288
Nəhayət, fövqəladə hallarla bağlı olan gəlirlər.
Adından göründüyü kimi müəssisə üçün bu qəbildən olan
gəlirlər onun təsərrüfatçılıq fəaliyyətində baş verən fövqə-
ladə hadisələrlə bağlı daxil olan gəlirlərdir. Bunlara iqtisa-
di məzmunlarına görə mütləq mənada “gəlir” demək o qə-
dər də düzgün deyildir. Buraya yanğın, daşqın, qəza və di-
gər təbii fəlakət halları üçün ödənilən sığorta ayırmaları,
bərpası və istifadəsi mümkünsüz olan aktivlərin satılma-
sından əldə olunan pul vəsaitləri aid edilir.
Son illərdə dövlət müəssisələrində geniş istifadə
olunan və hesablanan gəlirin üç növü mövcuddur:
Ümumi, təsərrüfat hesablı və xalis gəlir növlərini
fərqləndirirlər.
Müəssisənin ümumi gəliri – onun iş nəticələrini sə-
ciyyələndirən mühüm iqtisadi göstəricilərdən biridir. Baş-
qa sözlə, müəssisənin ümumi gəliri onun sərəncamına da-
xil olan pul vəsaitinin əməyin ödənilməsinin vahid fondu-
nun və müəssisənin xalis gəlirinin yaradılmasına yönəl-
dilən hissəsidir. Məhsulun, sənaye xarakterli işlərin və sə-
naye fəaliyyəti balansında olan əsas istehsalın və yardımçı
təsərrüfatların xidmətlərinin görülməsindən götürülən qa-
zancdan əmələ gəlir; bu qazanca həmçinin müstəqil ba-
lansda olan özünün qeyri-sənaye təsərrüfatına məhsul rea-
lizə etməkdən və əmək kollektivinə pullu xidmətlər gös-
tərməkdən, götürülən qazanc da (məhsulun və xidmətlərin
istehsalına və satışına çəkilən maddi məsrəflər çıxılmaqla)
daxildir.
İstehsalın silinmiş və artıq qalmış əmlakın, əvvəllər
alınmış maddi dəyəri malların satışından əldə edilən qa-
zanc müəssisənin ümumi gəlirinin tərkibinə aid edilmir,
çünki onlar müəssisə fəaliyyətinin nəticəsi deyildir. Müəs-
289
sisənin ümumi gəlirindən müəyyən edilmiş miqdarda gəlir
vergisi ödənilir, bank kreditlərinə görə faizlər verilir, qa-
lan məbləğ isə müəssisənin sərəncamına keçir. Müəssisə-
nin ümumi gəliri əsasında təsərrüfat hesablı gəlir yaranır.
Müəssisənin təsərrüfat hesablı gəliri – əməyin ödənil-
məsi üçün müəssisənin tam sərəncamına daxil olan (büdcə
və digər öhdəlikləri yerinə yetirdikdən sonra) vəsait və
mənfəətin bir hissəsidir. Təsərrüfat hesablı gəlir müəssisə
kollektivinin istehsal və sosial inkişafının mənbəyidir. Tə-
sərrüfat hesablı gəlir müəssisədən götürülə və yenidən
bölüşdürülə bilər. Təsərrüfat hesablı gəlir hesabına əməyin
ödənilməsinin vahid fondu və digər maddi həvəsləndirmə
fondları yaradılır. Təsərrüfat hesablı gəlir təsərrüfat mexa-
nizminin yenidən qurulmasında, müəssisələrin təsərrüfat
müstəqilliyinin genişləndirilməsində və istehsalın son nəti-
cələrinin yaxşılaşdırılması üçün onların marağının və
məsuliyyətinin artırılmasında mühüm rol oynayır.
Müəssisənin xalis gəliri – müəssisə işçilərinin əməyi
ilə yaradılmış izafi məhsulun pulla ifadəsi olub, məhsulun
satış qiymətində hesablanmış dəyəri ilə tam maya dəyəri
arasındakı fərqi təşkil edir. Müəssisənin xalis gəliri onun
pul yığımı və dövlət büdcəsi gəliri mənbəyidir. Müəssisə-
nin xalis gəliri əməyin ödənilməsinin vahid fondu yaradıl-
dıqdan sonra qeyd etdiyimiz kimi müəssisənin ümumi gəl-
irinin yerdə qalan hissəsidir. Xalis gəlirin ümumi məbləğin-
də mənfəətin payı çoxdur və ona görə də müəssisənin
mənfəəti onun xalis gəliri formasında çıxış edir.
290
10.5. İstehsalın rentabelliyi və onun yüksəldilməsi
yolları
Məhsulun hər növü üzrə olan mənfəət müəssisə qiy-
məti ilə məmulatın maya dəyəri arasındakı fərqdən ibarət-
dir. Mənfəət öz iqtisadi mahiyyəti etibarı ilə cəmiyyətin
xalis gəlirinin bir formasıdır. Müəssisə mənfəətinin ümu-
mi məbləği hazırlanan və realizə edilən məhsulun hər nö-
vündən alınan mənfəətdən əmələ gəlir. Beləliklə, müəssi-
sənin mənfəətinin ümumi miqdarı məhsul vahidi qiyməti-
nin səviyyəsindən, onun maya dəyərindən, hazırlanan və
satılan məhsulun miqdarından asılıdır.
Dövlət orqanları tərəfindən eyni növlü məhsul üzrə
bütün dövlət müəssisələri üçün vahid qiymətlər müəyyən
edilir. Məhsulun maya dəyərinin səviyyəsi və satılan
məmulatın miqdarı isə müəssisələrin fəaliyyətindən ası-
lıdır. Deməli, müəssisənin ala biləcəyi mənfəətin ümumi
məbləği də onun öz işindən asılıdır.
Fərz edək ki, iki müəssisə tərəfindən buraxılan eyni
məhsulun topdansatış qiyməti və plan maya dəyəri bəra-
bərdir. Həmin müəssisələrdən biri yaxşı işləyir və məhsu-
lun maya dəyərinin aşağı salınması və satış planlarını
artırması ilə yerinə yetirilir. O biri müəssisə isə pis işləyir.
Hər iki müəssisə yeni məhsul buraxır ki, bunların da
vahidinin topdansatış qiyməti eynidir, lakin, onların bu-
raxılan məhsulun maya dəyərində fərq, onların realizə et-
diyi məhsuldan mənfəəti müəyyən məbləğdə alırlar, yəni,
aşağı xərclə daha çox mənfəət əldə edilir.
Qiymətlərin səviyyəsi sabit olduqda məhsulun maya
dəyəri aşağı düşdükcə, müəssisənin mənfəətinin miqdarı
da bir o qədər çox olacaqdır. Əksinə maya dəyəri artdıqda
291
və məhsulun buraxılışı və realizasiya planı yerinə yetiril-
mədikdə müəssisənin mənfəətinin miqdarı azalacaqdır.
Müəssisənin mənfəətinin miqdarı buraxılan məhsul-
ların keyfiyyətindən də asılıdır. Məhsul keyfiyyətcə pis ol-
duqda onun qiyməti də aşağı olur. Məhsulun çeşidi, komp-
lektliyi, standartı və keyfiyyəti pozulduqda məhsulun daha
aşağı qiymətlərlə realizə edilməsi üzündən, mal verən
müəssisə nəzərdə tutulmuş gəlirləri itirir. Həmin müəssisə
habelə çox hallarda cərimə də verir. Sənayedə belə bir
qayda mövcuddur ki, bəzi mal verən müəssisələr buraxdı-
ğı məhsul üzrə təminatlı öhdəçilik daşıyır. Təminatlı öhdə-
çilik yerinə yetirilən zaman aşkara çıxarılmış nöqsanları
aradan qaldırılması üzrə alıcı müəssisə və təşkilatlar tərə-
findən çəkilən xərcləri mal verən müəssisə öz mənfəəti he-
sabına ödəməlidir. Beləliklə, müəssisənin istehsal, satış və
təchizat fəaliyyəti onun rentabelliyinin səviyyəsinə təsir
göstərir ki, burada bir tərəfdə məhsulun maya dəyəri, digər
tərəfdən müəssisə tərəfindən buraxılan məmulatın qiyməti
əks olunur.
Hər bir müəssisə, öz hazırladığı məhsulu tələb-təklif
nisbətindən asılı olaraq bazar qiyməti üzrə realizə edərək,
əldə etdiyi gəlirlə məhsulun istehsal və satış xərclərini
ödəməli və mənfəət almalıdır. Bu məqsədlə məhsulun qiy-
məti, bir qayda olaraq maya dəyərindən yüksək müəyyən
edilir. Mədaxilin məxaricdən çox olması müəssisənin gə-
lirliyini, rentabelliyini xarakterizə edir. Müəssisənin renta-
belliyi onun işinin müəyyən dövr ərzində iqtisadi effektli-
liyinin ümumiləşdirici göstəricisidir.
Müəssisənin rentabelliyi həm alınan mənfəətin məblə-
ği ilə həm də rentabelliyin səviyyəsi ilə xarakterizə edilir.
Müəssisənin rentabelliyi səviyyəsi mənfəət məbləğinin rea-
Dostları ilə paylaş: |