Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

söz  birləşməsi  əmələ  gətirir.  Üçsözlü  mürəkkəb  təyini  söz 
birləşmələrinin üçüncü növündə  isə  sonuncu  sözün  qəbul  etdiyi 
mənsubiyyət  şəkilçisindən  əlavə əvvəldə işlənən sözlərdən  biri 
də yiyəlik hal şəkilçisi qəbul edir. Üçsözlü mürəkkəb təyini söz 
birləşmələrinin  üçüncü  növü  ya  birinci,  ya  da  ikinci  növ  sadə 
təyini  söz  birləşmələrinin  iştirakı  ilə  əmələ  gəlir.  Tərkibində 
birinci,  yaxud  ikinci  növ  sadə  təyini  söz  birləşməsinin 
iştirakından  asılı  olaraq  üçüncü  növ  üçsözlü  mürəkkəb  təyini 
möz  birləşmələrini  hərəsində  iki  yanmtip  olmaqla  iki  tipə 
ayırmaq olar:
1.  Tərkibində birinci növ sadə təyini söz birləşməsi iştirak 
edən üçüncü növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşməsi:
a)  birinci  komponenti  birinci  növ  təyini  söz  birləşməsi 
olan üçüncü növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşməsi;
b)  ikinci komponenti birinci növ təyini söz birləşməsi  olan 
üçüncü növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşməsi.
2.  Tərkibində  ikinci  növ  sadə  təyini  söz birləşməsi  iştirak 
edən üçüncü növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşməsi:
a) birinci komponenti ikinci növ  sadə təyini  söz birləşməsi 
olan üçüncü növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşməsi;
b)  ikinci  komponenti  ikinci növ sadə təyini  söz birləşməsi 
olan üçüncü növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşməsi.
Üçüncü  növ  üçsözlü  mürəkkəb  təyini  söz  birləşməsinin 
birinci  tipində,  yəni  tərkibində  birinci  növ  sadə  təyini  söz 
birləşməsi  işlənən üçsözlü  mürəkkəb təyini söz birləşmələrində 
sadə  təyini  söz  birləşməsinin  birinci,  yaxud  ikinci  komponent 
kimi  çıxış  etməsindən  asılı  olaraq  mürəkkəb  birləşmənin  həm 
semantik,  həm  də  struktur quruluşunda müəyyən  fərqlər özünü 
göstərir:  a)  üçüncü  növ  üçsözlü  mürəkkəb  təyini  söz 
birləşməsinin  birinci  komponenti  birinci  növ  sadə  təyini  söz 
birləşməsi  ilə ifadə edilərsə,  onda birinci söz yalnız ikinci  sözü 
təyin  edir  və  struktur  baxımından  mürəkkəb  təyini  söz 
birləşməsinin  təkcə  ikinci  sözü yiyəlik hal  şəkilçisi  qəbul  edir, 
birinci  söz heç  bir  şəkilçi  qəbul  etmir (hər  iki  tipdə  mürəkkəb 
təyini  söz  birləşməsinin  üçüncü  sözü  mənsubiyyət  şəkilçisi 
qəbul  edir;  məsələn:  uyğun  kağanırj bitigi  (III  Orxon  abidəsi)
74
«uyğur  xaqanının  yazısı»,  türk  bodunıl)  ili  (KT  ş  1)  «türk 
xalqının  eli»,  türk  bodunığ  törüsii  (KT  ş  1)  «türk  xalqının 
qanunu»,  toğan kuşuQ tırnakı  (16  66)  «şahinin (doğan quşunun) 
caynağı (dırnağı)»; b) üçüncü növ üçsözlü  mürəkkəb təyini söz 
birləşməsinin  ikinci  komponenti  birinci  növ  sadə  təyini  söz 
birləşməsi  ilə  ifadə  edilərsə,  onda  birinci  söz  İkinci  sözü  yox, 
üçüncü  sözü  təyin  edir  və  struktur  baxımdan  mürəkkəb  söz 
birləşməsinin təkcə birinci sözü yiyəlik hal şəkilçisi qəbul edir; 
məsələn:  BayırkunufJ  ak  adğırı  (KT  ş  36)  «Bayırkunun  ağ 
ayğırı»,  bizirj sü atı  (KT ş 25)  «bizim qoşunun  atları», bizirj sü 
azukt (KT ş 25) «bizim qoşunun ərzağı».
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində üçüncü növ üçsözlü 
mürəkkəb  təyini  söz  birləşmələrinin  yaranmasında  bu  ümumi 
qayda ilə yanaşı, bəzi fərqli xüsusiyyətlərə də təsadüf edilir.
1.  Adətən,  üçüncü  növ  üçsözlü  mürəkkəb  təyini  söz 
birləşməsinin  üçüncü  sözü  mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  edir. 
Yuxarıda  verilmiş  nümunələrdən  göründüyü  kimi,bu  qayda 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də,  əsasən,  gözlənilir. 
Lakin  bir  sıra  hallarda  mürəkkəb  təyini  söz  birləşməsinin 
üçüncü  sözü  abidələrin  dilində  mənsubiyyət  şəkilçisiz  işlənir; 
məsələn:  tabğaç  kağanırj (içrəki)  bədizçi  (KT  c  12)  «tabğaç 
xaqanının  (saray)  naxışçısı»,  Tabıkıt) çarın  boz  at  (KT  ş  32) 
«Tadıkın çorun boz atı», çit yabanı rjyer (Y 34) «sərhəd yabanın 
yeri», sizin ər at (Y 26) «sizin ər adınız».
2.  Müasir  türk  əbədi  dillərində,  o  cümlədən  müasir 
Azərbaycan  dilində  ismin  yiyəlik  halı  -m  şəkilçisi  ilə  əmələ 
gəlir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  ismin  yiyəlik 
halı,  əsasən -ıQ şəkilçisi  ilə əmələ gəlir.  Lakin bir sıra hallarda 
abidələrin  dilində  ismin  yiyəlik  halı  -ığ,  -ig  şəkilçisi  ilə  də 
yaradılır.  Buna görə  də  abidələrin  dilində  üçüncü  növ  üçsözlü 
mürəkkəb  təyini  söz  birləşmələrinin  ikinci  sözünün  -ıtj,  -iQ 
şəkilçisi  əvəzinə  -ığ,  -ig  şəkilçisi  ilə  formalaşan  tipinin 
işləndiyinə  də  təsadüf edilir;  məsələn:  türk bodunığ  atı  (KT  ş 
25)  «türk  xalqının  adı»,  türk  bodunığ  küsi  (KT  ş  25)  «türk 
xalqının şöhrəti».
75

---

Müasir  türk  dillərində,  məsələn,  müasir  Azərbaycan 
dilində,  üçüncü  növ  üçsözlü  mürəkkəb  təyini  söz  birləşmələri 
ən  çox  ikinci  növ  sadə  təyini  söz  birləşmələrinin  iştirakı  ilə 
əmələ  gəlir.  Üçüncü  növ  üçsözlü  mürəkkəb  təyini  söz 
birləşmələrinin 
qədim 
türk  yazısı 
abidələrinin 
dilində 
işlənməsinə təsadüf edilmir.
Dördsözlü  mürəkkəb  təyini  söz  birləşmələri.  Qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  dördsözlü  mürəkkəb  təyini  söz 
birləşmələrinin  işlənməsinə  az  təsadüf  edilir.  Dördsözlü 
mürəkkəb təyini söz birləşməsi dedikdə elə birləşmələr nəzərdə 
tutulur  ki,  onların  tərkibində  iki  müstəqil  sadə  təyini  söz 
birləşməsi  iştirak etsin, bu birləşmələr mənsubiyyət şəkilçisi  ilə 
bir-birinə  bağlansın.  Təbii  ki,  iki  sadə  mürəkkəb  təyini  söz 
birləşməsi  yan-yana  işlənməklə  formalaşmış  mürəkkəb  təyini 
söz birləşməsi əmələ gətirdiyi bilmədiyi üçün birinci sadə təyini 
söz  birləşməsi  (daha  doğrusu,  onun  ikinci  sözü)  yiyəlik  hal 
şəkilçisi  qəbul  etməlidir.  Dördsözlü  mürəkkəb  təyini  söz 
birləşmələrinin ümumi struktur sxemi belədir.  Lakin qədim türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  bu  struktur  sxem  hələ  qəti  şəkildə 
formalaşmamışdır.  Abidələrin  dilində  birinci  komponenti 
(komponent  dedikdə  sadə  təyini  söz  birləşmələri  nəzərdə 
tutulur) yiyəlik hal şəkilçisi  qəbul edən,  lakin  ikinci komponenti 
mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  etməyən;  hər  iki  komponenti 
şəkilçi  qəbul  etməyən,  yalnız  mənaca  bir-birinə  bağlanan; 
birinci  komponenti  yiyəlik  hal  şəkilçisi  qəbul  etməyən,  ancaq 
ikinci  komponenti  mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  edən  dördsözlü 
mürəkkəb  təyini  söz  birləşmələrinin  işləndiyinə  rast  gəlinmir. 
Bir  sözlə,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  dördsözlü 
mürəkkəb təyini  söz birləşmələrinin  formalaşdığından danışmaq 
hələ  tezdir. 
Lakin  abidələrin  dilində,  müasir  dilçilik 
baxımından,  az  da  olsa;  dördsözlü  mürəkkəb  təyini  söz 
birləşmələrinin  tələblərinə  cavab  verən  söz  birləşmələrinin 
işlənməsinə təsadüf edildiyi üçün bu haqda danışmaq lazımdır.
Tərkibində  iştirak  edən  sadə  təyini  söz  birləşmələrinin 
növlərinə  görə  dördsözlü  mürəkkəb  təyini  söz  birləşmələrini 
dörd tipə  bölürlər:  1)  hər  iki  tərəfi  birinci  növ  sadə  təyini  söz 
birləşməsi ilə ifadə olunanlar; 2) birinci tərəfi birinci növ,  ikinci
76
tərəfi  ikinci  növ  sadə  təyini  söz  birləşməsi  ilə  ifadə  olunanlar;
3)  birinci  tərəfi  ikinci,  ikinci  tərəfi  birinci  növ  sadə  təyini  söz 
birləşməsi  ilə  ifadə  olunanlar;  4)  hər  iki  tərəfi  ikinci növ  sadə 
təyini söz birləşməsi ilə ifadə olunarlar.1
1.  Hər  iki  komponenti  birinci  növ  sadə  təyini  söz 
birləşməsi  ilə  ifadə  olunanlar:  tabğaç  kağamrj  içrəki  bədizçig 
(КТ  c  12)  «tabğaç  xaqanının  saray  naxışçısı»,  Baz  Icağan  tokuz 
oğuz bodun  (KT  ş  14)  «Baz xaqanın  doqquz oğuz xalqı»,  Yəgin 
Silig  begin  kedimlig  torığ  at  (KT  ş  33)  «Yəgin  Silig  bəyin 
yəhəri i-yüyənləi kəhər atı».
2.  Birinci komponenti birinci, ikinci komponenti ikinci növ 
sadə  təyini  söz  birləşməsi  ilə  ifadə  olunanlar:  Kapağan  kağan 
türk  sir  bodun yeri  (T  60)  «Kapağan  xaqanın  türk  sir  xalqının 
yeri».
3.  Birinci komponenti ikinci, ikinci komponenti birinci növ 
sadə təyini  söz birləşməsi  ilə ifadə olunanlar:  Bayna sanun oğlı 
külig çor (Y 7) «Bayna sanunun oğlu məşhur sərkərdə».
4.  Hər  iki  komponenti  ikinci  növ  sadə  təyini  söz 
birləşməsi  ilə  ifadə  olunanlar:  Kül  tudun  inisi  Altun  Tamğan 
tarkan yoğı  (İA  1) «Kül tudunun  kiçik qardaşı  Altun Tamğanın 
larkanm dəfni».
5.  Bəzən qədim türk yazısı  abidələrinin dilində müasir dil 
baxımından heç bir düstura daxil edilə bilməyən, lakin hər halda 
dördsözlü 
mürəkkəb 
təyini 
söz 
birləşməsi 
olan 
söz 
birləşmələrinin  işlənməsinə  də  təsadüf  edilir;  məsələn:  türk 
kara kamuğ bodun  (KT ş 8-9) «türk qara hamı (bütün) xalq».
TƏKTƏRƏFL) TƏYİNİ SÖZ BİRLƏŞMƏLƏRİ
Bu  təyini  söz  birləşmələrini  təktərəfii,  təktərkibli, 
yarımçıq,  birinci  tərəfi  ixtisara  düşən  təyini,  yaxud  ismi  söz 
birləşmələri də adlandırırlar.  Bu  elə təyini söz birləşməsidir ki, 
onun  birinci  tərəfi  söz  birləşməsində  iştirak  etmir,  yaxud 
ümumiyyətlə olmur.  Söz birləşməsi təkcə ikinci tərəfdən ibarət 
olur.  Əlbəttə,  təktərəfii  təyini  söz  birləşməsi  ifadəsinin  özü
1  M ü a sir A zərbaycan dili.  Sintaksis.  I, B akı,  1959, s.  163.
77

---