Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

801

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

 

 

 

 

PROCEEDINGS 

SECTION IV 

PHILOLOGICAL SCIENCES 

 

Philology 

Pedagogy and Psichology 

Translation 

 

 

 

---

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

802

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

 

 

---

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

803

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

 

 

 

PROCEEDINGS 

SECTION IV 

PHILOLOGICAL SCIENCES 

 

 

Philology 

 

 

 

 

 

 

---

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

804

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

AZƏRBAYCAN DİLİ  

 

 

TOFİQ HACIYEVİN ELMİ YARADICILIĞINDA MİLLİ ABİDƏMİZ 

“DƏDƏ-QORQUDKİTABI”NINDİLİ 

 

Vüsalə AĞAYEVA 

Azərbaycan Dillər Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycan  xalqının  milli-mənəvi  abidəsi  olan  “Dədə  Qorqud  kitabı”  Şərq  və  Qərb  alimləri 

(H.Dits, T.Neldeks, V.V.Bartold, Kilisli Rüfət, Orxan Şaiq) tərəfindən tədqiq olunaraq bu günümüzə 

kimi gəlib çatıb. Azərbaycanda anti-türk, şəxsiyyətə pərəstiş dövrünün sona çatması nəticəsində “Dədə 

Qorqud kitabı” H.Araslı, Ə.Dəmirçizadə, Ə.Soltanlı tərəfindən tədqiqata cəlb olunub.  

“Dədə  Qorqud  kitabı”nı  oğuz  və  qıpçaq  dil  ünsürləri  ilə  qaynayıb-qarışdıqdan  sonra  təşəkkül 

tapmış ümumxalq Azərbaycan dilində yaranmış ən yaxşı ilk abidə sayan Ə.Dəmirçizadə oğuznamənin 

dil-üslub xüsusiyyətlərini tədqiq etsə də, müasir dövrümüzdə dastandakı dil faktlarının fonetik, leksik, 

qrammatik  xüsusiyyətləri  görkəmli  türkoloq,  dilşünas-alim  Tofiq  Hacıyev  tərəfindən  geniş  şəkildə 

tədqiq olunub.  

Akademik “Dədə Qorqud kitabı”nın dil-üslub xüsusiyyətlərini ehtiva edən bir neçə monoqrafiya 

və  məqalə  müəllifidir.    Alimin  yeddi  fəsildən  ibarət  olan  “Dilimiz  və  düşüncəmiz:  Dədə  Qorqud 

kitabı”  dastanın  tədqiq  tarixinə,  dil-üslub  xüsusiyyətlərinə  həsr  olunub.  Bəhs  olunan  kitabda  Tofiq 

Hacıyevin  dastanın adı  ilə bağlı  şərhləri  xüsusi  maraq  doğurur.  Belə  ki,  H.  Ditsin  tədqiq  etdiyi XV 

əsrdə yazıya alınmış “Dədə Qorqud kitabı”əlyazmasının üzərində dastanın adı bu cür yazılıb: “Kitabi-

Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi-oğuzan”, yəni “Dədə Qorqud kitabı”. Həmişə Azərbaycan dilçiliyinin 

müdafiəçisi kimi çıxış edən alim T. Hacıyev, haqlı olaraq, bu dastanla bağlı yazılarında dastanın adını 

farsca (“Kitabi-Dədə Qorqud”) qeyd etmir, ana dilimizin quruluşuna uyğun “Dədə Qorqud kitabı” adı 

kimi  qeyd  edir.  Bu  tipli  sözlərlə  bağlı  alimin  başqa  bir  fikri  də  maraqlıdır,  belə  ki,  alimin  fikrincə, 

“bayatı-şiraz” deyil, “şiraz bayatısı” deyilsə, daha yaxşı olar, milli dilimizi qorumuş olarıq. 

Tofiq Hacıyev  Mete, Atilla, Əmir Teymur, Osmanlı imperatorluqları, Orxon-Yenisey daş kitabı, 

M.Kaşqarinin”Divan”ı  kimi  türkün  möcüzəsi  olan  “Dədə  Qorqud  kitabı”nın  dilindən  bəhs  edərkən 

oğuznaməni üç əlamətinə görə səciyyələndirir: 

Qəhrəmanlıq  dastanlarına  səciyyəvi  olan  salnaməçilik  prinsipi  dastanda  da  elmi  və  tarixiliyi  ilə 

təzahür olunur. Məhz bu xüsusiyyətinə görə obrazları real, tarixi şəxsiyyətlərlə əlaqələndirirlər. 

Alim  dastanın  oğuznamələrlə  yanaşı,  ümumən,  bədii  əsərlər  içərisində  əvəzsiz  qəhrəmannamə 

olduğunu vurğulayır. 

Əsərin  Azərbaycan  ədəbiyyatına  məxsus  olduğunu  qeyd  edən  T.  Hacıyev  bu  yazılı  eposu 

ümumtürk ədəbiyyatına aid olduğunu real faktlarla bir daha sübut edir. 

“Dədə Qorqud kitabı”nda əks olunan boyların dili XV-XVI əsrlərin prizmasında necə əks olundu, 

qədimiliyini  necə  qoruyub  saxlaya  bildi  ?  ” sualını T.Hacıyev  belə  cavablandırır:  “Əlbəttə, XV-XVI 

əsrlərin qoyduğu izləri inkar etmək olmaz, ancaq küll halında yarandığı dövrün əlamətləri qalır. Abidə 

XV-XVI  əsrlərdə  birbaşa  aşıq-ozan  dilindən  yazıya  köçürülə  bilərdi.  Epitetlərin,  təsvirlərin, 

məlumatların  şifahi-aşıq  dilinə  məxsus  şəkildə  yayvari  təkrarı  belə  bir  gümana  əsasdır.  ...Kitabdakı 

şeirlər, ümumiyyətlə, əruz “hücumundan” əvvəl yaranmışdır: şeirlər prosesdə deyil, donuq haldadır”. 

Alim “Kitabi Dədə Qorqud” kitabının girişində yazır: “Kitabın dili nə qədər günümüzlə səsləşsə 

də,  onda  məlum  yazılı  dil  nümunələrimizdə  rast  gəlmədiyimiz  xüsusiyyətlər  də  müşahidə  olunur. 

Məsələn,  “utanmaq”  feilinin  kökü  olan  “ut”-hissəsi  müstəqil  söz  kimi  ancaq  burada  işlənir:  ut+suz 

(utanmaz)”. (“Kitabi-Dədə Qorqud”,2004, səh.15) Müəllif oğuznamənin dilindəki köhnəlmiş sözlərin 

tədqiqinə  də  biganə  yanaşmır.  Alimə  görə,  arxaik  sözlərin  təşəkkül,  yaranma  dövrü  ədəbi  dilimizin 

başqa  abidələrində  də  öz  əksini  tapır,  işlənmə  dairəsinə  görə  genişdir.  O,  dastanın  dilində  işlənmə 

funksiyasına  görə  fəal  olub,  lakin  zaman  keçdikcə  işlənmə  çevikliyini  itirərək  arxaikləşən  milli 

---