Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

2
2
29
28
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
1. Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Yarpaq 
2. Kökümsov
3. Protal 
4. Sporangi
A) Üzvi maddələrin bir qismini ehtiyat halında toplayır.
B)  İçərisində sporlar yetişir.
C) Alt hissəsində cinsi hüceyrələr inkişaf edir.
D) Ucları spiralvari burulur və uc hissədən böyüyür.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Təqdim olunmuş anlayışlardan bir cütünü seçib, onların arasında qarşılıqlı 
əlaqəsi olan cümlələr düzəldin. 
2. Qijinin inkişaf mərhələlərinin düzgün ardıcıllığını müəyyən edin:
Portal, sporangi, rizoidlər, yumurtahüceyrə, 
sporlar, spermatozoid, ziqot
Məsələn, sporlar yarpağın alt tərəfində yerləşən sporangilərdə yetişir.
А) yetkin bitki → protal → sporlar → cavan bitki
В) yetkin bitki → sporlar → protal → cavan bitki
С) protal → sporlar → yetkin bitki → cavan bitki
.
11. 
Qatırquyruğular və plaunlar. Qıjıkimilərin əhəmiyyəti
Sporlu  bitkilərin  digər  nümayəndələri  qatırquyruğu  və  plaunlardır.  Onların 
sporlarından və yarpaqlarından dəri yanıqları zamanı, böyrək xəstəliklərinin 
müalicəsində istifadə edirlər. 
· Qatırquyruğu və plaunların qıjılarla hansı oxşarlığı ola bilər?
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Qatırquyruğunun quruluşu
İşin məqsədi: Qatırquyruğunun quruluş xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq.
Təchizat: Lupa, qatırquyruğu bitkisi və ya onun herbarisi.
İşin gedişi: 1. Qatırquyruğunu diqqətlə nəzərdən keçirin. 2. Onun orqanlarını 
müəyyən edin və bitkinin şəklini çəkin. 3. Mamırlarla qatırquyruğunun quru-
luşu arasında hansı fərqlər var?
Qatırquyruğular. Çoxillik ot bitkiləridir. Tar-
lalarda, meşə və bataqlıqlarda, adətən, nəm tor-
paqlarda  yaşayır.  Daha  geniş  yayılmış  nüma-
yəndəsi  çöl  qatırquyruğudur.  Onun  torpaqda 
budaqlanan uzun, şaxələnmiş kökümsovu olur. 
Kökümsovdan iki tip zoğ – yay və yaz zoğu əmə-
lə  gəlir.  Yaşıl  rəngli  yay  zoğu  budaqlanan  bu-
ğumlu  gövdəyə  malikdir.  Onun  hər  buğumun-
dan  üzərində  pulcuqşəkilli  yarpaqlar  olan  bu-
daqcıqlar çıxır. Yay zoğu fotosintez edir və onun 
kökümsovunda  ehtiyat  qida  maddəsi  toplanır. 
Yay  zoğu  quruduqdan  sonra  kökümsovlar 
qışlayır. Yazda  onlardan  qonur  rəngli  yaz  zoğ-
ları  inkişaf  edir.  Onlar  fotosintez  etmir  və  kö-
kümsovlarda toplanmış ehtiyat qida maddəsinin 
hesabına  qidalanır.  Qonur  zoğların  təpəsində 
Qonur yaz zoğu
Yaşıl yay 
zoğu
spordaşıyan sünbülcüklər əmələ gəlir. Sünbülcüklərdə sporlar yetişir. Ye-
tişmiş sporlar külək vasitəsilə ətrafa səpələnir. 
Plaunlar. Əsasən, iynəyarpaqlı  meşələrdə rast gəlinir. Çoxillik və həmi-
şəyaşıl bitkidir. Geniş yayılmış nümayəndəsi sancaqşəkilli plaundur. Onun 
uzun və sürünən gövdəsi dik qalxan və haçavari budaqlanan budaqcıqlar 
əmələ  gətirir.  Gövdəsi  başdan-başa  açıq-yaşıl  rəngli  kiçik  yarpaqcıqlarla 
Çöl qatırquyruğu
Yetişmiş  sporlar  külək  vasitəsilə  yayılır.  Cücərən  spordan  əlverişli 
şəraitdə kiçik, yaşıl rəngli cinsi nəsil – protal  inkişaf edir. 
Protal  sərbəst  halda  yaşayır  və  torpağa  rizoidlər  vasitəsilə  yapışır. 
Onun alt hissəsində yerləşən xüsusi orqanlarda spermatozoid və yumurta 
hüceyrə  inkişaf  edir.  Spermatozoidlər  qamçılarının  köməyi    ilə    yağış 
suyu və ya şeh damcısında hərəkət edərək yumurta hüceyrə ilə birləşir. Bu 
zaman  mayalanma  baş  verir  və  nəticədə  ziqot  əmələ  gəlir.  Ziqotdan 
inkişaf edən yeni cücərti özü fotosintez edənə qədər protalın hesabına qi-
dalanır. Müəyyən dövrdən sonra ondan  yetkin bitki inkişaf edir. 
örtülür. Plaunun dikduran gövdəsində yayda ki-
çik və sarı sporlar yaranır. Sporlar küləklə ətra-
fa yayılır. Plaunların bir çox növləri azsaylıdır 
və qorunur. 
Qatırquyruğuların  və  plaunların  çoxalması, 
qıjılarda olduğu kimi, suyun iştirakı ilə gedir.
Qıjıkimilərin əhəmiyyəti. Məhv olmuş qədim 
qıjıkimilərin qalıqlarından daş kömür yataqları 
əmələ  gəlmişdir.  Daş  kömürdən  yanacaq  kimi 
istifadə edilir. Ondan, həmçinin, metaləritmədə 
istifadə edilən koks qazı, anilin boyası, ətriyyat 
sənayesində istifadə olunan maddələr və s. alı-
nır. Qıjıkimilərdən həm də dərman bitkisi kimi 
istifadə edilir. Məsələn, təbabətdə qıjıların kö-
kümsovundan  qurd  xəstəliklərinin  müalicəsin-
də,  çöl  qatırquyruğundan  isə  böyrək  xəstəlik-
Sancaqşəkilli plaun
lərinin müalicəsində və qankəsici kimi istifadə olunur.
Səhv cümlələri  müəyyən edin:  
 
1. Erkək qıjının yarpaqları, kökümsovlu gövdəsi, 
kökləri və rizoidləri olur. 2. Çöl qatırquyruğunun sporları yaz zoğları üzərində 
əmələ gəlir. 3. Çöl qatırquyruğu birillik bitkidir. 
5. Mamırların, plaunların,
qatırquyruğuların və qıjıların cinsiyyətli çoxalmasında əsas amil suyun olma-
sıdır.
4. Daş kömür yataqları məhv 
olmuş qədim qıjıların qalıqlarından əmələ gəlmişdir. 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  

---

2
2
29
28
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
1. Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Yarpaq 
2. Kökümsov
3. Protal 
4. Sporangi
A) Üzvi maddələrin bir qismini ehtiyat halında toplayır.
B)  İçərisində sporlar yetişir.
C) Alt hissəsində cinsi hüceyrələr inkişaf edir.
D) Ucları spiralvari burulur və uc hissədən böyüyür.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Təqdim olunmuş anlayışlardan bir cütünü seçib, onların arasında qarşılıqlı 
əlaqəsi olan cümlələr düzəldin. 
2. Qijinin inkişaf mərhələlərinin düzgün ardıcıllığını müəyyən edin:
Portal, sporangi, rizoidlər, yumurtahüceyrə, 
sporlar, spermatozoid, ziqot
Məsələn, sporlar yarpağın alt tərəfində yerləşən sporangilərdə yetişir.
А) yetkin bitki → protal → sporlar → cavan bitki
В) yetkin bitki → sporlar → protal → cavan bitki
С) protal → sporlar → yetkin bitki → cavan bitki
.
11. 
Qatırquyruğular və plaunlar. Qıjıkimilərin əhəmiyyəti
Sporlu  bitkilərin  digər  nümayəndələri  qatırquyruğu  və  plaunlardır.  Onların 
sporlarından və yarpaqlarından dəri yanıqları zamanı, böyrək xəstəliklərinin 
müalicəsində istifadə edirlər. 
· Qatırquyruğu və plaunların qıjılarla hansı oxşarlığı ola bilər?
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Qatırquyruğunun quruluşu
İşin məqsədi: Qatırquyruğunun quruluş xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq.
Təchizat: Lupa, qatırquyruğu bitkisi və ya onun herbarisi.
İşin gedişi: 1. Qatırquyruğunu diqqətlə nəzərdən keçirin. 2. Onun orqanlarını 
müəyyən edin və bitkinin şəklini çəkin. 3. Mamırlarla qatırquyruğunun quru-
luşu arasında hansı fərqlər var?
Qatırquyruğular. Çoxillik ot bitkiləridir. Tar-
lalarda, meşə və bataqlıqlarda, adətən, nəm tor-
paqlarda  yaşayır.  Daha  geniş  yayılmış  nüma-
yəndəsi  çöl  qatırquyruğudur.  Onun  torpaqda 
budaqlanan uzun, şaxələnmiş kökümsovu olur. 
Kökümsovdan iki tip zoğ – yay və yaz zoğu əmə-
lə  gəlir.  Yaşıl  rəngli  yay  zoğu  budaqlanan  bu-
ğumlu  gövdəyə  malikdir.  Onun  hər  buğumun-
dan  üzərində  pulcuqşəkilli  yarpaqlar  olan  bu-
daqcıqlar çıxır. Yay zoğu fotosintez edir və onun 
kökümsovunda  ehtiyat  qida  maddəsi  toplanır. 
Yay  zoğu  quruduqdan  sonra  kökümsovlar 
qışlayır. Yazda  onlardan  qonur  rəngli  yaz  zoğ-
ları  inkişaf  edir.  Onlar  fotosintez  etmir  və  kö-
kümsovlarda toplanmış ehtiyat qida maddəsinin 
hesabına  qidalanır.  Qonur  zoğların  təpəsində 
Qonur yaz zoğu
Yaşıl yay 
zoğu
spordaşıyan sünbülcüklər əmələ gəlir. Sünbülcüklərdə sporlar yetişir. Ye-
tişmiş sporlar külək vasitəsilə ətrafa səpələnir. 
Plaunlar. Əsasən, iynəyarpaqlı  meşələrdə rast gəlinir. Çoxillik və həmi-
şəyaşıl bitkidir. Geniş yayılmış nümayəndəsi sancaqşəkilli plaundur. Onun 
uzun və sürünən gövdəsi dik qalxan və haçavari budaqlanan budaqcıqlar 
əmələ  gətirir.  Gövdəsi  başdan-başa  açıq-yaşıl  rəngli  kiçik  yarpaqcıqlarla 
Çöl qatırquyruğu
Yetişmiş  sporlar  külək  vasitəsilə  yayılır.  Cücərən  spordan  əlverişli 
şəraitdə kiçik, yaşıl rəngli cinsi nəsil – protal  inkişaf edir. 
Protal  sərbəst  halda  yaşayır  və  torpağa  rizoidlər  vasitəsilə  yapışır. 
Onun alt hissəsində yerləşən xüsusi orqanlarda spermatozoid və yumurta 
hüceyrə  inkişaf  edir.  Spermatozoidlər  qamçılarının  köməyi    ilə    yağış 
suyu və ya şeh damcısında hərəkət edərək yumurta hüceyrə ilə birləşir. Bu 
zaman  mayalanma  baş  verir  və  nəticədə  ziqot  əmələ  gəlir.  Ziqotdan 
inkişaf edən yeni cücərti özü fotosintez edənə qədər protalın hesabına qi-
dalanır. Müəyyən dövrdən sonra ondan  yetkin bitki inkişaf edir. 
örtülür. Plaunun dikduran gövdəsində yayda ki-
çik və sarı sporlar yaranır. Sporlar küləklə ətra-
fa yayılır. Plaunların bir çox növləri azsaylıdır 
və qorunur. 
Qatırquyruğuların  və  plaunların  çoxalması, 
qıjılarda olduğu kimi, suyun iştirakı ilə gedir.
Qıjıkimilərin əhəmiyyəti. Məhv olmuş qədim 
qıjıkimilərin qalıqlarından daş kömür yataqları 
əmələ  gəlmişdir.  Daş  kömürdən  yanacaq  kimi 
istifadə edilir. Ondan, həmçinin, metaləritmədə 
istifadə edilən koks qazı, anilin boyası, ətriyyat 
sənayesində istifadə olunan maddələr və s. alı-
nır. Qıjıkimilərdən həm də dərman bitkisi kimi 
istifadə edilir. Məsələn, təbabətdə qıjıların kö-
kümsovundan  qurd  xəstəliklərinin  müalicəsin-
də,  çöl  qatırquyruğundan  isə  böyrək  xəstəlik-
Sancaqşəkilli plaun
lərinin müalicəsində və qankəsici kimi istifadə olunur.
Səhv cümlələri  müəyyən edin:  
 
1. Erkək qıjının yarpaqları, kökümsovlu gövdəsi, 
kökləri və rizoidləri olur. 2. Çöl qatırquyruğunun sporları yaz zoğları üzərində 
əmələ gəlir. 3. Çöl qatırquyruğu birillik bitkidir. 
5. Mamırların, plaunların,
qatırquyruğuların və qıjıların cinsiyyətli çoxalmasında əsas amil suyun olma-
sıdır.
4. Daş kömür yataqları məhv 
olmuş qədim qıjıların qalıqlarından əmələ gəlmişdir. 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  

---