə tutacağam? İslam

dininin halqalarını bir-bir qoparacaqsınız. İlk qoparacağınız

xalqa/halqa, əmanət və son qoparacağınız xalqa/halqa da namaz olacaq."

(c. 2, s. 413)

Məscid-ul Üsul adlı əsərdə Sihahı Sittədən edilən bir rəvayətdə,

Tirmizi səhihindən Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə buyurduğu bildirilir:

"Mənim nəfsimi əlində tutan Allaha and olsun ki, sizlər sizdən

əvvəlkilərin həyat tərzlərini -rəvayəti edən Rezinin əlavə etməsiylə

addım-addım, eynilə- izləyəcəksiniz. Belə ki, onlardan biri anasıyla

zina etmişsə, sizdən də edən olacaq. Buzova da tapınıb tapınmayacağınızı

bilmirəm?" (c. 10, s. 408)

344........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət də məşhurdur. Əhli Sünnə səhih qaynaqlarında

və digər əsərlərdə rəvayət etmiş, Şiələr də hədis qaynaqlı məcmuələrində

yer vermişlər.

Səhihi Buxari və Müslimdə Ənəsdən belə rəvayət edilər:

"Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Hovuz başına, mənə yoldaşlıq

edən bəzi adamlar gətiriləcək. Sonra dərhal məndən uzaqlaşdırılacaqlar.

Mən deyəcəyə(i)m ki: "Bunlar mənim səhabələrim." Deyiləcək

ki: "Sən bunların səndən sonra nələr etdiyini bilməzsən." (Səhihi Buxari, c. 8,

s. 149, Səhihi Müslim, Nevevinin Şərhiylə, c. 15, s. 64)

Yenə Buxari və Müslimdə Əbu Hureyredən belə rəvayət edilər.

"Rəsulullah buyurdu ki: "Qiyamət günü səhabələrimdən (və ya ümmətimdən

buyurmuşdur) bir qrup yanıma gətiriləcək. Bunların Hovuza

yaxınlaşmaları önlənəcək. Mən deyəcəyə(i)m ki: Bunlar mənim

səhabələrim." Deyiləcək ki: "Səndən sonra nə etdikləri haqqında

məlumatın yox. Onlar topuqları üzərində gerisən geri döndülər. Buna görə

Hovuzdan uzaqlaşdırılırlar." (Səhihi Buxari, c. 9, s. 58, Səhihi Müs

lim, Nevevinin Şərhiylə, c. 3, s. 136)

Mən deyərəm ki: Bu hədis də məşhurdur. Sünnilər və Şiələr, bir

qrup səhabəyə söykən/dözərək sihah kitablarında və hədis qaynaqlı

məcmuələrində rəvayət etmişlər. Bu səhabələr arasında İbni

Məsud, Ənəs, Sehl b. Səid, Əbu Hureyre, Əbu Səid əl-Hudri, Aişə,

Ümmi Sələmə, Əsmə binti Əbubəkr kimi adlar iştirak edər. Yenə bəzi

Əhli Beyt İmamlarından (ə.s) də rəvayət edilmişdir. Bu rəvayətlər

olanca çoxluqları və müxtəliflikləriylə, bizim ayənin zahirindən çıxarsadığımız

nəticəs(n)i dəstəkləməkdədir. Hadisələrin və fitnələrin arxa

arxaya sökün edişi rəvayətləri təsdiqləməkdədir.

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, Hakim -səhih olduğunu ifadə edərək-

İbni Ömərdən belə rəvayət edər: "Rəsulullah (s. a. a) buyurdu

ki: "Kim bir qarış qədər camaat xaricinə çıxarsa, o geri dönənə

qədər İslam bağı onun boyundan həll edilər. Kim camaatın imamına