Dərs vəsaiti «İqtisadi nozəriyyə» ‘ənninin «Mikroiqlisad»
Yüklə 2,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
| düşünmə və dərketmə
metodu kimi, milli iqtisadiyyatın formalaşmasının əsasları və prinsiplərinin müəyyən edilməsinə imkan yaradır. Milli ideologiyanın ideya mənbəyinin bir hissəsini də iqtisadi davranış, təfəkkür tərzi, mənəvi dəyərlər təşkil edir. Transformasiya prosesi ilə əlaqədar olaraq ictimai həyatın 11 bütün səviyyələrində siyasi-iqtisadi, sosial-psixoloji, mənəvi- mədəni, hüquqi-əxlaqi keyfiyyət dəyişikliklərilə xarakterizə olunan milli ideologiyanın iqtisadi aspektində dəyişikliklər baş verir. Milli iqtisadi ideologiya, cəmiyyət üzvlərini hərəkətə gətirən, onları azad bir insan kimi fəaliyyət göstərməyə maraq yaradan bir qüvvəyə çevirir. Belə bir qüvvə isə yalnız iqtisadi mənafe olub, insanları hərəkətə gətirən və birləşdirən psixoloji mexanizmdir. Milli ideologiya, sistem ideologiyasından fərqli olub cəmiyyətdə insanları birləşdirməyi bacaran, onların fərqli iradəsini ifadə edən və birgə səylərə və fəaliyyətə sövq edən təfəkkür tərzinin formalaşdırılmasına xidmət edir. Formalaşmaqda olan bazar sistemi şəraitində iqtisadi mənafelər ən güclü səfərbəredici qüvvə kimi çıxış edərək insanların davranışlarında fərdi keyfiyyətlərinin, istəklərinin müxtəlifliyinin hər hansı bir ümumi məqsədə tabe etdirilməsi zərurətini tələb edir. Bu baxımdan fərdi iqtisadi mənafelərin optimal tarazlığının təmini ilə ümummilli mənafelərin müəyyən olunması və təmini milli ideologiyanın başlıca müəyyənedici amili kimi çıxış edir. Bunun üçün milli mənafelərə uyğun gələn fəaliyyət mexanizmi insanların daxili ..tələbafiarı əsasında durmalıdır. Milli ideologiyanın iqtisadi inkişafın əsasında duran mühüm element olduğunu, ona dövlət tərəfindən təminat verildiyini, iqtisadi mənafelərin reallaşdırılması imkanlarını yalnız iqtisadi nəzəriyyə vasitəsilə şərh etmək mümkündür. Həmçinin mövcud iqtisadi potensialın gücünü də milli ideologiya baxımından qiymətləndirmək olar. «Şərq» və «Qərb» kontekstindəki dünya sivilizasiyası, mənəvi-mədəni, dini-əxlaqi dəyərlərin öncüllüyü, tailandırı- lığın qəbulu, birgəyaşayış qaydalarının nıövcudluğu, vətəndaş cəmiyyətinin yerli xüsusiyyətlərə uyğun qurulması «İqti- sadi nəzəriyyə»nin bu istiqamətdə öyrənilməsinə də dəlalət edir. İqtisadi inkişafda mənəvi-dini dəyərlərin oynadığı rolu nəzərə alaraq, islam ideologiyasından irəli gələn davranış qaydalarının nəzərə alınması vacibdir. İqtisadi nəzəriyyənin dərketmə funksiyasından çıxış edərək islam iqtisadiyyatının 12 prinsiplorinin ümumi xarakterini, ehtiyac, imkan, bərabərlik, ədalət, seçim kimi elementlərin mahiyyətini, dini etiqadın mənəvi dəyərlərin ən aparıcı motivi kimi insanların fəaliyyətindəki stimullaşdırıcı amilin məzmununu şərh etməyə imkan verəcəkdir. İqtisadi fəaliyyətdə dini dəyərlərin insanlar tərəfindən qəbul olunması, onların əmin-amanlıq şəraitində birgəyaşayış qaydalarına, ədalətli rəftar tərzinə, zəruri ehtiyacların ödənilməsinə səbəb olmaqla, müasir elmi nəticələrin həyat tərzinə uyğun gəlməsi ilə islam prinsiplərindən istifadənin mümkünlüyünü müəyyən etmək olar. Ona görə də millət və xalqlar öz dini və ruhi əqidələri çərçivəsində mənəvi dəyərlərə söykənərək, öz inkişaf istiqamətlərini müəyyən etsələr, onda geriləmə prosesi baş verməz. İslam təlimi ilə iqtisadi davranış qaydalarına əməl olunması təkcə mövcud iqtisadi resursların ehtiyat vo istifadəsindən deyil, eləcə də mənəvi dəyərlərin mənimsənilməsi səviyyəsindən asılıdır. Mənəvi dəyərlərə söykənmək, onu həyat tərzinə daxil etmək insanlara ən böyük uğur gətirən vasitədir. Uğurlu iqtisadi inkişafın mənəvi dəyərlər vasitəsilə aparılması milli bazar modelinin fərqləndirici cəhəti kimi özünü əks etdirər. Ona görə də ictimai-sosial-humanitar elmlər əslində dünyada gedən dəyişikliklərin əsaslarını; islahatlaşma proseslərinin zəruriliyinin mahiyyət və nəticələrinin düzgün qiymətləndirilməsinə əsas verir. Ona görə də «İqtisadi nəzəriyyə» müasir cəmiyyətin iqtisadi həyatının əksidir. Əgər müasir Azərbaycan cəmiyyəti 2008-ci ildə baş vermiş qlobal, maliyyə, iqtisadi böhran dövrü ilə rastlaşaraq, onun fəsadlarından az ziyan çəkmişsə, həmçinin əvvəlki 20 il ərzində iqtisadi sistemin dağılması böhranından çıxmışsa, sözsüz ki, təkcə bu proseslərin düzgün qiymətləndirilməsi üçün «İqtisadi nəzəriyyə»nin öyrənilməsinə böyük ehtiyac duyulur. Şübhəsiz ki, müasir dünya maliyyə və iqtisadi böhranı, mikro və makro çərçivəsindəki ekonomiksi deyil, dünya haqqında mövcud olan iqtisadi nəzəriyyələrin dəyişilməsinə əsas verən «İqtisadi nə- zəriyyə»nin inkişafına təkan verəcək. Belə bir şəraitdə ictimai 13 fikrin gedişini dəyişməyi tələb edən yeni yanaşmalara, yeni düşüncə və dərketmələrə əsaslanan konsepsiyalara ehtiyac yaradır. Belə bir ehtiyac, zəngin dünya təcrübəsi əsasında formalaşmış «İqtisadi nəzərİ 5 ^ə»nin tədrisini ehkam kimi qəbul edib, olduğu kimi, hər bir ölkənin reallıqlarını nəzərə almadan tətbiq etmək, istənilən nəticəni verməyəcək. Qərb alimlərinin İqtisadi nəzəriyyə sahəsində gəlmiş olduqları nəticələri kor-koranə köçürmək və ya tətbiq etmək olmaz. Burada son dərəcə əhəmiyyətli görünən fikir və konsepsiyaları qiymətləndirməklə, mövcud cəmiyyətin iqtisadi inkişafına, eyni zamanda elmi mülahizələr əsasında obyektiv düşüncəyə təkan verən, real davranışı əsaslandıran iqtisadi-nə- zəri müddəaların şərhinə yer vermək lazımdır. Fikir müxtəlifliklərini qeyd etməklə, onların arasında ən səmərəli görünənini seçib şərh etmək müasir iqtisad elminin inkişafına yalnız təkan verə bilər. İqtisad elmi formal xarakterdən uzaq, real vəziyyətə yaxın olmaqla, ictimai-iqtisadi təfəkkürün ardıcıl inkişafında əvəzsiz rol oynamaqla, dünyada formalaşmış iqtisadi fikrin ən qabaqcıl nailiyyətlərindən istifadə etməklə tosərrüfatçıhğın aparılması bacarığını əks etdirir. İqtisadi bilgilərin əsasında duran nəzərİ 57 ə, təsərrüfatçılığın aparılmasının ən səmərəli yolunun müxtəliflikləri şəraitində seçilməsinə yol göstərir. Beləliklə, iqtisad elmi, insan cəmiyyətinin normal fəaliyyətini öyrənməklə, nəzəri əsasları ilə iqtisadi sistemin bütün elementlərini əhatə edən funksional və sahələrarası elmlərin metodoloji əsasının müəyyən edilməsinə imkan yaradır. İqtisadi nəzəriyyə, fəlsəfə, hüquq, tarix, ədəbiyyat, mənəviyyat və başqaları ilə birlikdə ictimai-sosial-humanitar elmlərdən biridir. Yalnız bu elmlərin məcmusu tarixi inkişafın, qlobal dəyişikliklərin mahiyyətini ehtiva edən ictimai həyatı izah edə bilər. Ona görə də bu elmi istiqamətlərin, hər birinin daxili və zahiri məntiqi dəyişikliklərinin məzmununu və qanunauyğunluqlarının mövcud ictimai həyatla bağlılığı, kompleks şəkildə tədqiq edilib öyrənilməlidir. 14 Bu baxımdan ictimai elmlərin, o cümlədən iqtisad elminin və onun nəzəriyyəsinin statusunun aşağı düşməsində kim günahkardır və nə etmək lazımdır suallarına birmənalı cavab tapmaq çətindir. Çünki bir tərəfdən ölkədə gedən iqti- sadi-hüquqi-siyasi transformasiya prosesi, onun ilkin dövründə ictimai həyatın gedişatına ciddi təsir göstərmiş, cəmiyyətdə mövqe, sərvət və nemət əldə etmək yolları qeyri-sivil yolla getmiş, mənsəbpərəstlik, hərislik, qeyri-etik münasibətlər güclənmiş, elmi düşüncəyə, mənəvi davranışa, əxlaqi həyat tərzinə uyğun gəlməyən fəaliyyətlərin dərinləşməsi, elmi dünyagörüşə olan laqeydliyi artırmışdır. Həmçinin transformasiya prosesinə xas böhranın mövcudluğu və islahatçı liderin olmaması təkcə iqtisadi inkişaf səviyyəsinə deyil, həmçinin elmi, mədəni, əxlaqi dünyagörüşün formalaşmasına mənfi təsir göstərmişdir. Həm də vəhşi kapitalist - ba^^ar münasibətlərinə xas davranışın üstün meyli ilə, cəmiyyətdə nəyin hesabına olursa-olsun varlanmaq prinsipi meydana gəldiyindən nəinki ictimai elmlərə, eləcə də demək olar ki, digər elmi sahələrə də mənfi meyilli təsirini göstərmişdir. Ölkəmizdə bu vəziyyət daha faciəli vəziyyətə düşə bilərdi. Transformasiya dövrünün ilk illərində hakimiyyət elitasında olanlar, yalnız iqtisadi quruluşun, onun mənəvi-mədəni dayaqlarını tələm- tələsik dağıtmaqla, heç bir iqtisadi-siyasi-hüquqi platforma yaratmadan, ölkəni idarə etmək istəyirdilər. Bu da xaotik vəziyyətin yaranmasına səbəb oldu. Yalnız ulu öndər Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişi və milli iqtisadi inkişafın strateji xəttinin müəyyən edilməsi. Prezident İlham Əliyevin iqtisadi inkişaf strategiyasını islahatlaşmalar prosesi ilə sıx əlaqələndirməsi, ictimai elmlərə olan həqiqi tələbatın meyarları özünü əks etdirməyə başladı. Bundan sonra isə artıq nə etmək barədə düşünmək olar. Bunun üçün ilk növbədə digər ictimai elmlərlə yanaşı iqtisad elminin tədrisi və tədqiqi sahəsində ciddi dəyişikliklərin aparılmasına ehtiyac vardır. Ölkəmizin tədris prosesinin Baloniya sisteminə qoşulması buna daha əlverişli şərait yara 15 dır. Tədris prosesində baza elmi sahələrinə nisbətən, ondan törənən sahələrə üstünlük verilməməlidir. İctimai elmlər, o cümlədən «İqtisadi nəzəriyyə» iqtisad yönümlü ixtisaslarda baza elmi sahəsi kimi nəzərdə tutulmalıdır. Belə olmazsa, onun bölmələrinin hər birinə üstünlüyün verilməsi gənc nəslin tədrisin mənimsənilməsində çaşqınlıq yaradır. Ona görə də bu məsələ mərkəzləşdirilmiş qaydada, icbari şəkildə tədris prosesinə daxil edilməlidir. Milli mentalitet təkcə qərb dəyərləri ilə deyil, həm də şərq mənəvi dəyərləri çərçivəsində inkişaf etməlidir. İctimai elmlərin rolunun artması ilə onun Baloniya təhsil sisteminə daxil edilməsi milli mənafelərin qorunması istiqamətində tətbiq olunan ən yaxşı fürsətdir. Müasir zaman kəsiyində mövcud iqtisadi potensialdan məqsədyönlü istifadəsi və ehtiyatlardan səmərəli və ədalətli bölüşdürülməsi təkcə maddi maraq sabitliyinin təmin olunması baxımından deyil, həm də gələcək nəsillərin ehtiyaclarının qarşılanması bacarığına zərər vurmadan, hazırkı nəslin ehtiyaclarını ödəyən, ekoloji sistemə zərər vurmayan «dayanaqlı inkişaf» konsepsiyasının doğru-düzgün mahiyyətini iqtisadi nəzəriyyə şərh edə bilər. Çünki iqtisadi artım sürətindəki enib-qalxmaları, təkcə hazırkı nəslin ehtiyaclarının ödənilməsi baxımından deyil, həm də gələcək nəsillərin rifahının təmin olunması, ekoloji sistemin qorunması baxımından qiymətləndirmək lazımdır. İqtisad elminin öyrənilməsi bir sıra istiqamətlərdə: • milli iqtisadiyyatın nəzəri-metodoloji əsaslarının və prinsiplərinin qiymətləndirilməsində; • iqtisadi fikrin təkamül və inkişafının müəyyənləşdi- rilməsində; • milli mənafelərin iqtisadi ideologiya baxımından re- allaşdırılmasmı göstərməsində; • mənəvi-dini dəyərlərin iqtisadi davranış qaydalarında tutduğu yerin əsaslandırılmasında; • dayanıqlı inkişaf konsepsiyasının iqtisadi əsaslarının göstərilməsində; 16 • milli iqtisadi inkişaf modelinin bazar sisteminə və mənəvi-dini, mədəni-əxlaqi davranışa uyğun gələn prinsiplərdən istifadə olunması mümkünlüyünün üzə çıxarılmasında iqtisadi nəzəriyyənin tədrisi, tədqiqi və mənimsənilməsi olduqca vacibdir. Hazırkı tədris prosesindən iqtisadi fikir tarixi, iqtisadi təlimlər tarixi demək olar ki, çıxarılıb. Bu isə müasir iqtisadi təfəkkürün formalaşmasında ciddi maneəyə çevriləcək. Tarixi dövrləşmələrdə meydana gələn iqtisadi ideya, baxışları, görüşləri, fikirləri bilmədən müasir düşüncə tərzinə düzgün yanaşmaq olmaz. Elmin tarixini bilmədən, formalaşmış konsepsiyaların mahiyyətini dərk etmədən, iqtisadi hadisələrə düzgün metodoloji yanaşmaya nail olmaq olmaz. İqtisad elminin maraqlı və cəlbediciliyi ondadır ki, meydana gələn hər bir konsepsiyaya qarşı dərhal əks mövqelər meydana gəlməklə müxtəlif iqtisadi cərəyanlar, məktəblər, konsepsiyalar formalaşır, inkişaf edir və ayrı-ayrı dövrlərdə fəaliyyət göstərməklə, zamanın sınağında öz üstünlüklərini və çatışmazlıqlarını əks etdirir. İqtisad elminin nəzəri əsasları və prinsipləri «İqtisadi təlimlər tarixi» fənni çərçivəsində formalaşmış və inkişaf edərək, bu günləri dünyanın demək olar ki, bütün iqtisad yönümlü tədris ocaqlarında fərqli adlarla tədris olunur. İqtisadi baxışlar, iqtisadi fikirlər, iqtisadi təlimlər, Qədim, Orta, Müasir iqtisadi görüşlər, Qərb, Şərq, Avropa, Asiya ölkələrinin iqtisadi fikir təlimləri kimi öyrənilir. Hal-hazırda tətbiq olunan yeni tədris planında bu fənnin tədrisi nəzərdə tutulmayıb. Bəllidir ki, «İqtisadi təlimlər tarixi» İqtisadi nəzəriyyələrin tarixidir. Onların meydana gəlməsi, formalaşması, elmi baxış və müddəaların şərhi, alternativ mövqelərin, prinsip və şərtlərini, milli, əxlaqi, mədəni, hüquqi, psixoloji, sosial, siyasi amillərin dəyişilən iqtisadi mühitə olan təsirini, cəmiyyətin inkişaf qanunauyğunluqlarım, məhz «İqtisadi təlimlər tarixi» dövrlər üzrə öyrəniri Fundamental iqtisadi biliyin əldə olunmasında, məqssgyıörö^ışfeıjı^^qjq^^PnŞ^arıl- 17 . masında «İqtisadi təlimlər tarixi»nin rolu danılmazdır. İqtisadi təlimlər mövcud iqtisadi nəzəriyyələrin olduqca məntiqli, yığcam, əsaslandırılmış şəkildə şərh və təsvirini öyrədir. Bundan əlavə, İqtisadi təlimlər hər bir ölkənin tarixi inkişafı prosesində formalaşmış, təşəkkül tapmış iqtisadi fikirlərin sistemli paradiqmasını üzə çıxardır. «İqtisadi nəzəriyyə»nin tarixi səpkidə öyrənilməsi və ümumbəşəri dəyərlər çərçivəsində milli mənafelərin reallaşmasına xidmət göstərəcək iqtisadi fikirlərin tədrisinə və tədqiqinə böyük ehtiyac duyulur. Bu, həm də ondan irəli 'gəlir ki, Azərbaycan iqtisadi fikrinin inkişafında xidməti olmuş görkəmli şəxslərin, eləcə də müasir iqtisadi fikrin, xüsusən də Ümummilli Lider Heydər Əliyevin iqtisadi baxışlarının öyrənilməsi, dövlətçilik və iqtisadi idarəetmə sahəsindəki görüşlərinin mənimsənilməsi xüsusi aktuallıq daşıyır. Varislik prinsipinə əsaslanaraq qeyd etmək olar ki, Azərbaycan iqtisad elminin inkişafında xidməti olmuş, elmi irslərini bizlərin təfəkkürümüzün zənginləşməsinə yönəltmiş, böyük mütəfəkkirlərimizin, eləcə də müasir dövrdə fəaliyyət göstərən aparıcı iqtisadçı alimlərimizin gələcək nəslin sərəncamına ötürülməsi işində sözsüz ki, İqtisadi təlimlər tarixi əvəzsiz rol oynayacaqdır. İqtisad elminin statusunu onun ad və dərəcələrini daşıyanların simasında yüksəltmək olar. Hər zaman elm və tədris işçilərinə qayğı olmalı, elmi adların maddi tutumu yüksəlməlidir. Stimullaşma prosesi bu sahəni birmənalı şəkildə əhatə etməlidir. Elmi ad və dərəcə alanların sosial təminatı, heç olmazsa, dövlət qulluğunda çalışanların III dərəcəli qulluqçularla eyniləşdirilməsi məqsədəuyğun olardı. Çünki onlar insan kapitalının əsas daşıyıcılarıdır. 18 |