Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

«altda  qonur yer»,  üzə  terjri  (BK  ş  35)  «üstdə  tanrı»,  asm  yer
(BK şm  10) «altda yer».
4.  Birinci tarəf yönlük halda olan isimlə,  ikinci tə r ə f adlıq 
halda  olan  isimlə  ifadə  edilir.  Bu  tip  ismi  söz  birləşmələrinin 
üçüncü  bənddəki  ismi  söz  birləşmələrindən  fərqi  odur  ki, 
üçüncü  bənddə  birinci  tərəf yönlük  halda  dursa  da,  yerlik  hal 
məzmununda  işlənir,  burada  isə yönlük  halda durub yönlük  hal 
məzmununda  işlənir;  məsələn:  bəriyə şad-apıt bəglər (КТ  c  1) 
«cənuba şad-apıt bəylər», yıraya tarkat buyuruk bəglər (КТ c  1) 
«şimala tarkat buyuruq bəylər».
5.  Birinci  tərəf istiqamət  halda  işlənən  sözlə,  ikinci  tərəf 
müxtəlif hallarda  işlənən  sözlərlə  ifadə  edilir;  məsələn:  ilgərü 
kün toğsıka (KT c 2) «şərqə gündoğana», kurığaru kün batsıkılp 
(KT  c  2)  «qərbə  günbatana»,  ilgərü  ŞantufJ yazıka  (KT  c  3) 
«irəli  Şandun  düzünə»,  birigərü  Tokuz  Ərsənkə  (KT  c  3) 
«cənuba Doqquz Ərsənə», yırığaru  Yer Bayırku у  ir iıp  (KT c 4) 
«şimala  Yer  Elayırku  yerinə»,  kurığarı  Təmir kapığka  (KT  ş  8) 
«qərbə Dəmir qapıya».
6.  Birinci  tərəf istiqamət  halında  olan  sözlə,  ikinci  tərəf 
sifətlə  ifadə  olunur,  sifət  heç  bir  şəkilçi  qəbul  etmir;  məsələn: 
içrə  aş sız  (KT  ş  26)  «içi  aşsız»,  taşra  tonsız  (KT  ş  26)  «bayırı 
donsuz».
7.  Birinci  tərəf  çıxışlıq  hal  məzmunu  ifadə  edən  yerlik 
halda  durur,  ikinci  tərəf  yönlük  halda  işlənən  isimlə  ifadə 
olunur; məsələn: labğaçda yıraya (O 5) «tabğaçdan şimala».
8.  Birinci  tərəf  müasir  türk  dillərinə  tərcümə  edilərkən 
yiyəlik  hal  məzmunu  ifadə  edən  yerlik  halda  işlənən  isimlə, 
ikinci  tərəf  müasir  türk  dillərində  yerlik  hal  məzmunu  ifadə 
edən  yönlük  halda  işlənən  isimlə  ifadə  olunur;  məsələn:  kisi 
oğlınta  üzə  (KT  ş  1)  «insan  oğlunun  üstündə»,  yabız,  yablak 
bodunta üzə (KT ş 26) «pis və yava xalqın üzərində».
SAY  BİRLƏŞMƏLƏRİ
İki və daha artıq say sözündən ibarət olan saylart  türkoloji 
ədəbiyyatda  mürəkkəb  saylar,  tərkibi  saylar,  son  zamanlar  isə
82
say  birləşmələri  adlandırırlar.  Belə  saylan  mürəkkəb  say 
adlandırmaq  olmaz,  çünki  bunlar  mürəkkəb  sözlərə  verilən 
tələblərə  cavab  vermir.  Türk  dillərinin  morfoloji  quruluşuna 
həsr  edilmiş  əsərlərdə  olduğu  kimi,  bunları  say  birləşmələri 
adlandırmaq  da  olmaz,  çünki  morfologiya  söz  birləşmələrini 
araşdırmır.  Morfologiya  kitablarında  belə  sayları  tərkibi  saylar 
adlandırmaq  daha  uğurludur.  Azərbaycan  dilçiliyində  bu  tipli 
saylan  say  birləşmələri  adlandırmaq  ideyasım  ilk  dəfə 
Y.M.Seyidov irəli sürmüş və əsaslandırmağa çalışmışdır.1
Y.M.Seyidov söz birləşmələri (məsələn,  beş kitab) və say 
birləşmələri  (məsələn,  beş  min)  ifadələri  arasında  heç  bir  fərq 
görmür,  hər  ikisini  söz birləşməsi  adlandırmağı təklif edir.  Say 
birləşmələrinin  morfologiyanın  tədqiqat  obyekti  ola  bilməməsi 
bir  yana  qalsın,  söz  birləşmələri  ilə  (beş  kitab)  say 
birləşmələrinin  (beş  min)  eyniləşdirilməsinin  özü  kökündən 
səhvdir. Beş kitab və beş min birləşmələri arasında qrammatika 
baxımından  heç bir fərqin görünməməsi aldadıcıdır.  İlk baxışda 
bu  birləşmələr  arasında  fərq  görünməsə  də,  onların  arasında 
hətta qrammatika nöqteyi-nəzərindən fərqlər mövcuddur.
1.  Beş kitab  söz  birləşməsinin  tərəfləri  arasında yanaşma 
sintaktik  əlavəsi vardır.  İlk  baxışda  beş  min  söz  birləşməsinin 
tərəfləri arasında da yanaşma əlaqəsi görünür,  lakin bu, əslində 
yanaşma  yox,  nə  isə  sintaktik  əlaqələrə  daxil  olmayan  bir 
əlaqədir, bəlkə də birləşmə əlaqəsidir.
2.  Beş kitab tipli söz birləşmələrində türk dillərində ikinci 
tərəf cəm şəkilçisi qəbul etmir, beş min tipli söz birləşmələrində 
ikinci tərəf cəm şəkilçisi qəbul edir.
3.  Beş  kitab  tipli  söz  birləşmələrinin  komponentləri 
yanaşma  əlaqəsi  ilə  bir-birinə  bağlansa  da,  onların  tərəflərinin 
yerini  dəyişmək  olmur;  türk  dilləri  üçün  kitab  beş  birləşməsi 
qeyri-mümkündür. Hətta inversiya nəticəsində beş kitab tipli söz 
birləşmələrində  tərəflərin  yeri  dəyişərsə,  bu,  əvvəlki  söz 
birləşməsinin  məntiqi  mənasına  təsir  göstərmir;  müqayisə  et: 
beş  kitab  və kitab  beşdir.  Beş min  tipli  söz birləşmələrində  isə 
tərəflərin  yerini  dəyişmək  olur  və  bu  dəyişmə  birləşmənin
1  Y .S e y id o v . A zərbaycan d ilin d ə  sö z b irlə şm ə lə ri. B akı,  1992, s. 204-217.
83

---

qrammatikasına  təsir  göstərir  -   birləşmənin  leksik-semantik 
mənası  dəyişir;  müqayisə  et:  beş  min  və  min  beş.  Say 
birləşmələrində  sözlərin sayı çoxaldıqca  söz sırasını  dəyişdikdə 
mənanın  dəyişməsi  daha  qabarıq  nəzərə  çarpır;  müqayisə  et: 
min yüz əlli və yüz əlli min.
Buradan  iki  nəticə çıxarmaq olar:  1) Beş kitab və  beş  min 
tipli  birləşmələr  eyni  tipli  birləşmələr  olmadığı  üçün  beş  kitab 
tipli  birləşmələr  yalnız  qrammatikanın  sintaksis  bəhsində  -   söz 
birləşmələri  bəhsində  öyrənilməlidir;  beş  min  tipli  birləşmələr 
isə  həm  morfologiya  bəhsində  tərkibi  say  kimi,  həm  də 
sintaksis  bəhsində  say  birləşməsi  (ismi  birləşmələrin  bir  növü 
kimi)  araşdırılmalıdır.  2)  Dilçilikdə  tərkibi  fel  termini  kimi 
tərkibi say termininin də işlənmək hüququ vardır.
Qədim türk yazısı abidələrinin  dilində say birləşmələrinin 
iki  tipi  vardır:  hər  iki  tip  birləşmədə  say  bildirən  sözlər 
(komponentlər) şəkilçi qəbul etmir,  lakin  bunların  arasında həm 
şəkilcə  (formaca),  həm  də  məzmunca  fərq  vardır:  1)  say 
bildirən  sözlər  heç  bir  əlavə  (qrammatik)  göstərici  olmadan 
birləşmə  yaradır;  2)  birləşmənin  komponentləri  artukı  sözü  ilə 
bir-birinə bağlanır.
1. 
Heç  bir  əlavə  vasitə  olmadan  əmələ  gələn  say 
birləşmələri.  Belə  say  birləşmələri  şəkilçisiz,  yanaşma  əlaqəsi 
ilə  əmələ  gəlir,  lakin  müasir  türk  dillərindəki  eyni  şəkilli  say 
birləşmələrindən  məzmunca  kəskin  şəkildə  fərqlənir.  Müasir 
türk  dillərində  say  birləşmələrində  sıraca  birinci  böyük 
dərəcədən olan say, ikinci kiçik dərəcədən olan say gəlir və hər 
iki  sayın  ifadə  etdiyi  kəmiyyət  bütövlükdə  say  birləşməsinin 
ümumi  kəmiyyətinə  daxil  olur;  məsələn:  iyirmi bir,  altmış  üç, 
əlli  doqquz,  on  yeddi,  qırx  bir,  otuz  altı.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin dilində say birləşmələrində saylann  birləşmə sırası 
əksinədir  -   sıraca  birinci  kiçik  dərəcədən,  ikinci  böyük 
dərəcədən olan  say  işlənir.  Məzmunca  isə fərq  daha böyükdür: 
kiçik  dərəcəli  say  sonra  gələn  böyük  dərəcəli  saydan  kiçik 
dərəcənin  göstərdiyi  kəmiyyətdə  təklik  götürüldüyünü  bildirir; 
məsələn:  bir yigirmi o  deməkdir  ki,  iyirmilik dərəcəsindən  bir 
götürülmüşdür,  yəni  onluq  dərəcəsi  tam  götürülmüş,  iyirmilik 
dərəcəsindən  də  bir  təklik  artırılmalıdır.  Bir  yigirmi  on  bir
84
deməkdir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  say 
birləşmələrinin  bu  tipi  daha  çox  işlənir;  məsələn:  bir yigirmi 
(MÇ  32)  «on  bir»,  eki yegirmi  (KT  ş  28)  «on  iki»,  üç yegirmi 
(KT ş  18)  «on üç»,  tört yegirmi (MÇ  19) «on dörd», bis yegirmi 
(MÇ  18)  «on beş»,  altı yegirmi (MÇ  46)  «on altı», yeti yegirmi 
(KT  ş  11)  «on  yeddi»,  səkiz  yegirmi  (BK  ş  24)  «on  səkkiz», 
tokuz yegirmi (BK c 9) «on doqquz», bir otuz (KT ş 32) «iyirmi 
bir», eki otuz (HT 5) «iyirmi iki», üç otuz (T 19) «iyirmi üç», biş 
otuz  (KT  ş  18)  «iyirmi  beş»,  altı  otuz  (KT  ş  34)  «iyirmi  altı», 
yeti otuz  (KT şm  1)  «iyirmi yeddi»,  tokuz otuz (MÇ  16) «iyirmi 
doqquz»,  bir kırk (KT  şm  2)  «otuz  bir»,  biş  kırk  (Y  25)  «otuz 
beş»,  səkiz  kırk (Y  24)  «otuz  səkkiz»,  tokuz  kırk  (Y  10)  «otuz 
doqquz»,  eki  əlig  (Y  21)  «qırx  iki»,  üç  əlig (Y  22)  «qırx  üç», 
tokuz  əlig  (Y  48)  «qırx  doqquz»,  tokuz  altmış  (Y  48)  «əlli 
doqquz», bir yetmiş (Y 45) «altmış bir», üç yetmiş (Y 3) «altmış 
üç»,  yeti  yetmiş  (Y  11)  «altmış  yeddi»,  səkiz  yetmiş  (Y  41) 
«altmış səkkiz».
2.  Say  birləşmələrinin  ikinci  tipində  sıraca birinci  böyük 
dərəcədən  olan  say işlənir,  sonra  artukı  sözü əlavə edilir, daha 
sonra  kiçik  dərəcədən  olan  say  (təklik)  artırılır.  Birinci tip say 
birləşmələrindən  fərqli  olaraq  burada  böyük  dərəcədən  olan 
sayın  (onluğun)  da,  kiçik  dərəcədən  olan  sayın  (təkliyin)  da 
bildirdiyi kəmiyyət say birləşməsinin ümumi kəmiyyətinə daxil 
olur;  məsələn:  otuz artukı  bir (BK  ş 28) «otuz bir»,  otuz artukı 
üç  (BK ş 34) «otuz üç», otuz artukı tört (BK  ş 38) «otuz dörd», 
otuz artukı səkiz (BK c 2) «otuz səkkiz», otuz artukı tokuz (BK c
2)  «otuz  doqquz»,  lark  artukı  yiti  (KT  şm  ş)  «qırx  yeddi». 
Qədim  türk yazısı abidələri  dilində yüzdən  yuxarı  bütün böyük 
rəqəmlər  bu  üsulla  iiädə  edilir;  məsələn:  bir  tümən  artukı yeti 
bi(J (BK c  1) «on yeddi min».
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində  say birləşmələrinin 
bu tipi az işlənir.
3.  Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yüzlük və minlik 
saylarının əmələ gəlməsi müasir türk dillərində olduğu kimidir, 
yəni  əvvəlcə  təklik kəmiyyətini  bildirən  say,  sonra yüz və min 
(Jbirf)  sözü  işlənir;  məsələn: yeti yüz (Ktş  13)  «yeddi yüz»,  altı
85

---