14
Bakы
HUQUQ
Jurnalы
Yekun
Göründüyü kimi, bu məqalədə səhmdarlar
müqaviləsinin Azərbaycan hüququnda mümkünlüyü
barədə sual qoyulmur. Bu institutun istifadəsinin müm-
künlüyünün əsası kimi müqavilə azadlığı prinsipi çıxış
edir. Bu növ müqavilənin əsas problemi onun tərkibinin
hüdudlarının müəyyən edilməsidir.
Qanunvericilikdə bu növ müqavilə barədə konkret
norma olmasa da, bu müqaviləyə səhmdarlar arasında
əlavə əqd münasibətlərinin qurulması prizmasından
baxmaq lazımdır. Bununla tərəflər öz aralarında əlavə
hüquq və öhdəliklər, həmçinin mövcud hüquqlarının
məhdudlaşdırılması bərədə razılaşırlar.
Məlumdur ki, bir çox ölkələrdə səhmdarlar arasında
münasibətlər və üçüncü şəxslərlə münasibətlər təsis
sənədləri ilə tənzimlənir. Lakin biznesin inkişafı
nəticəsində münasibətlərin əlavə mexanizmlərlə
tənzimlənməsinə ehtiyac yaranır və səhmdarlar
müqaviləsi institutu bu tələblərə cavab verə bilən alət
kimi çıxış edir.
Beləliklə,
səhmdar
razılaşmalarına
şirkətin
mülkiyyəti və idarəetməsi ilə bağlı təsis sənədlərinə
əlavə kimi də baxmaq olar. Səhmdar razılaşması korpo-
rativ mübahisələrin həlli üçün çox münasib bir alətdir
və beynəlxalq təcrübədə də ondan geniş istifadə onun
uğurlu tənzimləmə mexanizmi olduğunu təsdiqləyir.
7
Lakin artıq qeyd olunduğu kimi, Azərbaycanda
nə qanunvericilikdə, nə də məhkəmə təcrübəsində bu
müqavilələrin tətbiq edilməsi ilə bağlı məsələlər həll
olunmadığından (hüquqi müəyyənlik olmadığından)
bu institutdan istifadə zəifdir. Biznes və iqtisadiy-
yat inkişaf etdikcə müxtəlif müasir və iştirakçıların
maraqlarına uyğun institutlardan istifadə artacaq, lakin
yerli korporativ qanunvericiliyin bu tələblərə cavab verə
bilməməsi və kifayət qədər çevik olmaması səbəbindən
tərəflər riskləri azaltmaq üçün müxtəlif dolayı yol-
lardan istifadə edərək həmin mexanizmləri xarici yuris-
diksiyaya çıxara bilərlər. Beləliklə, bu növ müqavilədən
istifadə halları artırılmalı və inkişaf etdirilməlidir.
Məlumdur ki, dinamik və inkişafa istiqamətlənmiş
mühitdə qanunvericilik hər şeyi detalları ilə tənzimləyə
bilməz. Bu səbəbdən, tənzimlənməyən məsələləri
səhmdarlar özləri həll etməli və şirkətlərinin necə
idarə olunmasını özləri müəyyən etməlidirlər. Belə
olan halda qanunvericiliyin və məhkəmələrin rolu bu
müqavilənin hüquqi əsaslarını möhkəmləndirməkdən,
aşkar ziddiyyətləri həll etmək və yaranan qeyri-
müəyyənlikləri aydınlaşdırmaqdan ibarət olmalıdır.
Korporativ münasibətlərin tənzimlənməsində təklif
olunan dəyişikliklər dövriyyə iştirakçılarına korpora-
tiv hüquq sahəsində öz şəxsi hüquqi münasibətlərini
tənzimləmələri üçün geniş hüquqi imkanlar yaradır.
Daha çox imperativ normalar əsasında qurulan yer-
li korporativ hüquq müqavilə azadlığı prinsipinin
(daha dəqiq, “korporativ” müqavilə azadlığı) mərkəz
nöqtəsi ola bilər. Başqa sözlə, korporativ münasibətləri
tənzimləyən normalar yenidən baxılaraq impera-
tiv sahədən çıxarılaraq dispozitiv sahənin üstünlük
təşkil etdiyi sahəyə aid edilməlidir. Beləliklə, qanunun
istənilən norması yalnız oriyentir verməlidir və əgər
müqavilədə zəif tərəfin müdafiəsi üçün heç bir ciddi
siyasi-hüquqi mülahizələr yoxdursa, istənilən norma
“digər qaydalara” yol verməlidir.
Baxmayaraq ki, mətndə, əsasən, “səhmdarlar” ter-
mini istifadə olunur, bu institut məhdud məsuliyyətli
cəmiyyətlərin iştirakçıları tərəfindən də uğurla istifadə
oluna bilər.
7
Shareholders’ Agreements. Muth & FitzGerald. 5th ed. Sweet & Maxwell
16
Bakы
HUQUQ
Jurnalы
Bütün bunlarla yanaşı, MM milli hüquq sistemi-
mizin ən zəif qanunlarından biridir. Əvvəla, MM-
də ciddi sistemsizlik mövcuddur. Digər tərəfdən,
onun müddəalarının böyük bir qismi nəinki hüquqi
cəhətdən, hətt a elementar dilçilik nöqteyi-nəzərindən
də anlaşılmazdır. Nəhayət, MM öz əsas funksiyasını –
özəl münasibətləri dispozitiv əsaslarla yerinə yetirmək
vəzifəsini doğrultmur. Belə ki, 1500-ə yaxın maddədən
və minlərlə müddəadan ibarət olan MM-də heç 300 dis-
pozitiv müddəa yoxdur, normaların böyük əksəriyyəti
imperativ xarakter daşıyır.
Buna görə də cəmiyyətimizdə çox zaman mülki-
hüquqi münasibətlər MM-yə əsasən deyil, onun əksinə
tənzimlənir. Bağlanılan müqavilələrdə adətən heç MM-
yə istinad belə edilmir. Dediklərimizə bariz nümunə
borc (kredit) müqaviləsidir.
Borc mцqavilяsinin anlayышы vя
yeri arasыnda uyьunsuzluq
Bu əqd növü 8 maddədən ibarət olan MM-nin “Borc”
adlanan 37-ci fəsli ilə tənzimlənir. Bu fəslin, hətt a MM-
dəki yeri də uğursuzdur. Çünki ondan əvvəlki fəsillər
“Əmlak kirayəsi” (33-cü fəsil), “İcarə” (34-cü fəsil),
“Françayzinq” (35-ci fəsil) və “Əvəzsiz istifadə” (36-cı
fəsil), ondan sonrakı fəsil isə “Lizinq”dir (38-ci fəsil).
Sanki qanunverici borc müqaviləsini əşyanın istifadəyə
verilməsi öhdəlik növünə aid etmişdir.
Halbuki MM-nin 739.1-ci maddəsinə əsasən borc
müqaviləsinə görə borc verən pula və ya digər əvəz
edilən əşyalara mülkiyyət hüququnu borc alana
keçirməyi öhdəsinə götürür, borc alan isə aldıqlarını
müvafi q olaraq pul və ya eyni keyfi yyətdə və miqdarda
olan eyni növlü əşyalar şəklində borc verənə qaytarmağı
öhdəsinə götürür.
Borc vermяkdяn imtina яsaslarыnыn
sяbяbsiz mяhdudlaшdыrыlыmasы
Maraqlıdır ki, bütövlükdə MM-nin 37-ci fəsli Al-
maniya Mülki Qanunnaməsinin (bundan sonra “AMQ”)
resepsiyası olsa da, 739-cu maddədəki anlayış Rusiya
Federasiyasının Mülki Məcəlləsindən (807-ci maddə)
götürülüb. Yeganə fərq ondan ibarətdir ki, bizim MM-
yə görə borc verən əşyanı vermir, verməyi öhdəsinə
götürür. Başqa sözlə, bizdə borc müqaviləsi konsensual
xarakter daşıyır. Yəni o, mühüm şərtlərə dair razılıq
əldə edildiyi halda bağlanılmış hesab edilir.
Borc müqaviləsi konsensual olduğu üçün yaranan
ilk sual budur: borc verən borcu verməkdən imtina
edə bilərmi? MM-də buna dair iki maddə mövcuddur.
MM-nin 745-ci maddəsinə görə əgər müqavilə üzrə
digər iştirakçının əmlak vəziyyəti əhəmiyyətli dərəcədə
pisləşərsə və bunun nəticəsində borcun qaytarılması
təhlükəyə məruz qala bilərsə, borc verən borc verəcəyini
öhdəsinə götürdüyü bildirişi borc verəcəyini vəd etdi-
yi əşyanı və ya məbləği verənədək və ya ödəyənədək
ləğv edə bilər. MM-nin 746-cı maddəsinə əsasən isə
borc vermək vəd edildikdə vəd edən borc verməkdən o
halda imtina edə bilər ki, digər tərəfi n əmlak vəziyyəti
borcun qaytarılması üçün təhlükə törədəcək dərəcədə
pisləşmiş olsun.
Sanki bu maddələr biri-birini təkrarlayır. Lakin
əslində birinci halda müqavilə üzrə verilən vəd, ikin-
ci halda isə birtərəfl i qaydada verilən vəddən söhbət
gedir. Bu müddəa AMQ-dən (§490) götürülüb. Lakin
orada yalnız birtərəfl i qaydada verilən vəd nəzərdə
tutulmuşdur. Niyə? Çünki müqavilədə tərəfl ər vəddən
imtinanın başqa əsaslarını da nəzərdə tuta bilər.
Bizim MM-nin hər iki halda imperativ yanaşmasının
nəticəsi isə ondan ibarətdir ki, tərəfl ər, hətt a müqavilədə
belə borcun verilməsindən imtinanın başqa əsaslarını
nəzərdə tuta bilməzlər. Bu isə mülki hüququn dispozi-
tiv əsaslarına xələl gətirir.
Borc, kredit, bank krediti: yersiz чoxluq
MM-nin 739.2-ci maddəsinə əsasən borc müqavi-
ləsinin predmeti hər hansı pul məbləği olduqda, o,
kredit müqaviləsi adlandırılır. Bu yanaşmanın məqsədi
bəlli deyil. Əvvəla, reallıqda heç vaxt kommersiya
məqsədi daşımayan borc kredit adlandırılmır. Məsələn,
Яkrяm Hяsяnov
“ИJSkonsult” Hцquq Firmasыnыn Partnyoru
Kredit mцqavilяsi:
qanunvericilik vя tяcrцbя
Məlum olduğu kimi, qanunvericilik sistemimizin həcminə görə ən iri qanunu Azərbaycan
Respublikasının Mülki Məcəlləsidir (bundan sonra “MM”). Ötən ilin fevral ayında qüvvəyə
minmiş “Normativ hüquqi aktlar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qa-
nunu MM-ni hüquqi qüvvəsinə görə digər qanunlardan üstün etmişdir.