Din psikolojiSİ BİLİm dali

28 
 
 
5- Hâris El-Muhâsibî “Er-Riâye” adlı eserinde nefsin çift kutuplu olup iyiliğe 
de kötülüğe de meyilli olduğunu belirtir. Ayrıca nefs ne cisim, ne cismin parçasıdır. 
Araz  değildir.  Cevherdir.  Cismin  cisim  olmasını  sağlayan  uzunluk,  genişlik  ve 
derinlik, nefsin kendisinde değil, onun hallerinde söz konusudur. 
Muhasibi,  zararlarını  telafi  etmek  için  nefs  ve  onun  durumlarının  bilinmesi 
üzerinde  dururken,  kişiye  “benliğini  (nefsini)  tanı”  tavsiyesinde  bulunmaktadır.  Bu 
bilme  cisim  veya  bir  cismin  parçası  durumunda  bulunan  herhangi  bir  nesnenin 
kavramsal bilgisiyle değil “kalpte bir nûr olan akıl” yardımı ve tecrübî verilerin ışığı 
altında  elde  edilen  marifet  yoluyla  olan  bir  bilmedir.  Dolayısıyla  nefsin  bilinmesi 
akıl,  mafiret  ve  tecrübe  yoluyla  mümkün  olduğuna  göre,  elde  edilen  bilgiler  kulun 
nefsi  üzerindeki  muhasebe,  mücahede  ve  murakabesi  oranında  Allah  tarafından 
doğrudan verilir. 
Nefs  üzerinde  aklın  hakim  olabilmesi  için,  kişinin  kâr  ve  zararını  idrak 
edebilecek  bir  zihni  ve  akli  formasyona  ulaşması  gerekir.  Bunun  aksi,  yani,  akli 
hakimiyetin zaafiyeti, nefs için en büyük fırsattır.
27
 
 
V- HEV KAVRAMI 
 
A-HEVÂ-DAVRANIŞ İLİŞKİSİ 
 
Hevâ  kavramı,  hem  İslam  düşüncesinin  anahtar  terimlerinden  hem  de 
Kur’an’daki  psikolojik  kavramlardan  biridir.  Hevâ,  aynı  zamanda,  nefsin  arzu  ve 
eğilimlerini ifade eden bir ahlak ve tasavvuf terimidir. 
                                                           
27
 El-Muhâsibi, (Er-Rîâye) Nefs Muhasebesinin Temelleri (3. Baskı), Çev: Şahin Filiz; Hülya Küçük, 
İstanbul: İnsan Yayınları, (y.t.y.), ss. 111, 112. 

---

29 
 
 
Nefsin kötü arzu ve istekleri anlamına gelen hevâ, insan ruhunun şehvetlerden 
ve hayvani iştahından doğan doğal eğilimidir. 
Hevâ;  bir  şeye  karşı  aşırı  sevgi  ve  bağlılık,  arzu  ve  istek,  nefsin  tabiatında 
olan hislerinin icabına göre hareket etmeyerek
 
yükseklerden yüz çevirip, süfli tarafa 
meyletmesi,  benliğin  şehvet  tarafına  geçerek  ruha  sırt  çevirmesidir.  İşte 
saptırıcılığından dolayı nefsin bu türden süslü isteklerine tabi olmasının adına hevâ 
denir. 
Terim  olarak  hevâ;  nefsin  akıl  ve  din  tarafından  yasaklanan  kötü  arzulara 
karşı  olma  eğilimi  veya  doğruluk,  hak  ve  faziletten  saparak  haz  ve  menfaatlere 
yönelen nefs manasına gelir.
28
 
Kur’an-ı  Kerim’de  hevânın  uygulamaya  konulması  hakkındaki  ayetlerden 
ikisinde
29
insanın  hevâsını  kendisine  ilah  etmesi,  diğerlerinde  de  hevâya/hevâlara 
uyma ifadesinin kullanıldığı görülür. 
Hevâya  uyma,  şehvet,  nefret,  öfke,  korku,  ihtiras  ve  çoşku  gibi  etkili 
dürtülerin  davranışlarımıza  hakim  olması  durumudur.  Dilimizde  ise  nefse  uyma 
denildiğinde aslında hevâya uymayı kastederiz. 
Kur’an-ı Kerim’de hevâya uymak kınanmakta ve yasaklanmaktadır. 
Kur’an’da: 
“Allah’ın  gösterdiği  doğruyu  göz  ardı  ederek  hevâsına  uyandan  daha 
dalalette olan kim vardır?”
(
Kasas 28/50)
.
 
“Hevâya  uyma,  yoksa  bu  seni,  Allah’ın  yolundan  saptırır.”
(
Sâd  38/26) 
buyrulmaktadır. 
 
                                                           
28
  Mustafa  Cora,  “Kur’an’a  Göre  Heva”,    (Yayımlanmamış  Doktora  Tezi,  Danışman:  Prof.  Dr. 
Mevlüt Güngör, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007, ss. 19-22.
 
29
 Furkân 25/43; Câsiye 45/22.
 

---

30 
 
 
B-HEVA-AKIL İLİŞKİSİ 
 
İnsan  hevâya  karşı  nefsinde  doğal  bir  meyil  taşısa  da  sahip  olduğu  akıl  ve 
vicdan  sayesinde  hevâyı  denetlemeye,  onun  kendine  hakim  duruma  geçmesini 
önlemeye  ve  ondaki  gizli  tehlikeleri  görmeye  yetenekli  kılınmıştır.  İnsanı  değerli 
kılan,  aklın  bu  değerlendirici  ve  hevâdan  engelleyici  özelliğidir.  Bu  bakımdan 
akıl, zekadan ayrılır.
30
 
 
Hz.  Mevlana  (k.s),  kişinin  hevâsına  uyduğu  müddetçe  aklının  nefs-i 
emmareye dönüşeceğini söylemektedir. Çünkü akıl nefsi (nefs-i emmareyi) bağlayıp 
ona  dinin  sınırlarını  çiğnetmedikçe  akıldır.  Akıl,  dini  ölçüleri  red  ve  kabulde 
tereddüte düşecek olursa,  akıl değildir. 
Bu  bağlamda,  insan  ruhunun  şerre  meyli  olan  hevâ,  Kur’an-ı  Kerim’e  göre 
itikadi, ameli ve ahlaki her türlü dalaletin kaynağıdır. 
Cahiliye,  hevânın  hakim  olduğu  toplumların  özelliğidir.  Çağımızda  dini 
emirler ve ahlaki değerlerin yaygın bir şekilde reddedilmesi, hevânın tatmin edilmesi 
gereken  tek  gaye  haline  gelmiş  olması,  Kur’an’da  geçen  cahiliyenin  halen  devam 
ettiği  anlamına  gelmektedir.  Bundan  dolayıdır  ki  Kur’an’ın  hevâ  konusundaki 
uyarıları her çağda çok büyük bir önem arz etmektedir.
31
 
 
Şems Suresi’nde şöyle buyrulmaktadır: 
 
“Nefse  ve  onu  düzgün  bir  biçimde  şekillendirip  ona  kötülük  duygusunu  ve 
takvasını (kötülükten sakınma yeteneğini) ilham edene andolsun ki, nefsini arındıran 
kurtuluşa ermiştir.”(Şems 91/7-8-9) 
“Onu kötülüklere gömüp kirleten kimse de ziyana uğramıştır.” (Şems 91/10)  
                                                           
30
  Kadir  Polater,  “Kur’an-ı  Kerim’e  Göre  Heva  Kavramı  ve  Dalaletteki  Rolü”, 
http://e-
dergi.atauni.edu.tr/index.php/ilahiyat/article/viewFile/3026/2920
, (02.11.2011).
 
31
 Polater, 
http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/ilahiyat/article/viewFile/3026/2920
, (02.11.2011).
 

---