BuludHeyderEliyev indd
Yüklə 1,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
56 əlavə olunmamışdır. Arayışda bu barədə belə deyilirdi: “... 5-ci, 6-cı, 7-ci, 8-ci Sovetlər qurultaylarında konstitusiyaya heç bir maddə əlavə olunmur”. Dilin dövlət dili elan edilməsi haqqında ilk rəsmi sənəd 1936-cı ildə olmuşdur. Ataxan Paşayevin hazırladığı ara- yışda oxuyuruq: “Dil haqqında, dilin dövlət dili elan edilməsi haqqında ilk sənəd 1936-cı ildə 9-cu Sovetlər qurultayına təqdim olunmuş konstitusiya layihəsidir. Maraqlıdır, bu konstitusiya la- yihəsinin 20-ci maddəsində Azərbaycan Sovet Sosialist Respub- likasında dövlət dilinin Azərbaycan dili olduğu qeyd olunur”. Ataxan Paşayev dövlət dili ilə bağlı maddənin nə vaxt konstitusiyaya daxil olması ilə bağlı arayış hazırlayarkən çoxlu sayda şəxsi sənədlərə, arxivdə olan partiya üzvləri- nin qeydiyyat vərəqələrinə, dövlət arxivində çalışan ayrı – ayrı adamların şəxsi vərəqələrinə baxmış, 1937-ci ildə dil və milliyyət məsələsinə aydınlıq gətirməyə çalışmışdır. “dil məfhumu və milliyyət məfhumu demək olar ki, bir – biri ilə bağ- lı olur. Məsələn, orada (şəxsi vərəqələrdə - B.X.) milliyyəti türk, ana dili türk yazılıbdır... Burada ikinci anket Mircəfər Bağırovun anketidir. Orada da milliyyəti yazılıb – tyurk...” SSRİ Konstitu- siyası qəbul ediləndən sonra Azərbaycanda yenidən kons- titusiya layihəsi üzərində işlənilmişdir. Ataxan Paşayevin hazırladığı arayışda 1937-ci ildə qə- bul olunmuş konstitusiyada dövlət dili barədə oxuyuruq: “1937-ci il mart ayının 14-də Azərbaycanın 9-cu Sovetlər qurul- tayı öz işini davam etdirib, konstitusiya layihəsi müzakirə olu- nub. Burada ən maraqlı bir məsələ odur ki, birinci dəfə olaraq mandat komissiyasının hesabatında qurultay nümayəndələrinin milliyyəti haqqında məlumat veriləndə yazılıb: deputatlar: azər- baycanlılar – 225 nəfər, ermənilər, ruslar və sairə və sairə. Birinci 57 dəfə “Azərbaycan” sözü burada işlədilib... Demək istəyirəm ki, 1937-ci ilin konstitusiyası qəbul ediləndən sonra heç yerdə “türk dili” məfhumu işlənməyib. Ancaq çox maraqlıdır ki, layihədə ol- masına baxmayaraq, 1937-ci il aprel ayının 14-də qəbul olunmuş konstitusiyada belə bir maddə yoxdur. Konstitusiyadan həmin maddə çıxarılıb”. Deməli, layihədə olmasına baxmayaraq, 1937-ci il konstitusiyasında dövlət dili barədə maddə olma- mışdır. Heydər Əliyev tarixin hər bir məqamında həqiqət üzə çıxan kimi fikri daha da dərinləşdirir, mövqelərə aydınlıq gətirməyə çalışırdı. O, 1937-ci ildə qəbul olunmuş konsti- tusiyada dövlət dili barədə maddənin olmaması fikrini də- rinləşdirərək deyirdi ki, 1937-ci il konstitusiyasında dövlət dili haqqında maddə yoxdur. Heydər Əliyevə görə, bun- dan sonrakı tarix isə belədir ki, 1956-cı ildə Azərbaycan Konstitusiyasına əlavə edilibdir ki, “Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir”. Sonra isə 1978-ci ilin konstitusiyasında yazılıbdır: “Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir”. Heydər Əliyev faktları güclü məntiqlə ümumiləşdir- mək bacarığı və qabiliyyəti ilə də fərqlənirdi. O, Baş Arxiv İdarəsinin rəisinin verdiyi arayışdan çıxış edərək belə bir ümumiləşdirmə aparırdı: 1918-ci ildə Azərbaycan Demok- ratik Cümhuriyyəti dövründə Fətəlixan Xoyskinin imzası ilə dövlət dili türk dili kimi qəbul olunub, ancaq bu məsələ parlamentdə qaldırılmayıb, qanun səviyyəsində qərar qə- bul edilməyibdir. 1921-ci il birinci Azərbaycan Sovet Konsti- tusiyasında dövlət dili haqqında maddə olmamışdır. 1937- ci il konstitusiyasında da dövlət dili barədə maddə yoxdur. 1956-cı il konstitusiyasında dövlət dili maddəsi əlavə olun- muş, 1978-ci il konstitusiyasında dövlət dilinin Azərbaycan 58 dili olması maddəsi öz əksini tapmışdır. O, faktlara çox dəqiqliklə yanaşırdı: “1936-cı ildə Azərbaycanın konstitusiya layihəsi hazırlanarkən orada Azərbaycanın dövlət dili türk dili yazılıb. Ancaq konstitusiya 1937-ci ilin aprel ayında qəbul olu- nubdur və o konstitusiyada dövlət dili haqqında heç bir maddə yoxdur. Və o vaxtdan 1936-cı ildən bütün sənədlərdə Azərbay- can dili gedib. Ancaq konstitusiyada bu olmayıbdır. 1956-cı ildə Azərbaycanın 1937-ci ildə qəbul olunmuş konstitusiyasına mad- də əlavə edilibdir ki, “Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dili- dir...” Nəhayət, 1978-ci ildə qəbul olunmuş konstitusiyada yazılıb ki, “Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir”. Tarix budur “Xahiş edirəm hamı bilsin”. Heydər Əliyev arxiv sənədlərinə, materiallarına istinad etməklə müzakirələr aparırdı. Bununla da o, tarixin bir çox gizli məqamlarını aşkarlayır, tarixi həqiqətləri üzə çıxarırdı. Bu işdə Baş Arxiv İdarəsinin rəisi Ataxan Paşayevin hazır- ladığı arayışın nə dərəcədə dolğun, məzmunlu olduğunu üzə çıxarmaq üçün imkan yaradırdı ki, müzakirə iştirakçı- ları sərbəst polemika apara bilsinlər. Belə sərbəst polemika da aparılırdı. Bununla da türk, tatar, Azərbaycan sözləri- nin dilimizin adı kimi işlənməsi barədə maraqlı sual və ca- vablar olurdu. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının xalq deputatı, yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan komissi- yanın üzvü Bəxtiyar Vahabzadənin sualı: “Mənim üçün çox maraqlıdır, 1918-ci ilə qədərki sənədlər bizim dövlət arxivimizdə varmı? Xüsusən də 1914-1915-ci illər, ya ondan əvvəlki?” Bu suala Baş Arxiv İdarəsinin rəisi Ataxan Paşayevin cavabı: “Bəxtiyar müəllim var, ancaq orada dil “tatar dili” yazılırdı. Ona görə qeyd elədim, birinci dəfə rəsmi dövlət dili kimi türk dili Demokratik Cümhuriyyətin bu qərarı ilə olub. Bu, Gəncədə Yüklə 1,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|