Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti

Takrorlash uchun savollar:

Shaxs haqida tushuncha bering

Psixologiya tarixida shaxsning o’rni haqida fikringizni bildiring.

Shaxsni etnik va gender jihatdan o’rganish.

Shaxs muammosi va fanning metodologik darajalarini tahlil qiling.

2-mаvzu: Individ, shaxs, individuallik.


Shaxsga ta’sir etuvchi omillar


Reja:

1. 
   Individ va shaxs tushunchalari
   

2. 
   Individuallik tushunchasining mohiyati
   

3. 
   Shaxs va individuallik tushunchasi
   

4. 
   Shaxs taraqqiyotiga ta’sir etuvchi omillar.
   

Tayanch tushunchalar: individ, individuаllik, shаxs, ijtimoiy muhit, irsiyat, ijtimoiy omillar.

Individ va shaxs tushunchalarining mohiyati. Ko’pgina fanlar shaxsni, odamni o’rganadi. Psixologiya shaxsning ma’naviy qiyofasida, uning psixik faoliyatida, uning xatti-harakatlari va xulq-atvorida aks etadigan tomonini o’rganadi. Lekin hamisha shuni unutmasligimiz kerakki, shaxs tushunchasi - bir butun yaxlit tushunchadir. Odamning ma’naviy qiyofasini chuqur bilish uchun uning faqat psixik xususiyatlarini o’rganishgina emas, balki shaxsni fuqaro sifatidagi, jamoat arbobi sifatidagi xususiyatlarini va shu kabi tomonlarini ham yaxshi tasavvur etish zarur. Ayniqsa, har qanday ayrim psixik jarayonni yoki shaxsning ayrim xususiyatini (masalan, kuzatuvchanlik, iroda, xarakterini) umuman odamning ma’naviy qiyofasi xarakteristikasi bilan bog’lamay turib o’rganib bo’lmaydi.

13
Inson tabiatini o’rganishdagi eng dolzarb muammolardan biri ijtimoiy-biologik muammodir. Odam haqida gapirilganda bu so’zning uch xil mazmunini nazarda tutish mumkin: odam biologik tur sifatida - Homo sapiens, odam individ sifatida va odam ijtimoiy uyushgan insoniyat sifatida. Bizning muhokamamiz uchun predmet shaxs tushunchasi ekan, ijtimoiy-biologik munosabatlar nuqtai nazaridan insonni individ sifatidagi jihatlari muhim ahamiyatga egadir. Shaxs va individning munosabatlari bilan bog`liq muammo shaxs psixologiyasining eng muhim va qiziqarli masalalaridan biridir.

Individ nima? “Shaxs” va “individ” tushunchalari bir-biri bilan qanday munosabatda bo’ladi? Mazkur savollarga javob berishga harakat qilamiz.

Inson tabiatining o‘ziga xos tomonlaridan biri uning jamiyat hayoti bilan bog‘langan tomoni bo‘lib, bu shaxs muammosini o‘rganishni taqozo etuvchi jihati hisoblanadi. Inson mavjudligining turli jabhalardan o‘rganish uzoq tarixiy davrli an’analarga ega. Bu esa insonning shaxslilik aspektidagi ko‘p o‘lchamlilik, ko‘pqirralilik va xilma-xillik uning o‘ziga xosligini belgilaydi. Ular quyidagi jihatlar bilan xarakterlanadi:

• 
  shaxs fenomenining tushunish asosida qarashlar, e’tiqod, tafakkurlash uslublari bilan bog‘liqligi.
  

• 
  shaxs tushunchasining fanlararo statusga egaligi.
  

• 
  shaxsni tavsiflashning imkoniyatlari keng va boy ekanligi.
  

• 
  individ, individuallik, faoliyat subyekti va shaxs tushunchalarining o‘zaro o‘xshashligi va o‘zaro aloqadorligi.
  

• 
  shaxs tushunchasi etimologiyasining xilma xilligi.
  

Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (lotincha individ ajralmas, alohida zot degan ma’no anglatadi), shaxs, individuallik (yakkahollik) tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog‘lom (esi-hushi joyida) odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo‘q, oddiy malakalarni o‘zlashtira olmaydigan aqli zaiflar ham individlar deb ataladi. Biroq bulardan birinchisinigina shaxs deb atash an’ana tusiga kirib qolgan, chunki o‘sha zotgina ijtimoiy mavjudot, ijtimoiy munosabatlar mahsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo‘la oladi. Individ sifatida yorug‘ dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta’sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga egadir. Ilk bolalik chog‘idanoq individ muayyan ijtimoiy munosabatlar tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo munosabatlar tarzi tarixiy shakllangan bo‘lib, u yoshligidanoq shu tayyor (ajdodlar yaratgan) ijtimoiy munosabat, muomala, muloqot tizimi bilan tanisha boradi. Ijtimoiy qurshov (oila a’zolari, mahalla ahli, jamoatchilik, ishlab chiqarish jamoasi), ijtimoiy guruh ichida (kishilarning og‘ushida, ularning qalb to‘risida) odamning

14
bundan keyingi rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllantiruvchi, uning ongi va irodasining xususiyatlariga mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan har xil xususiyatli munosabatlar majmuasini vujudga keltiradi.

Bir xil turmush sharoitlari shaxs faolligining turli shakllarini yaratish hamda har xil hayotiy vaziyatni vujudga keltirish imkoniyatiga ega. Hayotda biron bir tanbeh berishning o‘zi kimgadir ruhiy hisni uyg‘otsa, boshqa birining sirtiga ham yuqmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga ta’sir qiluvchi barcha tashqi qo‘zg‘atuvchilar ijtimoiy shart-sharoitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy qismlari (tomonlari, jihatlari, jabhalari, tarkiblari) tuzilishi yig‘indisi bilan boyitilishi evaziga shaxs degan tushuncha hosil bo‘ladi.

Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri - bu uning individualligidir, ya’ni yakkaholligidir. Individuallik deganda, insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining betakror birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron xususiyatlar yig‘indisi, iroda, faoliyatlar motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi. Psixik xususiyatlarning birikmasini aynan o‘xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Masalan, yaqin odamdan ayrilganligi qayg‘u-alam, uning bilan birga esa hayotda tiklab bo‘lmovchi va boshqalarda takrorlanuvchi fazilatlar murakkab voqelikning mangulikka yo‘nalishi bilan izohlash mumkin. Shaxs o‘zining qadr-qimmati va nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qilishi, ta’lim va tarbiya yordamida yuzaga kelgan o‘zining kuchli va kuchsiz jihatlari bilan yaqqol, betakror oliy zotdir.

Individ tushunchasi insoniyat turiga mansub alohida odamni aks ettiradi, u ayni paytda ham tabiat, ham jamiyatga tegishli bo’lganligi sababli ham, “organizm”, “shaxs” degan tushunchalar bilan qayd etiladi. Agar ulardan birinchisi odamning biologik xususiyatlarini ifodalasa, ikkinchisi uning ijtimoiy qiyofasini aks ettiradi.

B.G.Ananyev o’zining “Inson individini nazariy tavsiflash haqidagi nazariyasi»da quyidagi tushunchalar tizimini ilgari surdi: Individ – shaxs (odam faoliyati va bilish jarayonining sub`ekti sifatida) – individuallik. Uning fikricha, «Individ – asosan insonning biologik xususiyatlari yig`indisi; shaxs – insonning ijtimoiy va psixologik xarakteristikasi; individuallik – individning barcha tomonlari sintezidir».

Mavjud ta`riflarga ko’ra, “Individ - alohida, yakka holda qayd etilgan, u yoki bu usullarga asoslanib ajratib olingan predmet, har bir o’ziga xos mavjudot, o’z holicha mustaqil yashovchi tirik organizm, insoniyat jamoasidan farqli o’laroq alohida inson shaxsidir”. “Inson individi tushunchasi faqatgina insonlik

15
turiga mansublikni ifodalaydi va o’z ichiga hech qanday aniq ijtimoiy va psixologik xarakteristikalarni olmaydi”.

“Individ” - aniq sub`ektning bo’linmasligi, yaxlitligi va o’ziga xosligini ifodalaydi. Individning shakllanishi filogenezdan boshlanadi. Yaxlit bir butun tuzilma sifatida individ turning biologik evolyutsiyasi mahsuli bo’lib, bu jarayonda organlar va funktsiyalarning differentsiatsiyasi (ixtisoslashuvi) va integratsiyalashuvi (birlashishi) vujudga keladi.

Individ – avvalo genotipik (nasliy) tuzilma bo’lib, u filogenez mahsulidir. Biroq individ genotipik tuzilma bo’libgina qolmasdan, balki uning rivojlanishi ontogenezda ham davom etadi. Shuning uchun ham individning xarakteristikasiga ontogenezda shakllangan va integratsiyalashgan xususiyatlari ham kiradi.

Ontogenez – individual organizmning rivojlanish jarayoni, insonning tug`ilgandan to umrining oxirigacha bo’lgan individual rivojlanish davri. Ontogenez – individ psixikasining asosiy tuzilmalarining individual rivojlanish davridagi shakllanishidir.

Filogenez – inson va hayvon psixikasi va xulq-atvorining paydo bo’lishi, tarixiy rivojlanish jarayoni; Filogenez – insoniyat tarixi davomida inson ongining paydo bo’lishi va rivojlanishi.

Biroq biologik mavjudot bo’lish bilan birga individ ayni paytda ijtimoiy mavjudot hamdir. Ijtimoiy mavjudot sifatida individ, bir tomondan turli-tuman ijtimoiy komponentlarning o’zaro kesishuvi bo’lsa, ikkinchi tomondan insoniyat tuzilmasining noyob, o’ziga xos borlig`idir. Shunday qilib, «individ» tushunchasi uning bo’linmasligi, yaxlitligi, alohida subyektga xosligi, alohida tabiiy mavjudotligi, uzoq davom etgan taraqqiyot mahsuli, individual sifatlarning tashuvchisi ekanligini ifodalaydi. Individ o’zida odamning ham biologik, ham ijtimoiy xususiyatlarini namoyon etadi. O’z taraqqiyotida u filogenetik, ontogenetik va ijtimoiy rivojlanish bosqichlarini bosib o’tadi. Individ rivojlanishining ijtimoiy dasturi uning ijtimoiy mavjudot ekanligini ifodalaydi va individ rivojlanishining shaxsli komponentini tashkil etadi.

“Shaxs” va “individ” tushunchalarining birligi va aynan bir narsa emasligi ko’plab savollarni vujudga keltiradi. Ular orasida eng muhimi “shaxs” iborasi bilan ataladigan individning tizimli sifatlari qanday xususiyatlarga ega ekanligidir.

A.N.Leontyev shunday yozadi: «Shaxs individga teng emas; bu maxsus xususiyat o’z tabiatiga ko’ra individ tomonidan jamiyatda, u jalb qilingan ijtimoiy munosabatlar tizimida o’zlashtirib olinadi”. “Shaxs” va “individ” tushunchalarini farqlash shaxsni tahlil qilish uchun imkoniyat yaratadi. Shaxs tushunchasi psixologlar tomonidan odamga nisbatan uning rivojlanishidagi ma`lum bosqichlaridan boshlab qo’llaniladi. Individning ibtidosi esa embriogenezdan

16
boshlanadi.

Go’dak kattalar bilan munosabatda bo’lmaguncha, ijtimoiy muhitga to’la qo’shilmaguncha shubhasiz individ, hali shaxs emas, u shaxsning shakllanish jarayonidadir. “Hayvon shaxsi”, “Chaqaloq shaxsi” degan iboralarni qo’llamaymiz. Hech kim hayvon va chaqaloq individi, uning individual xususiyatlari (qo’zg`aluvchan, xotirjam, tajovuzkor) deb aytishda qiyinchilikka uchramaydi. Hatto ikki yoshli bolaning shaxsi haqida nafaqat genotipik, balki ijtimoiy muhit ta`sirida o’zlashtirilgan ko’plab xususiyatlarni namoyon etsa ham jiddiy gapirib bo’lmaydi. Individ tushunchasi kabi shaxs tushunchasi ham sub`ektning yaxlitligini ifodalaydi, u alohida xususiyatlar yig`indisi emas, yaxlit bir butun tizimdan tashkil topgan tuzilmadir. Shaxs esa genotipik jihatdan shartlangan, bo’linmas jihat emas, shaxs bo’lib tug`ilmaydi, shaxs sifatida shakllanadi.

Shuning uchun ham biz ontogenezning turli bosqichlaridagi kattalik davridan uncha kam bo’lmagan individual xususiyatlarga ega bo’lsa ham chaqaloq yoki go’dak shaxsi haqida gapirmaymiz. A.N.Leontyevning ko’rsatishicha, “shaxs inson ontogenetik va ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotining nisbatan kechroq mahsulidir”. Shaxsning ibtidosi individ ibtidosidan ancha kechroq boshlanadi. Shaxs shakllanishining tarixi individning ontogenetik evolyutsiyasiga ta`siri ontogenezning ma`lum bosqichida namoyon bo’ladi, hamda shaxsning ijtimoiy faolligining oshishi va hayotiy tajriba to’plashi bilan ortib boradi. Individning shakllanishi ontogenetik rivojlanishda ya`ni uning barqaror omillari ta`sirida genotipik xususiyatlarning etilish jarayoni natijasidir. Aynan mana shunday talqin ko’plab zamonaviy nazariyalar uchun xosdir.

Odam tabiiy mavjudot sifatida individdir, u o’ziga xos gavda tuzilishi (konstitutsiyasi), asab tizimi va tipi, temperamenti, biologik ehtiyojlarning dinamik quvvatiga ega bo’lib, ontogenetik rivojlanish davomida ularning ayrimlari kengayib borsa, ba`zilari o’zgarib boradi.

Biroq shaxsni odamning tug`ma xususiyatlari o’zgarishi vujudga keltirmaydi. Shaxs maxsus insoniy tuzilmadir. Bir yaxlit tuzilma (individ)ning xususiyati boshqa xususiyat (shaxs)ga shunchaki o’tmaydi. Bu holatda birinchisi yo’q bo’lib ketadi. Shubhasiz, ular individ sifatida saqlanib qoladi. Masalan, individning oliy nerv faoliyati xususiyati hech qachon shaxs xususiyati bo’la olmaydi.

Shaxs va individuallik tushunchasi. Shaxs eng ko’p mazmunli tushunchalardan bo’lib, uning bunday ko’p mazmunliligi tushuncha bilan emas, balki uni izohlash bilan bog`liq nazariyalarga aloqadordir.

Eng muhim muammo qanday qilib mavjud turli ta`riflarni bir-biri bilan uyg`unlashtirishdir. Odatiy tasavvurlarda uchta bir tomonlama yondashuvlar o’z

17
aksini topadi. Birinchisiga ko’ra, “har bir odam shaxsdir” (shaxsning Homo sapiens bilan ekvivalentligi mezoni), ikkinchisiga ko’ra, “shaxs o’zining mustaqil maqomiga (pozitsiyasi) ega odamdir” (sub`ektivlik mezoni), uchinchisiga ko’ra, “shaxs - mashhur odamdir” (odamning jamiyatdagi o’rni mezoni).

Psixofiziologik muammo shaxs psixologiyasidagi eng asosiy masala bo’lib, u shaxs va organizm munosabatlari masalasini transformatsiya qiladi (ko’chiradi). Inson individini ifodalash uchun ikkita tushuncha - organizm va shaxs tushunchalari qo’llanilgan.

Shaxs tushunchasi o’zida inson tabiatining ob`ektiv sifatlarining eng oliy xislatlari va birlashtiruvchi funktsiyalarini aks ettiradi. Inson tirik mavjudot ekanligi va biologik qonuniyatlarga boysunishi barchaga ma’lum, shuningdek uning ijtimoiy mavjudot ekanligi ham barchaga ma`lum.

Inson individ sifatida dunyoga keladi va shaxslararo munosabatlar va jarayonlar ta’siriga tushadi, shularning natijsida unda alohida ijtimoiy sifatlar tarkib topadi va u shaxsga aylanadi. O‘z navbatida bu jarayonda uning boshqalarda qaytarilmaydigan va o‘ziga xos bo‘lgan individalliligi ham o‘ziga xos o‘rin tutadi.

Rus psixologiyasida shaxs tuzilishi haqida gapirilganda, uning tarkibiga qobiliyati, temperamenti, xarakteri, motiv va ustanovkalarini ham kiritadilar. Ayrim mualliflar esa shaxs tarkibiga uning irodasi va hissiyotlarini ham kritishadi.

“Shaxs” va “individuallik” tushunchalari rus psixologlarining fikriga ko‘ra, bir-biriga mos kelmaydigan tushunchalardir. Bu borada olimlar tomonidan turli bahslashuvlar kelib chiqqan. Bir guruh olimlar tomonidan individuallik uni boshqalardan farqlatib turadigan xususiyatlar yig‘indisidir, ya’ni «individuallik» tushunchasi bu nuqtai nazardan “shaxs” tushunchasiga nisbatan kengroq tushunchadir. Ikkinchi nuqtai nazarga asosan, «individuallik» tushunchasi birgina insonga tegishli bo‘lgan ma’lum bir darajadagi sifatlar yig‘indisining namoyon bo‘lishi sifatida tor tushuncha tarzida qaralgan. “Shaxs” tushunchasi esa insonning ijtimoiy munosabatlarida namoyon bo‘ladigan sifatlari tarzida ta’riflangan.

A.N.Leontyevning ta`kidlashicha, “asab tizimining faoliyati shaxs shakllanishi uchun asos bo’lib xizmat qilsa ham, shaxs quriladigan “skelet” vazifasini o’tay olmaydi. Bu fikrlarga mos holda quyidagi shaxs ta`rifini shakllantirish mumkin: shaxs psixologik tuzilma va inson ijtimoiy individualligining birligidir.

K.Obuxovskiyning fikricha: “Shaxs – odamning ijtimoiy tarixiy jihatdan shartlangan psixologik xususiyatlari tuzilmasi bo’lib, uni yaxshi bilish xatti-harakatlarini oldindan bilish (bashorat qilish) va tushuntirish imkonini beradi.

18
Shuning uchun, har qanday nazariyaning oldida undagi psixologik va ijtimoiy jihatlarning o’zaro nisbatini aniqlash vazifasi turadi. Shaxs tizim sifatida psixologik tuzilma va ijtimoiy borliqning birligida namoyon bo’ladi, shaxsning ijtimoiy mohiyatini ifodalaydi.

“Shaxs” tushunchasi yaxlit insonning individual qobiliyatlari va ijtimoiy rollarning bajarilishi birligini ifodalaydi. Ijtimoiy tabiatga ega shaxsning barcha rollari va o’zini-o’zi anglashi ijtimoiy taraqqiyot mahsulidir. Shaxs individ sifatida jarayonlarning integratsiyalashuvi natijasi bo’lib, sub`ektning hayotiy munosabatlarida namoyon bo’ladi.

50. 
    asrning 60-yillarida rus psixologiyasida shaxsning tarkibiy qismlari haqida bahslar boshlangan. 1960 yillarning o‘rtalarida shaxsning umumiy tuzilishi haqida fikrlar berilib, unda K.K.Platonovning qarashlari o‘ziga xos bo‘lgan. Olim shaxs sifatida biosotsial ierarxik tuzilmani tushunadi. Uning shaxsi tarkibiga uning yo‘nalganligi, tajribasi (bilim, ko‘nikma va malakalari), atrof-muhitni aks ettirishning o‘ziga xos individual xususiyatlari (sezgisi, idroki, xotirasi, tafakkuri) va nihoyat temperament xususiyatlarini ham kiritadi.
    

Individuallik shaxs xususiyati sifatida. Individuallikning mohiyati individning o’z borlig`iga ega bo’lishi, aynan o’zi bo’lib qolishi, boshqa yaxlit tizimda mustaqil faoliyat olib borishidir.

Odamning individualligi - har bir individning betakrorligidir. Inson u o’zining atrofidagi ijtimoiy borliqdagi biror guruhga mansub bo’lsa ham o’zining mustaqilligini yo’qotmaydi, o’zligiga ega sub`ekt sifatida saqlanib qoladi.

Individual o’zlik individuallikning barcha belgilarida aks etadi. Biroq individuallik betakrorligining tub mohiyati individning tashqi qiyofasi bilan bog`liq bo’libgina qolmay, balki faoliyat sub`ekti sifatida o’ziga xos uslublarda ham namoyon bo’ladi. Individuallikni kishining jamiyatdagi hayot tarzining alohida shakli deb atash mumkin. Shaxs va individuallik tushunchalarini taqqoslar ekanmiz, ularni bir qatorga qoyib bo’lmaydi, chunki individuallik shaxsning bir xususiyatidir.

Shaxs tushunchasida odamning alohida individ sifatida ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari aks etadi. Biroq shaxsning mohiyati ijtimoiy munosabatlari personifikatsiyasi (shaxslashuvi) bo’lsa, alohida shaxs o’zining ijtimoiy mohiyatini individuallik shaklida namoyon etadi. Individuallikda o’z qiyofasini yaratadi, o’z hatti-xarakatlarining “muallifi”ga aylanadi. “Agar shaxs inson xususiyatlari tarkibining eng yuqori “cho’qqisi” bo’lsa, u holda individuallik shaxs va faoliyat sub`ektining eng chuqur tuzilmasidir. Individuallikdan, o’zligidan xoli shaxs mavhum va real mavjud bo’la olmaydi.

“Agar inson individi o’zining ijtimoiy mohiyatini o’zlashtirmay turib shaxs bo’la olmas ekan, u holda individuallikka ega bo’lmay turib o’z borlig`ini ham

19
topa olmaydi. Shunday qilib, shaxs o’z mohiyatiga ko’ra ijtimoiy, yashash usuliga ko’ra individualdir. Unda ijtimoiylik va individuallik, mohiyat va mavjudlikning birligi mujassamdir. Shaxs va individuallik tushunchalari nafaqat o’zaro bog`liq, balki bir-birini o’zaro ta`minlaydi ham. Odam shaxsi sifatlarining shakllanishi o’zini-o’z anglash bilan o’zaro aloqadordir. Alohida olingan shaxsning xulq-atvori, o’zining ijtimoiy rol va vaifalariga munosabati uning individual ongi, riovjlanish darajasi hamda individual xususiyatlariga bog`litqdir. Shunday qilib, individuallik, nafaqat shaxs bilan aloqador, balki uning eng muhim xislatini ham tashkil etadi. Shuning uchun u ham shaxsning ta`rifi tarkibiga kirishi kerak.

Individuallik tushunchasi to’laligicha shaxs tushunchasi bilan mos kelmaydi. Agar shaxs tushunchasi odamning ijtimoiy jihatlarini, ijtimoiy mazmunini ifodalasa, ijtimoiy maqomi va qadriyatlarini aks ettirsa, individuallik tushunchasi uning turmushi shakli va usullarini ochib beradi. Tabiiy xususiyatlar o’z-o’zidan individuallikni shakllantirmaydi. Odam individi individuallikka aylanishi uchun u “birlik”, “nusxa” bo’lishdan to’xtab o’z borlig`ida - mustaqillikka ega bo’lishi kerak. Individuallik – bu alohida shaxsning muhim shakllangan xususiyati bo’lib, u tabiiy va ijtimoiy xossalarning, ong va faoliyatning birligidir.

Shunday qilib, individuallik predmetli olamda, tabiatda va kishilik jamiyatida namoyon bo’ladi. Shunga muvofiq tarzda uning uchta: predmetli, biologik va ijtimoiy shaklini farqlash mumkin”.

Individuallikning eng muhim ta`rifiga ko’ra, u alohida odamning o’zligini aks ettiradi. Shaxs tushunchasi odamni ijtimoiy mazmunini ifodalasa, individuallik tushunchasi uning hayot uslubi va shakllarini aks ettiradi. Individuallik tushunchasi odamning individuallashuv jarayoni o’zligi va betakrorligining shakllanishi va rivojlanishi bilan chambarchas bog`liqdir. Umuman olganda, shaxsning individualligi hayoti davomida jamiyatda o’zlashtirib boriladigan, qadriyatlar ierarxiyasida mo’ljal olishni ta`minlaydigan, motivlar kurashi paytida xulq-atvorini naorat qila oladigan, muloqot va faoliyat jarayonida, boshqalarda va o’z-o’zida zohir bo’ladigan mazmunli munosabatlar va yo’l-yo’riqlar yig`indisidir.

Tadqiqot obyekti sifatida shaxs o’ziga xos murakkab va ko’p qirralidir. Hozirda shaxsning ko’plab ta`riflari mavjud bo’lib, mualliflar turli metodologik nazariyalarga asoslanishadi. Biroq bir xil mazmunga ega va to’liq ta`rif berishning imkoni yo’q.

Shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy omillar. Shaxs xislatlarining bir butunligi va o‘zaro bog‘liqligi uning psixologik tuzilishini, dinamik strukturasini hosil qiladi. Shaxsni, uning tuzilishini o‘rganishdan maqsad nima? Shaxsni, uning tuzilishini o‘rganishdan maqsad uni boshqa odamlardan ajratib turuvchi

20
individual xususiyatlarni aniqlashdir. Bu boradagi psixologik tadqiqotlar va nazariy ishlar asosida turli «shaxs tillari»ning ajratishga, ularni o‘rganishga olib keladi. Shaxslarning tipologiyasini yaratish turli odamlardagi individual psixologik xususiyatlarni topish va ulardagi umumiy belgilar, xususiyatlar asosida ularni ma’lum toifalarga birlashtirishga to‘g‘ri keladi.

Nazariyalar orasida shaxsda ikkita qism, ikkita omilni ajratuvchi yo‘nalishlar ko‘rinarli o‘rin egallagan. Ular shaxs tuzilishida ikkita omil, biologik va ijtimoiy omillarni ajratib ko‘rsatadilar.

Ma’lumki, shaxs ijtimoiy mavjudot bo‘lishi bilan birga, o‘zida tabiiy, biologik tuzilish belgilarini saqlab qoladi. Ammo ikki faktorni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib bo‘lmaydi, ular birlikni tashkil qiladi, birgalikda yuzaga chiqadi.

Shaxs tashqi turmush sharoitlari ta’sirida shakllanadi, ammo lekin bir sharoitda tarbiyalangan ikki bola ikki xil bo‘ladi. Chunki ularning tabiiy qobiliyatlari turlicha bo‘ladi. Demak, shaxsning shakllanishiga sotsial omillardan tashqari biologik faktorlar ham ta’sir qiladi. Bu ikki narsa bir-biri bilan chambarchas bog‘liq.

Psixologiya tarixida shaxs rivojlanishi va takomillashuvini harakatlantiradigan kuchlar va manbai masalasini hal etishning ikkita yo‘nalishi mavjud bo‘lgan. Bu yo‘nalishlar rivojlanishning biogenetik va sotsiogenetik kontseptsialarini nomini olgandir. Biogenetik kontseptsiya inson shaxsning rivojlanishi biologik, asosan rasmiy omillar bilan belgilanishga asoslanadi. Shuning uchun ham shaxsning rivojlanishi ichki sabab natijasida (o‘z-o‘zidan) sodir bo‘lish xususiyatiga egadir. Shu nuqtai nazarga binoan kishi tabiatan hissiy taassurotlarning ro‘y berishdagi ba’zi bir xususiyatlarga harakat sur‘atining xususiyatlarigagina emas, balki sababiyatlarining muayyan kompleksiga ham moyil (birovlardan jinoyat qilishga boshqalarga ma’muriyatlik faoliyatida yutuqlar qozonishga moyillik va hokazi) bo‘ladi. Kishida go’yo uning psixik holati shakllargagina emas, balki uning mazmuni ham tabiat tomonidan programmalashtirilgan psixik rivojlanish bosqichlari va ularning ro‘y berish tartibi oldindan belgilab qo‘yilgan emish.

Sotsiogenetik kontseptsiya shaxsni tevarak- atrofdagi ijtimoiy mohiyatning bevosita ta’sir natijasi deb, muhitdan olingan nusxa deb hisoblanadi. Bunda ham xuddi biogenetik kontseptsiya kabi rivojlanib borayotgan kishining xususiy faolligini hisobga olinmaydi, uning tevarak atrofdagi vaziyatga moslashayotgan mavjudodga xos sust rol uynashigina mumkin deb hisoblanadi. Agar sotsiogenetik kontseptsiyaga amal qilinadigan bo‘lsa, nima uchun ba’zi vaqtlarga bir xildagi ijtimoiy muhitlarda har xil odamlar yetishib chiqishini tushuntirib bo‘lmaydi. Shaxsning rivojlanishining harakatlanuvchi kuchlari kishining faoliyatiga o‘zgarib turuvchi ehtiyojlari bilan ularni qondirishning real

21
imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyatlarga aniqlanadi.

Ehtiyojlarni rivojlantirish, tanlash va tarbiyalash ularni hozirgi jamiyat kishisiga xos bo‘lgan ma’naviy yuksaklik darajasiga olib chiqish kishi shaxsini shakllantirishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shaxsning shakllanishi jamiyatda ro‘y beradi. Individning shaxs bo‘lishi yangi jamiyatni qurishning faol ishtirokchisi bo‘lish kabi ehtiyoji aynan jamoada to‘laqonli qondiriladi.

Shaxsning shakllanishida unga maqsadga yo‘naltirilgan tarzda ta’sir o‘tkazish, tarbiya yetakchi rol o‘ynaydi. Tarbiya shaxsni rivojlantirishning jamiyat tomonidan qo‘yilgan maqsadlarda muvofiq tarzda yo‘naltirib boradi va uyushtiradi.