Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   B.G.Ananyevning shaxs xususiyatlari haqidagi tasavvurlari talqini. 2.Insonlar orasida individual farqlarni o‘rganishning evolyusion sohasi
   

3.Individuallik xususiyatlari klassifikatsiyasi va ularning shaxs xulq-atvori regulyatsiyasidagi o‘rni haqida fikringizni ayting.

65
4.Temperament haqida tushuncha bering.

5.Temperament haqida hozirgi zamon nazariyalarini tahlil qilib bering.

6.Psixologiyada xarakter muammosi.

7.Xarakter aksentuatsiyasi tushunchasining mohiyatini tahlil qiling.

8.Qobiliyatlar haqida tushuncha bering.

8-mavzu. Shaxs va faoliyat


Reja:

1. 
   Faoliyatning psixologik xarakteristikasi.
   

2. 
   Inson faoliyatining tuzilishi.
   

3. 
   Faoliyatning asosiy turlari.
   

4. 
   Faoliyatning o‘zlashtirilishi va malakalarni egallash.
   

5. 
   Faoliyat tuzilishining psixologik talqini.
   

Tayanch tushunchalar: faoliyat, faollik, harakat, faoliyat tuzilishi, malaka, ko’nikma, malakalarni egallash, odatning shakllanishi.

Faollik (lotincha “actus” - harakat, “activus” - faol so‘zlaridan kelib chiqqan tushuncha) shaxsning hayotdagi barcha hatti - harakatlarini namoyon etishini tushuntiruvchi kategoriyadir. Faollik negizida paydo bo‘luvchi o‘zgacha sifatni, o‘ziga xoslikni egallagan hatti – harakatni yuksak ko‘rinishi, faqat insongagina taalluqligi orqali u psixologiya fanida faoliyat deb nomlana boshlandi. Faoliyat faollikning shaxsga xos turi sifatida vujudga kelib, o‘z-o‘zining psixologik

alomatlari bilan hatti –harakatdan tafovutlanadi.

Brinichidan, faoliyatning mazmuni to‘la – to‘kis uni yuzaga keltirgan tabiiy, biologik va ma’naviy ehtiyoj bilan shartlanmaganligi tufayli uning psixologik mexanizmi ham o‘zgacha negizga qurilishi mumkin. Mabodo ehtiyoj motiv (lotincha motiv - turtki, harakatga keltiruvchi degan ma’noni anglatadi) sifatida faoliyatga ichki turtki berib, uni jadallashtirishga, faollashtirishga erishsa, u vaziyatda faoliyatning mazmuni, shakllari ijtimoiy: shart-sharoit, talablar, zaruriyat, tajriba kabilar bilan belgilanadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, insonni mehnat qilishga undagi motiv moddiy ovqatga nisbatan ehtiyoj vujudga kelishi tufayli tug‘ilishi hodisasi muayyan darajada uchrab turadi. Aksariyat hollarda ishchi dastgohni ochlikning oldini olish uchun emas, balki jamiyat tomonidan ma’sul ijtimoiy vazifa sifatida belgilanganligi sababli boshqarishga qaror qiladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ishchining mehnat faoliyati mazmuni moddiy ehtiyoj bilan emas, balki maqsad bilan belgilanadi, bu o‘z navbatida maqsadning ijtimoiy negizida yotuvchi tayyorlash ma’sulligi bilan uyg‘unlashib ketadi. Modomiki shunday ekan, odam nima uchun bunday yo‘sinda xatti – harakat amalga oshirgani, uning nimani ko‘zlab ish qilayotgani mos kelmaydi, chunki uni faolikka undovchi turtki, xohish – istak bilan faoliyatni yo‘naltiruvchi aniq

66
maqsad o‘zaro mutanosib emas. Binobarin, faoliyat faollik manbai hisoblanmish ehtiyoj sifatiga yuzaga kelgan tarzda faollikning yo‘naltiruvchisi tariqasidagi anglanilgan maqsad bilan idora qilinadi.

Ikkinchidan, faoliyat muvaffaqiyatini ta’minlash uchun psixika narsa va hodisalarning xususiy obyektiv xossalarini aks ettirishi, qo‘yilgan maqsadga erishish yo‘l-yo‘riqlarini aniqlab berishi joiz.

Uchinchidan, faoliyat shaxsning xulq-atvorini maqsadga qaratilgan harakatlarni ro‘yobga chiqarish, yuzaga kelgan ehtiyojlarni yordamga muhtojligi yo‘q faollikning imkonini beradigan boshqarishni uddalashi lozim. Shuning uchun faoliyat bilish jarayonlarisiz, irodaviy zo‘r berishsiz amalga oshishi amri mahol, chunki u har ikkala omil bilan uzviy aloqaga kirishishganidagina yaratuvchanlik xususiyatini kasb etadi, xolos.

Inson faoliyati malum aniq motivlar asosida yuzaga keladi. Faoliyatni yuzaga keltiruvchi motivlar odamning turli-tuman ehtiyojlari, qiziqishlari va maqsadlaridir. Lekin ehtiyojlar hamma vaqt ham faoliyatning motivi bulla olmaydi. Inson faoliyati kupchilik xollarda anglangan maqsad, ijtimoiy burch, ijtimoiy talablar taqozosi bilan yuzaga keladi. Odam ko’pchilik hollarda jamiyat talablarini o’z oldidagi ijtimoiy burchini bajarish maqsadida biron faoliyat bilan shug’ullanadi, faollik ko’rsatadi va mehnat qiladi.

Faoliyat – anglangan maqsad bilan boshqariladigan insonning ichki psixik

va tashqi jismoniy faolligidir.

Odamning xulq-atvori, faoliyati esa tamomila boshqacha xarakterlidir.

Inson hayvonlar hatti-harakatlaridan farq qilib, avvalo, ijtimoiy xarakterga

egadir. Inson faoliyatiga xos bo‘lgan xususiyatlardan yana biri u bilish jarayonlari va iroda bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi, ularga tayanadi, bilish va irodaviy jarayonlarsiz yuz berishi mumkin emas.

Inson faoliyatining tuzilishi. Voqelikka nisbatan munosabatning muhim shakli sifatida faoliyat inson bilan uni qurshab to‘rgan olam (borliq) orasida bevosita aloqa o‘rnatadi. Tabiatga, narsalarga o‘zga olamlar ta’sir ko‘rsatishi ham faoliyatning qudrati bilan ro‘yobga chiqadi.

Inson faoliyatga yo‘naltirilgan maqsadga erishish uchun shu yo‘lda harakat qilishi tufayli xususiy vazifalarni bajarishga kirishadi. U o‘z oldida to‘rgan maqsadni amalga oshirish uchun ma’lum vaqt oralig‘ida u yoki bu amalni bajaradi. Biron matnni kompyuterda tayyorlash uchun inson oldin uni elektr tokiga ulaydi, ekranni ishga sozlaydi, uning tugmachalarini bosish orqali harf va so‘zlarni teradi, so‘ngra ma’lum ma’no anglatuvchi matn paydo bo‘ladi.

Psixologiyada faoliyatning alohida bir xususiy vazifasini bajarishga mo‘ljallangan, nisbatan tugallangan qismi (unsuri), tarkibi harakat deb nomlanadi. Masalan, kompyuter texnikasidan foydalanish harakatlari amalga

67
oshiriladigan ishlardan tarkib topadi. Harakatlar natijasida odam borliqdagi narsalar hususiyati, holati, fazoviy joylashuvini o‘zgartiradi. Mazkur jarayon nafaqat harakat yordami bilan, muayyan sa’y-harakatlar tufayli yuzaga keladi. Duradgor eshik yasamoqchi bo‘lsa, avval munosib material tanlaydi, ularni o‘lchaydi, unsurlarini sanaydi, randalaydi, qimlarni bir-biriga joylashtiradi, yopishtiradi, unga pardoz beradi, oshqi-moshqi qoqadi, kesaki o‘rnatadi, ochib yopilishini tekshiradi va hokazo. Keltirilgan misoldan ko‘rinib turibdiki, duradgorning gavdasi, oyoq-qo‘llari, boshining tutishi sa’y-harakatlari bilan birga “tanlash”, “ishlov berish”, “o‘rnatish” amal qismlari majmuasi faoliyatni tarkib toptiradi. Sa’y-harakatning harakatdan farqli tomonlari uning aniqligi, maqsadga yo‘nalganligi, epsilligi, uyg‘unligi singari belgilaridan o‘z ifodasini topadi.

Inson faoliyatida narsalarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan sa’y-harakatlardan tashqari: a) tananing fazoviy holati; b) qiyofaning saqlanishi (tik turish, o‘tirish);

5. 
   joy almashish (yurish, yugurish); g) aloqa vositalari sa’y-harakatlari qatnashadi. Odatda, aloqa vositalari tarkibiga: a) ifodali sa’y-harakatlar (imo-ishora, pantomimika); b) ma’noli ishoralar; v) nutqiy sa’y-harakatlar kiradi. Sa’y-harakatlarning ushbu turlarda ta’kidlab o‘tilganlardan tashqari mushaklar, xiqildoq, tovush paychalari, nafas olish a’zolari ishtirok etadi. Demak, narsalarni o‘zlashtirishga qaratilgan harakatning ishga tushishi muayyan sa’y-harakatlar tizimining amalga oshirilishini anglatadi. Bu hodisa ko‘p jihatdan harakatning maqsadiga, ta’sir o‘tkaziladigan narsalarning xususiyatlariga va harakatning amalga oshishi shart-sharoitlariga bog‘liq. Jumladan, a) kitobni olish qalamni olishdan boshqacharoq tarzdagi sa’y-harakatlarni taqozo etadi; b) avtomobilni haydash velosipedda uchishga qaraganda ayricha sa’y-harkat talab qiladi; v) ellik kg shatangani ko‘tarishda bir tonnaga qaraganda ko‘proq quvvat sarflanadi; g) kartonga katta shaklni yopishtirishga qaraganda kichik kisik shaklni joylashtirish qiyin kechadi.
   

Yuqorida keltirilgan misollar turlicha obyektlarga taalluqli bo‘lishiga qaramay, ularda harakatning maqsadi yagonadir. Obyektlarning turlicha ekanligi sa’y-harakatlarning oldiga va mushak faoliyati tuzilishiga har xil talablarni, tizimni qo‘yadi. Ushbu voqelik rus olimlari P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn,

E.A.Asratyanlarning tadqiqotlarida dalillab berilgan.

Faoliyat tarkibiga kiruvchi sa’y-harakatlar tizimi oxir-oqibatda mazkur harakatning maqsadi iblan nazorat qilinadi, baholanadi va to‘g‘irlab turiladi. Maqsad miyada faoliyatning bo‘lg‘usi mahsulasining timsoli, o‘zgaruvchan andazasi tarzida vujudga kelishi mumkin.

Ezgu niyatga aylangan bo‘lg‘usi andoza sa’y-harakatni yo‘naltirib turadi. Ana shu holatning turlicha psixofiziologik talqinlari mavjud bo‘llib, ular “bo‘lg‘usi harkat modellari”, “sa’y-harakat dasturi”, “maqsadning dasturi”,

68
“miyada harakatnging o‘zi oldindan hosil qiladigan andozalari” singari tushunchalarda o‘z ifodasini topadi.

Jumladan, ularning eng muhimlari: “harakat akseptori” va “ilgarilab aks ettirish” (P.K.Anoxin), “harakatlantiruvchi vazifa” va “bo‘lg‘usi ehtiyoj andozasi” (N.A.Bernshteyn), “zaruriy mohiyat” va “kelajak andozasi” (Mittelshted, U.Eshbi) va boshqalar. Sanab o‘tilgan tadqiqotchilarning talqinlari ilmiy faraz (taxmin) tarzida berilganligi tufayli ular miyada qanday aks etilishi mumkinligini mukammal bilishga qodir emasmiz. Lekin ularning miyada ilgarilab aks ettirish to‘g‘risidagi mulohazalari, bu borada tasavvurlarning yaratilishi psixologiya fani uchun ijobiy ilmiy voqelik bo‘lib hisoblanadi.

Inson faoliyati ayrim hollarda tashqi tamondan ifodalansa (harakatlarda, yorish turish va xakozolarda), boshqa hollarda esa u ichki harakatlarga ega bo‘ladi. Ana shu nuqtai nazardan sa’y harakatlarni ikki turkumga ajratish mumkin:

a)tashqi (real, predmetli, jismoniy, amaliy, motor) harakatlarga:

b) ichki (timsloiy, ruhiy, psixik, aqliy, intellektual) sa’y harakatlar.

Tashqi, real (predmetli sa’y harakatlardan ichki, timsoliy, hatti-harakatlarga ko’chirilishi o’tish jarayonini interiorizatsiya (tom ma’nosi bilan aytganda, ichki tarzga aylanishi) deb atashadi. Interiorizatsiya tufayli kishi psixikasi ma’lum bir vaqt ichida uning nazari e’tiborida bo‘lmagan narsalarning timsolida foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi.

Aqliy amallarning tashqi predmetlari bilan bo‘ladigan sa’y–harakatlar (amallarga) ko’chirilishiga ichki, psixik faoliyatining eksteriorizatsiyalashuvi (tom ma’nosi bilan aytganda, ichkini tashqi tarzga aylanishi) deb qarash

mumkin. Faoliyatning barcha turi odamda tegishli ko’nikma va malakalar bilan amalga oshiriladi.

Faoliyatning o’ziga xos dastalabki xususiyati shundaki, aktivlikning manbai bo‘lgan faoliyat aktivlikni yaxshi onglab olingan maqsad bilan boshqariladi. Faoliyat voqeylikka bo‘lgan aktiv munosabatning shunday formasiki u orqali

odam yashab to‘rgan olam bilan odam urtasida real aloqa		urnatidai. Odam
faoliyat	vositasi bilan tabiatga narsalarga boshqa kishilarga ta’sir		qiladi.
Toshning	og‘irligini aniqlash uchun uni ko’tarib ko‘rish	kerak edi	atom

bombasining kuvvatini namoyon qilish uchun esa uni portlatib ko‘rish kerak edi. Galdagi bitta oddiy vazifani bajarishga qaratilgan ana shunday har bir nisbatan tugallangan faoliyat elementi amal ish deb yuritiladi.

Harakatning bajarilishi va uning natijalarini						erishiladigan	pirovard masad
bilan takkoslash	yuli	bilan	doimiy	nazorat	qilib	boriladi va	tugrilab turiladi.
Tashqi real ishdan		ichki	ideal	ishga	mana shunday		utish	jarayonini
interiorizatsiya	deb	yuritiladi. Yuqorida eslatib utilgan ichki					psixik	faoliyatni
				69

buyumlar bilan qilinadigan tashqi faoliyatning interiorizatsiyasi natijasi deb qarash mumkin. Shunga muvofiq narsalar bilan qilinadigan tashqi faoliyatni ichki psixik faoliyatning eksteriorizatsiyasi deb qarash mumkin. «Eksternus» degan so’zdan olingan bo‘lib, bizningcha tashqi degan ma’noni bildiradi.

Faoliyatning asosiy turlari. Har qanday faoliyat tarkibiga ham aqliy, ham jismoniy motor harakatlar mujassam bo‘ladi.

Aqliy harakatlar-shaxsning ongli tarzda, ichki psixologik mexanizmlar vositasida amalga oshiradigan turli-tuman harakatlaridir. Eksperimental tarzda shu narsa isbot qilinganki, bunday harakatlar doimo motor harakatlarni ham o’z ichiga oladi. Bunday harakatlar quyidagi ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Pertseptiv, ya’ni bular shunday harakatlarki, ularning oqibatida atrofdagi predmetlar va hodisalar to’g’risida yaxlit obraz shakllanadi; Mnemik faoliyat - narsa va hodisalarning mohiyati va mazmuniga aloqador materialning eslab qolinishi, esga tushirilishi hamda esda saqlab turilishi bilan bog‘liq murakkab faoliyat turi; fikrlash faoliyati–aql, fahm farosat vositasida turli xil muammolar, masalalalar va jumboqlarni yechishga qaratilgan faoliyat;

Imijiativ - (imidj-obraz so’zidan olingan) faoliyati shundayki, u ijodiy jarayonlarda xayol va fantaziya vositasida hozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini anglash va hayolda tiklashni taqozo etadi.

Inson shaxsining shakllanishi o‘yin, ta’lim, mehnat, sport va boshqa faoliyatning turlarida amalga oshadi. Faollik tufayli faoliyatni amalga oshirish jarayoni yuzaga keladi, xulq-atvor, muomala vositasida ehtiyoj, istak, ijtimoiy talablar qondiriladi, turli xususiyatli axborotlar o‘zlashtirilishi natijasida shaxs tarkib topa boshlaydi.

1. 
   O‘yin foliyati. Faoliyatning oddiy shakllaridan biri o‘yin hisoblanadi, lekin u toboro takomillashib, sodda harakatlardan keyinchalik syujetli, rolli o‘yinlarga, hatto sportgacha murakkablashib boradi, atrof-muhitni aks ettirishida ishtirok eta boshlaydi. O‘yinlar milliy (etnik) va umumbashariy turkumlardan tarkib topgan bo‘lib, ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini o‘zida aks ettiradi. O‘yinlar takomillashib borib sport turlariga, sport faoliyatiga o‘sib o‘tadi, jumladan, shaxmat, damino, futbol, shashaka va hokazo. Sport o‘yin faoliyati sifatida barcha yoshdagi insonlarga xos bo‘lib hisoblanadi.
   

O‘yin faoliyatida bola ijtimoiy voqelikning taqlid, rol orqali ijro etishga harakat qiladi va shu yo‘sinda atrof-muhit to‘g‘risidagi, ijtimoiy turmushdagi shaxslararo munosabatlarni o‘zlashtira boradi. Ijtimoiy turmushdagi u yoki bu hodisani rol orqali idrok qiladi. So‘z bilan harakatning birikuvi natijasida o‘yin faoliyat tusini oladi va muayyan ma’no, axborot berish, kuzatish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Dastlabki o‘yin aynan kattalar hatti-harakatini takrorlash, ularga taqlid qilish bilan tavsiflanadi. Syujetli o‘yinlar borliqning goh anglangan, goho

70
anglanmagan tarzda u yoki bu tomonlarini egallashga xizmat qiladi.

Bolalar o‘yinlarining dastlabki ilmiy tahlili rus olimi Ye.A.Pokrovskiy tomonidan 1887 yilda amalga oshirilgan. Uning fikriga ko‘ra, “o‘yin” to‘g‘risidagi tushunchalar o‘ziga xoslikni va tafovutni u yoki bu xalqqa mansublikni bildiradi.

2. 
   Ta’lim. Ta’lim ham jarayon, ham faoliyat sifatida insonning hayotida muhim rol o‘ynaydi va muayyan davr uchun yetakchi faoliyat sifatida gavdalanishi mumkin. Ta’lim boshqacha so‘z bilan aytganda, o‘qituvchi bilan o‘quvchining subyekt-subyekt munosabatidagi hamkorlik faoliyati hisoblanadi.
   

Aksariyat hollarda o‘qituvchi axborot uzatuvchi (kommunikator), o‘quvchi esa uni qabul qiluvchi obyekt sifatida talqin etiladi, ikkiyoqlama harakat tufayli ma’lumot insonga anglashiniladi, o‘zaro ta’sir, o‘zaro anglashuv, tushunuv, o‘zaro subyektlarning bir-biriga zaruriyligi, taqozochanligi hamkorlikning muvaffaqiyati kafolati sanaladi. Ta’lim o‘quv faoliyati, aqliy faoliyat, bilish faoliyati turtkisi vazifasini o‘taydi, chunki har qaysi faoliyatning shakli aqliy mehnat tufayli amalga oshadi. Ta’limning boshqa faoliyat turlaridan farqi uning mahsulining o‘ziga xosligi, barcha bosqichlariga ongli yondashuvida va munosabatda bo‘lishdir. Ta’lim o‘quv faoliyati yoki jarayon sifatida mustaqil izlanishni, ijodiy munosabatni, turli vaziyat (auditoriya va undan tashqarida)ni, har xil bosqichni (boshlang‘ich, o‘rta, maxsus, oliy ta’lim) o‘zida mujassamlashtiradi. Mustaqil bilim olish va mutola qilish ham o‘quv faoliyatining muayyan ko‘rinishlari bo‘lib, shaxsiy, ilmiy, ijodiy izlanishning mahsuli hisoblanadi.

Ta’lim-tarbiya bilan uyg‘unlashgan tarzda namoyon bo‘ladi, subyektga obyektiv ta’sir o‘tqazishg tufayli bilimlar egallanadi, muayyan shaxsiy fazilatlar tarkib topadi. Ta’limning mohg‘iyatiga (matnda g‘oya, taassurot, mazmun, syujet, timsol orqali) tarbiyaviy ta’sir o‘tkazish dasturi asosda, iyerarxik (yunoncha hierarchia - izchillik) tarzda singdiriladi. Ta’lim muayyan guruh va jamoani shakllantiradi, shaxslararo munosabat maromlari bilan tanishtiradi, shaxsiy fazilatlarning tarkib topishiga, subyektning ijtimoiylashuviga sezilarli ta’sir o‘tkazadi.

Ta’lim jarayonida aniq tasavvurlik, tasviriy ko‘rgazmalilik, “jonli mushohada” lik materiallarining o‘rni nihoyatda muhimdir. O‘zlashtirilayotgan o‘quv materialining ma’lum qismi hissiy a’zolarimiz tomonidan aks ettiriladi.

Talabalar bilimlarni egallash paytida aniq narsalar, obyektlar, hodisalar, jismlarni yoki ularning ramziy tasvirlarini kuzatish natijasida aniq tasavvur obrazlarini yaratadilar.

2. 
   Mehnat faoliyati. Insoniyat o‘zining mehnati tufayli ongli mavjudotga aylangan, jamiyatda mo‘l-ko‘lchilikni yaratgan, tabiatda esa ayrim
   

71
o‘zgartirishlarni amalga oshirgan, borliq to‘g‘risidagi ma’lumotlarni egallashga musharraf bo‘lgan. Mehnat faoliyatining tarkibida mehnat, ish – harakat yotadi. Ularning har qaysisi muayyan ulushni amalga oshirish tufayli faoliyat mahsuli vujudga keladi, u moddiy yoki ma’naviy ko‘rinishda bo‘lishi mumkin.

Ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan kasb – kor ko‘nikmalarini avlodlarga o‘rgatish iehnat faoliyati yordamida amalga oshiriladi. Kasbiy malakalarni shakllantirish, takomillashtirish, maxslot yaratish va undan maqsadga muvofiq ravishda foydalanish mehnat faoliyati orqali ro‘yobga chiqariladi. Mehnat faoliyatida amaliy ko‘nikmalar barqarorlashadi, nazariy fikr, g‘oya, mulohaza vujudga keladi. Faoliyat bilan ong birligi mavjud bo‘lganligi sababli shaxs tarkib topadi, ham axloqan, ham aqlan rivojlanadi. Mehnat faoliyati individual xususiyat kasb etsada, lekin uning mohiyati ijtimoiydir. Inson shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun mehnat qiladi, u yoki bu mahsulot ishlab chiqariladi, oqibat natijada odam

ijtimoiy jamiyat farovonligi uchun o‘z shaxsiy ulishini qo‘shadi.

Mehnat faoliyati yashash, ehtiyojni qondirish, kelajak uchun mo‘l-ko‘lchilik vujudga keltirish uchun, yaratilgan mahsullarni (me’morchilik, san’at, madaniyat asarlarini) saqlash, asrash, meros sifatida qoldirish funksiyalarini bajaradi. Shuning uchun mehnat faoliyati 10 minglab kasbkor professiogrammasiga asoslangan holda turli shaklda tashkil qilinadi va muayyan reja, maqsadni

ro‘yobga chiqarish uchun har xil vaziyatlarda amalga oshiriladi.

Faoliyatning o‘zlashtirilishi va malakalarnini egallash.

Biz yuqorida ko’rib o’tgan harakatlarning istagan bir tomonlarini tegishli ravishda ularning motor harakat sensor hissiy va markaziy komponentlari ya’ni

qismlari deb atash mumkin ishni amalga oshirishda bajaradigan			ishlariga
muvofiq ular ishni ijro	qiluvchi	nazorat qiluvchi va boshqaruvchi deb
belgilanishi mumkin. Odam	faoliyati	davomida foydalanadigan	ijro qilish
nazorat qilish va boshqarish yo’llarini		mazkur faoliyatning usullari deb ataladi.

Odamdagi xuddi shunday maqsadga muvofiq harakatlarning amalga oshirilishi va boshqarilishining qisman avtomatlashuvi malaka deb ataladi.

Ish tuzilishining shunday qisman avtomatlashuvi tufayli o’zgarishi imkoniyati quyidagidan iborat.

1. 
   Harakatlarni ijro qilish usullarining o’zgarishi. Bundan avval har biri alohida alohida bajarilgan bir qator ayrim harakatlar bir butun harakat tarkibidagi oddiy harakatlar o’rtasida hech qanday to’xtab qolish va tanaffuslar bo‘lmaydigan bita yaxlit aktga bitta murakkab harakatga qo’shilib ketadi.
   

2. 
   Ishni bajarishda sensor, ya’ni hissiy nazorat qilish usullarining o’zgarishi. Ishni bajarish ustidan qilinadigan ko‘rish nazorati ko’p jihatdan
   

muskul kinestetik nazorat bilan almashinadi. Buning tipik misoli sifatida mashinistikaning qaramasdan mashinkada xat bosishini ko’rsatish mumkin. Ish

72
– amalning natijalarini nazorat qilish uchun zarur bo‘lgan oriyentirni tezlik bilan farqlash va ajrata olish qobiliyati rivojlanadi.

3. 
   Ish amalni markaziy boshqaruvchi usullarning o’zgarishi. Diqqat ish-amalning usullarini idrok qilishdan ozod bo‘ladi va asosan ish-amalning sharoiti hamda natijalarini idrok qilishga qaratiladi. Ayrim hisoblash, qarorga
   

kelish va boshqa intellectual operatsiyalar tez va birlashgan holda («intuitiv»

suratda) bajarila boshlanadi. Faoliyatning barcha turi odamda tegishli ko’nikma va malakalar bilan amalga oshiriladi.

Muayyan faoliyatni muvaffaqiyatli bajarish qobiliyatlarini ta’minlovchi usullar yig’indisini egallash ko’nikma deyiladi. Har bir ko’nikma odamning o’z tajribasidan avval egallab olgan malakalari sistemasi asosida yuzaga keladi va amal qiladi. Ko’nikmalardan ba’zi birlari kishining ko’nikma hosil qilishiga va malakali ishlashiga yordam beradi, boshqa birlari esa xalaqit beradi, uchinchilari, o’z navbatida, yangi ko’nikmalarni o’zgartirib yuboradi va hokazolar. Bu hodisa psixologiyada malakalarning o‘zaro ta’siri deb atalgan. Ko’nikma tarkib topishi qiyinlashadi va sekinlashadi. Bunday paytda ko’nikmaning salbiy ko’chishi yoki malaka interferensiyasi hosil bo’ldi deb gapiriladi.

Masalan, rasm darsida bolalarda qalam bilan yuqoridan pastga qarab harakat qilish yo’li bilan to’g’ri tik chiziq chizish o’rgatiladi. Maqsad jihatidan bir-biriga o’xshash bo‘lgan ishni bajarishning bu bir-biriga zid usullari yettinchi sinf o‘quvchilarida chizmachilik ko’nikmalarini hosil qilishda jiddiy qiyinchiliklar tug’diradi. Ko’nikmalarni ko’chirish muammosi pedagogik psixologiyaning markaziy muammolaridan biri ekanligiga ajablanilmasa ham bo‘ladi. Bilib olingan ish-amallarni yangi masalalarga nisbatan to’g’ri va muvaffaqiyat bilan ko’chira olish – yangi turdagi faoliyatni tez va minimal xato bilan o‘qib olish demakdir.

Malaka - bu mashq natijasida mustahkamlangan ish harakatlarning avtomatlashgan usulidir. Malaka ko’zlangan maqsadga muvofiq suratda ish-harakat usullarini tanlash va amalga oshirishda bor bilimlardan hamda ko’nikmalardan foydalanish demakdir. «Malaka» termini orqali subyektdagi, ya’ni odamdagi majud bilimlar va malakalardan uning faoliyatini maqsadga muvofiq boshqarishi uchun zarur bo‘lgan psixik hamda amaliy ish-harakatlarining murakkab sistemasini egallashi belgilanadi. Bular ikki turga bo’linadi.

1. 
   Sodda malakalar.
   

2. 
   Murakkab malakalar.
   

1. 
   Oldin egallagan malakalrning yangi egallanayotgan malakalarga ijobiy ta’sir ko’rsatish malakaning ko’chishi deyiladi.
   

2. 
   Oldin egallagan malakaning egallanayotgan malakalariga salbiy ta’sir
   

73
ko’rsatish malakaning interferensiyasi deyiladi. Malakada uzoq vaqt mashq qilmaslik darajasida so’nish hodisasi ro’y beradi. Bu hodisa malakaning deaftomatizatsiyasi deyiladi.

Malakaning tez va mustahkam egallashi bir necha omillarga bog‘liq.

1.malakaning tez va mustahkam egallanishi insonning ongiga bog‘liq.

2.malakaning tez va mustahkam egallanishi malakaga nisbatan munosabatiga bog‘liq.

3.malakaning tez va mustahkam egallanishi shaxsning ayni chog’dagi kayfiyatiga bog‘liq.

4.malakaning tez va mustahkam egallanishi malakaning murakkablik darajasiga bog‘liq.

5.malakaning tez va mustahkam egallanishi kishining individual xususiyatlariga bog‘liq.

6.malakaning tez va mustahkam egallanishi kishining nerv sistemasi tiplariga bog‘liq.

7.malakaning tez va mustahkam egallanishi o’qitishning metodlariga bog‘liq.

Malakalar mashq qilish yordamida mustahkamlanadi. Mashq qilish bu takrorlashdir. Malaka hosil qilishining bir necha qonuniyatlari mavjud. O’zlashtirilishi maqsad qilib qo’yilgan va tushunish hamda ong nazorati va tuzatishiga asoslangan mana shunday ko’p marta takrorlanadigan ma’lum ish-harakat yoki faoliyat turlari mashq deb ataladi.

Odatlar-shaxsning biror narsani bajarish yoki ma’lum tartibda bajarishga moyilligi va ehtiyojlaridan iborat bo‘ladilar. «Odat–kishining ikkinchi tabiati deb bejizga aytilmagan». Inson qalbiga chuqur o’rnashib uning kunlik ehtiyojiga aylanib qolgan ish – harakatiga odatlar deyiladi. Odatlar ijobiy va salbiy odatlarga bo’linadi.

1. 
   Gigiyena.
   

2. 
   Axloq.
   

22. 
    Estetika.
    

Kishilarning ehtiyoj va qiziqishlari turli-tuman bo‘lganidek, shu ehtiyoj va qiziqishlarni qondirishga qaratilgan faoliyati ham xilma-xil bo‘ladi.

Ma’lum ijtimoiy foydali (yoki hech bo‘lmaganda, jamiyat tomonidan iste’mol qilinadigan) moddiy yoki manaviy mahsulot ishlab chiqarishiga qaratilgan faoliyatdan iboratdir. Voqelikka ana shunday munosabatda bo’lish ongning asosini tashkil etadi. Bunday munosabat odamni narsalarga nisbatan faoliyat subyektiga, boshqa odamlarga nisbatan esa shaxsga aylantiradi. Voqelikka bunday munosabatda bo’lish odamni tevarak-atrofidagi olamning quli bo’lishdan qutqarib olam ustidan hokim qiladi. Odamga bu olamni o’zgartirish va

74
uzoq maqsadlarga intilish imkonini beradi, odamning harakatlarini ongli planli faoliyatga, uning yerdagi hayotini esa muvofiqlashib yashashdan ma’noli va yuksak maqsadga ega bo‘lgan aktiv hayotga aylantiradi.

Faoliyatning istalgan turi odamda tegishli ko’nikma va malakalar bilan amalga oshiriladi. Faoliyatning tuzilishi quyidagilardan iborat bo‘ladi.

1. 
   Maqsad (vazifa).
   

2. 
   Ishni rejalashtirish.
   

3. 
   Ishni bajarishning eng ma’qul usulini tanlash.
   

4. 
   Ishni amalga oshirish.
   

5. 
   Ishning natijalarini tekshirib chiqarish.
   

6. 
   Xatolarni tuzatish.
   

7. 
   Ishga yakun yasash.
   

Faoliyatda insonning shaxsi ifodalanadi va shuning bilan birga, faoliyat odamning shaxsini tarkib toptiradi.

Shaxsning malaka va odatlari. Har bir odam bilish, eshitish bilan birga malaka va odatlarni egallaydi. Malakalar bir necha xil bo`ladi (yozish, o`qish, yurish, musiqa chalish, sport va h. k.) Maqsadni ko`zlab biror ishni bajarish malakaga bog`liq. Malaka deb, avval ongli bajarilib keyinchalik avtomatlashgan hatti-harakatlarga aytiladi. Istalgan malakani qayta-qayta takrorlash natijasida hosil qilish mumkin. Malakalar sodda va murakkab bo`lishi mumkin. Masalan, mashina haydash, musiqa chalish, kasb egallash murakkab malaka, mix qoqish, o`tin arralash sodda malaka hisoblanadi. Malakalarni mashq qilish natijasida egallanadi. Shaxsda malakadan tashqari odatlar ham bo`ladi. Odat kishi qalbiga chuqur o`rnashib, uning ehtiyojiga aylanib qolgan harakatlardir. Masalan, ertalab turib yuvinish, ovqatlanish, ozoda yurish kabilar. Odatlar ijobiy va salbiy bo`ladi. Salbiy odatlarga yolg`on gapirish, ichish, chekish kabilar kiradi. Malaka va odatlarning nerv - fiziologik asoslarini shartli reflekslarning hosil bo`lish mexanizmi tashkil qiladi. Bu shartli refleks oddiy emas, balki dinamik stereotip tarzidagi, ya`ni takrorlash natijasida mustahkamlangan shartli reflekslar birlashmasidan iborat. Masalan, bolalar bog`chaga o`rganguncha qiynaladi, chunki uydagi sharoitga ularda dinamik stereotip bo`ladi. Yangi hosil qilinadigan malakalar ilgari hosil qilinadigan malakalarga bog`liq bo`ladi. Ilgarigi malakalar ijobiy ta`sir qilsa malakalarning kuchayishi kuzatiladi. Masalan, chet tillardan birontasini o`rgangan odam boshqa bir chet tili o`rganishda qiynalmaydi. Agar ilgarigi malaka salbiy ta`sir qilsa malakalar interferentsiyasi deyiladi. Masalan, bir sohada ishlagan odam butunlay boshqa sohaga o`tsa qiynaladi. Shaxs shug`ullanayotgan ishi bilan uzoq vaqt shug`ullanmasa malakalar sunish hodisasi ko`zatiladi. Buni malakalarning deavtomatizatsiyasi deyiladi. Malakalarning hosil bo`lish tezligi va mustahkamlanishi odamning yoshiga bog`liq. Masalan, til

75
o`rganish 4 - 5 yoshda tez o`rganiladi. Hunar egallash 12 - 13 yoshda tez

o`rganiladi. Malakalarning mustahkamligi qiziqishlarga, individual xususiyatlarga bog`liq, ya`ni asab tizimiga bog`liq bo`ladi. Masalan, xoleriklarda malaka tez, melanholiklarda sekin hosil bo`ladi. Demak, malakalar inson shaxsining tarkib topishiga katta ta`sir ko`rsatadi. Shaxs o`zining individualligida, ijtimoiy munosabatlarda belgilanadi. Atoqli psixolog K.K.Platonov shaxsni “Konkret odam yoki dunyoni yaratuvchi sub`ektdir”, L.L.Bojovich esa “Odam o`zining anglash jarayonida yaxlitligini idrok qiladi, unda “Men” degan tushuncha paydo bo`ladi”, deb ta`kidlaydilar. A.N.Leontyevning “Faoliyat. Ong. Shaxs” degan kitobida shaxs haqida ajoyib fikrlar bor: “Bu oliy olam birligi, hayotda doimiyligini saqlaydi, har qanday sharoitda shaxsligicha boshqalar ko`z o`ngida va o`zining ko`z o`ngida qoladi.”