Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

İbni Şehraşub Əmr-ul Mömininin (ə.s): "İnsanlar üçün ilk qurulan

ev" ayəsiylə əlaqədar olaraq belə bir qiymətləndirmədə ol/tapıldığını

rəvayət edər: "Adamın biri ona: "Kəbə dünyada qurulan ilk ev

dirmi? deyə soruşdu. O, belə buyurdu: "Xeyr, ondan əvvəl də evlər

vardı. Ancaq Kəbə insanlar üçün qurulan bərəkətli, ilk müqəddəs evdir.

Onda hidayət, rəhmət və bərəkət vardır. Onu ilk dəfə İbrahim inşa

etdi. Sonra Cur-hum qəbiləsinə mənsub bir Ərəb boyu tikdi.

Sonra yıxıldı. Bu səfər Amalikler tikdilər. Sonra təkrar yıxıldı.

Bu dəfə Qureyş Kəbəni o-nar idi." (Təfsir-ul Burhan, c. 1, s. 301)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Munzir və İbni Əbu Xatəm,

Şa'bi kanalıyla Əli b. Əbu Talibdən belə rəvayət edərlər: "Gerçək bu

ki, insanlar üçün ilk qurulan ev, Bekkedə..." ayəs(n)i haqqında belə

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................305

buyurdu: "Ondan əvvəl də evlər vardı. Lakin Kəbə, Allaha ibadət

məqsədiylə qurulan ilk evdir." (c. 2, s. 52)

Yenə bu rəvayəti, Matar kanalıyla İbni Cərirdən də rəvayət et/ət-

miştir. Bu mənas(n)ı dəstəkləyən rəvayətlər çoxdur.

İlel-üşŞerayi' adlı əsərdə, İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu

rəvayət edilər: "Evin ol/tapıldığı yerin adı Bekke, diyarın adı da

Məkkədir." (s. 398, bap:137)

Yenə eyni əsərdə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər:

"O yerə Bekke deyilməsinin səbəbi, insanların orada toplanmalarıdır."

(s. 398, bap: 137)

Mən deyərəm ki: Yəni böyük bir sıxlıq/izdiham halında toplanıb sıxışmalarıdır.

Eyni əsərdə İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Məkkəyə

Bekke deyilməsinin səbəbi, orada kişilərin və qadınların bir

yerə toplanılmalarıdır. Orada qadınlar sənin qarşısında, sağında, solunda

və seninlə birlikdə namaz qılar və bunun heç bir qorxusu

olmaz. Amma başqa yerlərdə bu tətbiq uyğun deyil, məkruhdur."

(s. 397, bab: 137)

Söz mövzusu əsərdə İmam Misin (ə.s) belə dediyi ifadə edilər:

"Allah yer üzünü yaratmaq istədiyində küləklərə əmr etdi. Onlar

suya vur idilər. Bunun üzərinə sular dalğalandı. Sonra köpürməyə

başladı. Böylə tərəfindən üzərlərində (bir sürüşmək kimi) köpük təbəqəsi

meydana gəldi. Uca Allah bunu Kəbənin ol/tapıldığı yerdə yığdı. Onu bir

köpük dağı halına gətirdi. Yeri onun altına yaydı. "İnsanlar üçün ilk

qurulan ev, Bekkedə o, bərəkət..." ayəsiylə nəzərdə tutulan budur. Do-

layısıyla yer üzünün ilk ya-ratılan parçası Kəbədir. Yer üzünün

geri qalan qisimi, ondan uzadılıb, yayıldı." (s. 397, bab: 137)

Mən deyərəm ki: Yer üzünün Kəbənin altından yayıldığına bağlı

rəvayətlər çoxdur və bu rəvayətlərin məzmunu kitaba tərs düşməməkdədir.

Bunu rədd edəcək güclü bir dəlil də yoxdur. Ancaq, köhnə təbiət

alimləri yer üzünün sadə və qədim bir ünsür olduğuna inanar

306........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lardı. Bu gün bu nəzəriyyənin səhv olduğu qəti olaraq ortaya çıxmışdır.

Ayrıca şərhə ehtiyac yoxdur.

Bu, rəvayətlərdə Kəbənin yer üzünün ilk yaradılan parçası olduğuna

bağlı olaraq irəli sürülən təfsirdir. Ancaq ayənin zahiri, ilk

iki rəvayətin məzmununu əhatə edər xüsusiyyətdədir.

el-Kafidə və Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiqdən (ə.s): "Orada

açıq-aşkar ayələr vardır." ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edilər:

"Bu açıq-aşkar ayələr nələrdir?" deyə soruşuldu. Buyurdu ki: "İbrahimin

mövqes(n)i. O, daşın üzərinə çıxmış və daşda ayaq izi çıxmışdı. Bir başqas(n)ı

Həcər-ül Esveddir. Biri də İsmayılın yerləşdiyi yerdir." (Təfsir-ul

Ayyaşi, c. 1, s. 187, əl-Kafi, c. 4, s. 223, h: 1)

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəkləyən başqa rəvayətlər də vardır.

İmamın ayənin bunların bir qisimini ehtiva etməməsiylə birlikdə bu

faktlardan danışması, sayma və nümunələrini şərh niyyətiylə

ola bilər.

Təfsir-ul Ayyaşidə Abdussameddən belə rəvayət edilər: "Əbu

Cəfər (Xəlifə Mənsur Dərmanıkı) məscidi genişlətmək üçün Məkkəlilərin

evlərini satın almaq istədi. Lakin Məkkəlilər evlərini satmadılar.

Növlü şəkillərdə onları təşviq etmək istədisə də buna yanaşmadılar.

Bunun üzərinə Mənsurun canı sıxıldı və İmam Sadiq'

a (ə.s) gəldi, dedi ki: "Bunların evlərinin və bağçalarının bir qisimini

məscidi genişlətmək məqsədiylə istədim, amma vermədilər. Buna görə

şiddətli bir kədər duy/eşitməkdəyəm." İmam Sadiq (ə.s) buyurdu

ki: "Kədərlənməyinə ehtiyac yoxdur. Sənin əlində onları razı salacaq güclü bir

dəlilin var." Mənsur dedi ki: "Onlara qarşı istifadə edəcəyə(i)m dəlil nədir?"

İmam: "Dəlilin Allahın kitabıdır." buyurdu. Mənsur: "Haranda

bu dəlil?" deyə soruşdu. İmam belə buyurdu: "İnsanlar üçün ilk

qurulan ev Bekkedə..." Burada uca Allah sənə bunu xəbər verir:

İnsanlar üçün ilk qurulan ev Bekkedəkidir. Əgər onlar, Kəbədən

əvvəl evlərini etmişlərsə, evləri və bağçaları onlarındır. Əgər

Kəbə hamısından daha köhnədirsə, onların sahib olduqları yerlər/yeyərlər də

ona aiddir. Bunun üzərinə Mənsur Məkkəliləri çağırdı və onların

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................307

qarşısına bu dəlili sürdü. Məkkəlilər dedilər ki: "Nə istəsən onu

et." (c. 1, s. 185)

Eyni əsərdə Həsən b. Əli b. Numandan belə rəvayət edilər:

"Xəlifə əl-Mehdi Kəbənin ətrafında təmir məqsədli bir sıra tənzimləmələr

edərkən, bir ev Kəbənin dördbucaqlı şəklindəki ətrafı

ortasında qaldı. Bu evi sahiblərindən istədi, amma onlar evlərini

vermədilər. Bunun həlli üçün fakihlere müraciət etdi. Dedilər ki:

"Qəsb edərək bir yeri Kəbənin əhatəsinə qata bilməzsən." Əli b.

Yandırdın əl-Mehdiyə dedi ki: "Eymiminlərin əmri, bir həll tapması

üçün, mən Musa b. Cəfərə (ə.s) yazaram və çıxış yolunu sənə

xəbər verərəm." Bunu üzərinə Əli b. Yandırdın Mədinə qubernatoruna, Mescidül

Harama qatmaq istədiyimiz və sahibinin qarşı çıxdığı bir evin

vəziyyətini İmam Musa b. Cəfərdən (ə.s) soruş. Bu işin içindən necə

çıxacağımızı öyrən deyə əmr verdi."

Qubernator bunu Əbul Həsəndən (Musa Qazıntımdan -ə.s-) soruşdu. Əbul

Həsən buyurdu ki: "Buna cavab vermək bir zərurətdirmi?"

Dedi ki: "Zəruridir." Bunun üzərinə İmam belə buyurdu: "Yaz:

Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla. Əgər Kəbə, insanların evlərinin

ol/tapıldığı yerdə edilmişsə, insanlar Kəbəyə görə daha çox

haqq sahibidirlər. Əgər insanlar Kəbənin ətrafına gəlib yerləşmişlərsə,

Kəbə yerlər/yeyərlər üzərində, onlardan daha çox haqq sahibidir."

Bu yazı el-Mehdiyə gəldiyində, onu al/götürüb öpdü, sonra söz mövzusu

evin yıxılmasını əmr etdi. Bunun üzərinə evin sahibləri Əbul Həsənə

gələrək, el-Mehdiyə, evin əvəzini ödəməsi üçün bir yazı

yazmasını istədilər. İmam el-Mehdiyə "Onlara bir şeylər ver, razılıqlarını

al/götür." deyə yazdı." (c. 1, s. 186)

Mən deyərəm ki: İki rəvayətdə də, tarixi bir hadisəyə istiqamətli lətif bir

kanıtsallık söz mövzusudur. Kəbəni genişlətmə fəaliyyətləri Mənsur

zamanında başlamış əl-Mehdi zamanında tamamlanmışdır.

el-Kafidə İmam Sadiğin (ə.s): "...Evi həcc etməsi Allahın insanlar

üzərindəki haqqıdır." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə buyurduğu

308........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

rəvayət edilər: "Burada həcc və ümrə birlikdə nəzərdə tutulmuşdur. Çünki

hər ikisi də fərzdir."

Bunu Ayyaşi də öz təfsirində rəvayət etmişdir. Bu şərhdə

həccin lüğət mənas(n)ı olan yönəlmə, nəzərdə tutma əsas alınmışdır.

Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s): "Kim küfrə sapsa"

sözünü: "Kim tərk etsə" şəklində açıqladığı ifadə edilər." (c. 1, s. 192)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayəti Şeyx Tusi "et/ət-Tehzib" adlı əsərində

ax-tarmıştır (c. 5, s. 18, h: 4). Küfrün eynilə iman kimi bir sıra mərtəbələrinin

olduğunu bilirsən. Bu səbəbdən ayədə, təfərrüata istiqamətli

küfr nəzərdə tutulmuşdur. (Üsulu dinə istiqamətlik deyil.)

el-Kafidə Əli b. Cəfərdən, o da qardaşı İmam Musa Qazıntımdan

(ə.s) belə rəvayət edər: "Dedim ki: "Bizdən həccə getməyən kimsə

küfrəmi girmiş olar? "dedi ki: "Xeyr. Lakin, bu belə deyil, dərsə/desə

küfrə girər." (Furus(n)u Kafi, c. 4, s. 265)

Mən deyərəm ki: Bu mənada bir çox rəvayət vardır. Rəvayətdə keçən

küfrdən "rədd etmə" nəzərdə tutulmuşdur. Ayədə bu mənanın da

nəzərdə tutulmuş olması olabiləcəkdir. Bu səbəbdən ayədə küfr, lüğətdəki

mənasıyla istifadə edilmişdir. Haqqın üzərinin örtülməsi yəni. Bu

anlayışın qarşılığı, istifadə edildiyi yerə görə diqqətə çarpanlıq qazanar.

MƏSƏLƏYƏ TARİXİ BAXIŞ

Kəbəni ilk dəfə tikən adamın Hz. İbrahim (ə.s) olduğu tevatür

səviyyəsində qəti bir tarixi faktdır. O dövrdə bölgədə İbrahimin

oğulu İsmayıl ilə Yeməyindən gələn qəbilələrdən olan Curhum

qəbiləsi ya-şıyordu. İbrahim Kəbəni təxminən olaraq dördbucaqlı şəklində

tikmişdi. Dörd istiqamətə baxan/nazir küncləri, əsən şiddətli küləklərin

təsirini qırır, za-rar verməsini maneə törədirdi.

Kəbə, Amaliklerin yenilədikləri günə qədər İbrahimin tik-

tiği şəkildə qaldı. Sonra Curhum qəbiləsi (və ya tam tərsinə əvvəl

Curhum və daha sonra Amalikler) Əmr-ül Möminindən gələn rəvayətdə

ifadə edildiyi kimi yenidən onu tikdilər.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................309

Kəbənin rəhbərliyi, hicrətdən əvvəl ikinci əsrdə Peyğəmbərimizin

atalarından biri olan Kusay b. Kilabın əlinə keçincə, onu

yıxıb yenidən möhkəm bir şəkildə tikdi. Devm (bir növ xurma

ağacına bənzər) və xurma ağacı taxta-şalbanından bir tavan etdi.

Yanına da Darın Nedveni tikdi. Rəhbərlik işlərini və irəli gələnlərlə

müşavirə etməyi burada icra edirdi. Sonra Kəbə divarlarının

baxdığı istiqamətləri Qureyş oymaqları arasında bölüşdürdü. Onlar da

evlərini Kəbənin ətrafındakı təvaf sahəsinin ətrafında etdilər.

Evlərinin qapılarını Kəbəyə açılacaq şəklidə planladılar.

Peyğəmbərimizin peyğəmbər olaraq göndərilişindən beş il

əvvəl bir sel nəticəs(n)i Kəbə yıxıldı. Qəbilələr Kəbəni yenidən inşa

etmək üçün əmək bölgüsü etdilər. Divarlarını edən usta Yunanlı

(Rum) Yandıram idi. Misirli bir dülgər də ona kömək edirdi.

Sıra Həcər-ül Esvedin yerləşdirilməsinə gəlincə, onu yerinə qoyma

qüruruna kimin çatacağı barəsində aralarında mübahisə/müzakirə çıxdı. Sonunda

Hz. Məhəmmədin (s. a. a) hakimliyinə müraciət etməyə qərar

verdilər. Peyğəmbərimiz (s. a. a) o sırada otuz beş yaşında idi.

Qureyşlilər onu ağıllı, irəli fikirli, doğru biri o-larak bilirdilər.

Hz. Məhəmməd bir əba istədi. Həcər-ül Esvedi örtünün üzərinə

qoydu. Sonra hər qəbilənin nümayəndəsinin örtünün bir də-rəfindən

tutub qaldırmasını istədi. Daşın qoyulacağı şərq tərəfindəki yerə

qədər yüksəltdiklərində, Hz. Məhəmməd (s. a. a) daşı tutub yerinə

yerləşdirdi.

Edilən xərcləmələr onlara ağır gəlməyə başladığında, quruluşu

bu günki halı üzrə buraxdılar. Beləcə Kəbənin bəzi hissələri

quruluş xaricində qaldı. Binanı kiçiltdiklərindən Həcər-ül Esved tərəfindəki

Hicri İsmayıl çöldə buraxılmış oldu.

Kəbə, Yezid b. Müaviyə dövründə Abdullah b. Zübeyrin Hicaza

suveren olduğu zamana qədər bu şəkildə qaldı. Yezidin

Məkkədəki komandirlərindən Husayn, İbni Zübeyrlə döyüş idi.

Kəbə mancınık atı-şından isabət al/götürdü. Daha sonra yıxıldı, örtüsü və

bəzi taxta bölmələri yandı. Sonra Yezid ölüncə əhatə etmə qaldırıldı.

310........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

İbni Zübeyr Kəbəni yı-kıp yenidən tikmək istədi. Bu məqsədlə

Yeməyindən arıdılmış əhəng ge-tirildi. Divarları onunla edildi. Hicri

İsmayıl Kəbənin içinə daxil e-dil idi. Qapının yerə bitişik olması təmin edildi.

Qarşı divarda bir qapı daha açıldı. İnsanlar birindən girib

digərindən çıxsınlar deyə. Yüksəkliyi yeyərmi yeddi çünki (təxminən on üç

yarım metr) olaraq nəzərdə tutuldu. Bina tamamlanınca, Kəbənin

içinə və xaricinə müşk və esans sürtüldü. Üzəri ha-lis ipək parçala

örtüldü. Kəbənin təmiri Hicri 64 ilinin rəcəb ayının 17ində

tamamlandı.

Sonra Abdulmelik b. Mervan xəlifə oldu. Komandirlərindən

Həcc-cac b. Yusufu İbni Zübeyrlə döyüşmək üzrə vəzifələndirdi.

Nəhayət İbni Zübeyr məğlub oldu və öldürüldü. Haccac Kəbəyə girdi və

İbni Zü-beyrin etdiyi dəyişiklikləri Mervana eşitdirdi. Mervan

Kəbəni köhnə halına çevirməsini əmr etdi. Bunun üzərinə Haccac

Kəbənin şimal tərəfini altı çünki və bir qarış qədər yıxdı.

Bu divarı Qureyşin atdığı təməl üzərində yenidən tikdi. Şərqə

baxan/nazir qapını yerdən bir az yüksəkcə olmasını təmin etdi, o birini

bağla idi sonra qalan digər daşları yerlərə döşədi.

960 tarixində Osmanlı Sultanlarından Sultan Süleyman taxta

gəlincə, Kəbənin damını dəyişdirdi. 1021 tarixində taxta keçən

Sultan Əhməd, 1039 Tarixində meydana gələn böyük selin yıxdığı

şimal, şərq və qərb divarlarını təmir etdi. Sonra Osmanlı Sultanlarından

4. Murad za-manında bir dəfə daha təmir edildi. Kəbə o gündən

günümüzə, yəni hicri-qəməri min üç yüz yetmiş beş və ya HicriŞemsi

min üç yüz otuz səkkiz tarixinə qədər hər hansı bir təmir

keçirməmişdir.

Kəbənin Şəkli:

Kəbə təxminən olaraq dördbucaqlı şəklindədir. Sərt mavi daşdan

edilmişdir. Yüksəkliyi on altı metrdir. Peyğəmbərimiz (s. a. a) zamanında

yüksəkliyinin bundan daha az olduğunu Fəth günü Depozit

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................311

gamberimiz (s. a. a) Əlini çiyinlərinə çıxarıb Əlinin də Kəbənin

üzərindəki bütləri aşağı endirib qırdığına dair rəvayət edilən hədisdən

anlayırıq.

İçində su novu olan və tam qarşısında iştirak edən kənarın

uzunluğu on metr və on cm.dır. Qapının iştirak etdiyi və qarşısında

olan kənarın uzunluğu isə on iki metrdir. Qapı yerdən iki metr

yüksəklikdədir. İçəriyə girən üçün qapının solunda iştirak edən rükndə

Həcər-ül Esved iştirak edər. Onun təvaf yerindən yüksəkliyi bir

yarım metrdir. Ha-cer-ül Esved ağır, düz olmayan yumurta

şəklində bir daşdır. Rəngi qırmızıya çal/oğurlayan qaradır. Üzərində qırmızı

nöqtələr, sarı qıvrımlar iştirak edər. Bunlar daşda meydana gələn çatlamaların

sonradan qaynaması nəticəs(n)i meydana gəlmişlər. Diametri təxminən

olaraq otuz santimetrdir.

Kəbə küncləri, köhnə zamanlardan bəri "rükn" olaraq adlandırılar.

Məsələn şimal küncünə "Rükn-ül İraqı", qərb küncünə "Rükn-üş

Şamı", cənub küncünə "Rükn-ül Yeməni", Həcər-ül Esvedin ol/tapıldığı

şərq küncünə də "Rükn-ül Esved" deyilir. Qapı ilə Rükn-ül

Esved arasındakı məsafəyə "mültezem" deyilir. Bu adı al/götürməsinin

səbəbi təvaf edən kimsənin davamlı burada dua və diləkdə ol/tapılmasındandır.

Şimal tərəfdəki divarın üzəridəki su novuna

Mizab-ur Rəhmət (rəhmət novu) deyilir. Bu novu Haccac b. Yusuf

etmişdir. 954 tarixində sultan Süleyman gümüş bir novla dəyişdirmiş,

1021 tarixində sultan Əhməd mavi çini naxışlı və qızıl zərli

bir gümüş novla dəyişdirmişdir. Sonra Osmanoğullarından

sultan Abdulmecid 1273 tarixində qızıl bir nov göndərmişdir. Yerinə

qoyulan bu nov bibi/hələ orada var.

Novun tam qarşısında yay şəklində "Xəttim" adı verilən bir divar

iştirak edər. Bu yay şəklində bir quruluşdur. İki ucu Kəbənin şimal və

qərb kö-şelerine baxar. Onlardan uzaqlıqları 203 sm. qədərdir. Bu

quruluşun yüksəkliyi bir metrdir. Qalınlığı bir yarım metrdir. İç tərəfindən

naxışlı mərmər istifadə edilmişdir. İçəridən bu yay şəklindəki

312........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

divarın ortasında Kəbənin bir tərəfinin ortasına qədərki məsafə

844 cm.dır.

Bu "Xəttim" adlı divarla Kəbənin divarının arasındakı boşluğa

Hicri İsmayıl deyilir. İbrahimin ilk dəfə tikdiyi zamanlarda bunun

təxminən olaraq üç metrlik qisimi Kəbənin içində idi. Geri qalan

qisimi isə, Həcər və oğulunun qoyunlarının barınağıydı. Deyilər ki,

Həcər və İsmayıl burada basdırılmışdırlar.

Kəbənin içində edilən dəyişikliklər, təmirlər, Kəbəyə bağlı

qaydalar və protokollar bizi çox maraqlandırmamaqdadır. Bu səbəbdən

bunların detalına girmə gərəyini duy/eşitmirik.