Dərslik Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması 2

Təhlükənin 

qiymətləndirilməsi (tezli-

yi, böyüklüyü, yerləşdiyi 

yer)

Humanitar yardım

Struktur və qeyri-struktur 

işlər və hərəkətlər

Zədələnmiş kritik infra-

strukturun reabilitasiyası / 

rekonstruksiyası

İnfrastrukturların 

və özəl obyektlərin 

ictimai sığortası

Xəbərdarlıq sistemi, 

kommunikasiya sistemi

Həssaslığın qiymətləndi-

rilməsi (əhali, risk qarşısında 

duran obyektlər)

Təmizləmə, servislərin 

müvəqqəti olaraq təmir 

edilməsi

Torpaqdan istifadə, plan-

laşdırma və inşaat məcəlləsi

Makroiqtisadi və büdcə 

idarə edilməsi (sa-

bitləşdirmə, sosial xərclər)

Maliyyə bazarının alətləri

Fövqəladə hal zamanı 

hərəkət planı

Riskin qiymətləndirilməsi 

(təhlükənin və həssaslığın 

funksiyası)

Ziyanın qiymətləndirilməsi 

və bərpanın prioritetlərinin 

eyniləşdirilməsi

Prevensiya fəaliyyəti üçün 

maliyyə motivasiyası

Zədələnmiş sektorların bərpa 

edilməsi (məsələn, turizmin, 

kənd təsərrüfatının)

Təhlükəsizliyin 

tənzimlənməsi ilə ictimai 

servis

Fövqəladə hal zamanı 

hərəkət edən strukturlar 

şəbəkəsi (yerli, milli)

Təhlükənin monitorinqi və 

proqnozlaşdırılması 

(modelləşdirmə, ssenari)

Bərpa resurslarının səfərbər 

edilməsi

Təhsil / treyninq / risklər və 

prevensiyalar baxımından 

dərketmənin yüksəldilməsi

Riskin idarə edilməsinin 

rekonstruksiya prosesinə 

qoşulması

Maliyyə müdafiə 

strategiyası

Sığınacaqlar və evakuasiya 

planlarının mövcud olması

CƏDVƏL 2.1. 

Riskin idarə edilməsi strategiyasının əsas elementləri fəlakətdən əvvəl və fəlakətdən sonra  (mənbə: UNU-ITC DGIM, 2009).

FƏLAKƏTDƏN ƏVVƏLKİ FƏALLIQLAR

FƏLAKƏTDƏN SONRAKI FƏALLIQLAR

RİSKİN 

EYNİLƏŞ DİRİLMƏSİ

FÖVQƏLADƏ 

HAL ZAMANI 

HƏRƏKƏT 

RİSKİN 

KEÇİRİLMƏSİ

MİTİQASİYA

REABİLİTASİYA / 

REKONSTRUKSIYA

HAZIRLIQ

---

FƏSİL 3

RİSKİN

QİYMƏTLƏNDİ

RİLMƏSİNİN

METODOLOGİYASI

Təbii fəlakətlər riskinin qiymətləndirilməsi onun keyfiyyətini 

və təbiətini müəyyən edən bir prosesdir. Riskin qiymətləndi-

rilməsi təhlükələrin texniki xarakterizə edicilərin, cəmiyyətin 

həssaslığının şərtlərinin və onların risk qarşısında durmasının 

kombinasiyasına əsaslanır. Fəlakət riski konseptual olaraq 

aşağıdakı şəkildə təqdim edilə bilər: risk = təhlükə * həssas-

lıq * risk qarşısında duran elementlərin miqdarı.

3.1. RİSK

Risk hadisələrin ehtimalının və onların mənfi nəticələrin-

in toplusudur. Riskin təhlil edilməsi zamanı aşağıdakılar 

ayrılır: 1) təhlükə, 2) həssaslıq və 3) məkan və qeyri-məkan 

xarakterizə edicilərinə malik olan, risk qarşısında duran 

obyektlər. Risk təhlükələrin və həssas cəmiyyətin qarşılıqlı 

təsiri nəticəsində yaranır. Təhlükənin gerçəkləşdirilməsi (yar-

anması, inkişaf etməsi) təqdirində risk fəlakətə çevrilə bilər 

(çertyoj 3.1.-ə baxın)

. 

Maddiləşmiş təhlükə & risk

TƏHLÜKƏ

TƏHLÜKƏ

RİSK

FƏLAKƏT

HƏSSAS CƏMİYYƏT

HƏSSAS 

CƏMIYYƏT

ÇERTYOJ 3.1. 

Riskin və fəlakətin yaranmasının sxematik təsviri (mənbə: UNU-ITC DGIM, 2009).

---

15

ZƏLZƏLƏ

 - Zəlzələ yer kürəsinin qabığında və ya onun 

yuxarı mantiyasında gedən tektonik hərəkətlər səbəbindən 

yaranmışdır, bu da böyük enerjini yaradır. Bu enerji çevik 

seysmik dalğalar şəklində yer kürəsinin qabığında yayılır və 

onun səthində parçalanma proseslərinə və dağıntılara səbəb 

olur. Zəlzələnin gücünün əsas göstəriciləri aşağıdakılardır: 

zəlzələ zamanı azad olunmuş seysmik enerjinin gücü, 

zəlzələ ocağının (hipomərkəzinin) dərinliyi, epimərkəzin (yer 

kürəsinin səthində zəlzələlər ocağının radial proeksiyasının 

yerləşməsi) və torpaq səthinin yırğalanma intensivliyi (0-dan 

12-yə qədər ballarla ölçülür).

Maqnituda zəlzələnin nisbəti energetik xarakterizə edicisi-

dir, yəni zəlzələ təqdirində seysmik dalğalar şəklində azad 

edilmiş enerjinin (zəlzələnin gücünün) müvafiq vahididir. O, 

Rixter cəvdəli ilə (daha konkret olaraq - maqnitudaların lokal 

cədvəli) ölçülür və zəlzələnin gücünün ədədi əhəmiyyətini 

müəyyən edilir. O, seysmoqrammada sıfırdan ən böyük sap-

manın kombinasiya edilmiş üfüqi amplitudun loqarifmi ilə 

hesablanan, 10 vahidlik loqarifmik cədvələ əsaslanır. 

3.1.1. TƏHLÜKƏ

TƏHLÜKƏ

 - qorxulu hadisə - təbii və ya antropogen for-

malaşma ola bilər; insan itkisinə, onların bədənin zədələn-

məsinə və ya digər mənfi təsirə səbəb ola biləcək cəmi-

yyətin hərəkəti, əmlaka vurulan ziyan və ya tamamilə məhv 

edilməsi, yaşam mənbələri və məişət şəraitinin pozulması, 

sosial və iqtisadi şəraitin pozulması, mühitin zədələnməsi və 

sair. Təhlükələri müəyyən edilməsinin vaxtının ehtimalı və 

intensivliyi ilə fərqləndirirlər, bu da onların tezliyinin/maqni-

tudasının təhlilindən irəli gəlir. Aşağıda elə növ təhlükələr 

müzakirə edilmişdir ki, hansıların baş vermə ehtimalı Cənubi 

Qafqaz ölkələrində (Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan) 

mümkündür. Qeyd edilən növ təhlükələr aşağıdakılardır: 

zəlzələ, daşqın, sürüşmə, sel, daş uçqunu, qar uçqunu, 

yanğınlar, quraqlıq, dolu. Qeyd edilənlər onların yarandığı 

yerini, səbəblərini və mümkün olan mənfi təsirini nəzərə 

almaqla müzakirə edilmişdir.

 

3.1.

Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması

---