Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti

4-mavzu. Psixologiyada shaxsni o‘rganishlar nazariyasi


Reja:

1. O‘rgatish qonuni (E.Torndayk). Dj.B.Uotson va E.K.Tolmenning

insonga nazariy qarashlari.

2. 
   B.Skinnerning operant bixeviorizmi.
   

2. 
   Ekzistentsial psixologiyada shaxs.
   

2. 
   V.Frankl: ekzistensial tahlil va logoterapiya nazariyasi
   

2. 
   L.Binsvanger va M.Boss: shaxsning ekzistensial nazariyasi.
   

2. 
   Olportning shaxs qirralari nazariyasi.
   

2. 
   A.Maslouning o‘zini-o‘zi kamol toptirish nazariyasi.
   

Tayanch tushunchalar: o’rgatish qonuni, operant bexeviorizmi, o’rgatish jarayoni, bixeviorizm g’oyasi, shaxs qirralari nazariyasi.

31
Bixeviorizmning asosiy g‘oyasi¹. 20-asrda amerika psixologiya maktabining haqiqiy qiyofasi sifatida maydonga chiqdi. Uning asoschisi Djon Uotson (1878-1958) bu yo‘nalishning haqiqiy yo‘lboshchisi sifatida shakllanishiga sabab bo‘ldi. Bixevior tushunchasi (behavior) inglizchadan tarjima qilganda xulq-atvor degan ma’noni anglatadi. Bixeviorizm tushunchasi tarjima qilganda – xulq-atvor psixologiyasi ma’nosini anglatadi.

Xulq-atvorni tahlil qilish to‘liq obyektiv xarakterga ega bo‘lib, tashqi kuzatiladigan reaksiyalar bilan cheklanadi. Insonning fikri, ongini ko‘rib bo‘lmaydi, ularni o‘lchash mumkin emas, bundan ko‘rinadiki, barchasini obyektiv qayd etish imkoniyati bo‘lmaydi. Insonning ichki olamida kechayotganlarni o‘rganish imkoni yo‘q. Demak, shaxs “qora tuynuk” sifatida ishtirok etadi. Inson harakatining tashqi ifodalanishining obyektivligini stimullar va vaziyatlar shartlaydi. Shunday ekan, psixologiyaning vazifasi stimullar bo‘yicha namoyon bo‘ladigan ma’lum reaksiyalar belgilaydi.

Bixevioristlar nuqtai nazaricha shaxs mazkur insonga xos xulqiy reaksiyalarning majmuidan iborat. Stimul-reaksiya (S−R) formulasi bixeviorizmda yetakchi hisoblanadi. Torndayk effekti qonuni S va R o‘rtasidagi aloqalarni aniqlashtiradi, agar mustahkamlanish bo‘lganda, U ijobiy bo‘ladi, qachonki rag‘batlantirish, kutilgan natija olinganda, moddiy rag‘batlantirish yoki salbiy bo‘ladi, qachonki, og‘riq, jazolash, omadsizlik, tanqidiy ogohlantirish yuz berganda. Insoning xulq-atvori ko‘pincha ijobiy qo‘llab-quvvatlashni kutgandan, ba’zan salbiy kuchlar qochishga sabab bo‘ladi.

Shunday qilib, bixeviorizm yo‘nalishiga ko‘ra shaxs individga nisbatan ongli tartibga solingan instinktlar, ijtimoiylashgan emotsiyalar, yangi ko‘nikmalarni shakllanishiga ko‘maklashuvchi plastiklik, muhitga molashuviga ko‘maklashuvchi va ularni saqlashga xizmat qiluvchi qobiliyatlarni o‘zlashtirishida namoyon bo‘ladi.

Bu shaxsning uyushgan va nisbatan barqaror ko‘nikmalar tizimidan iborat ekanligini anglatadi. Oxirgi barqaror xulq-atvor asosini ularning yangi hayotiy vaziyatlarga moslashuvi, o‘zgarishi yangi ko‘nikmalarni shakllanishiga olib keluvchilar tashkil etadi.

Bixevioristlar odamni u yoki bu harakatlar, reaksiyalar, xulq-atvorni programmalashgan, aniqlovhi, o‘rganuvchi mavjudotdir. O‘zgarishlar va mustahkamlash o‘zgarganda uni talab etiladigan xulq-atvorga programmalash mumkin.

Bixeviorizm mazmuniga psixolog Tolmen S-R reaksiyaga shubha bilan qarash orqali, unga o‘zgartirish kiritishga erishdi. U ushbu sxemaga o‘zgarish

1. 
   Myers, D.G. Psychology. Hope College. Holland, Michigan, 2010. - Р. 554.
   

32
kiritdi va uni S-I-R tarzda ifodalashga olib keldi. Bu yerda I-individning irsiyatiga, fiziologik holatlari, oldingi tajribasiga bog‘liq bo‘lgan psixik jarayonlardir.