Bakixanovun
Yüklə 279,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
27 B. ب - م Bu hərf əvəzlənməsi əlyazmada yalnız birinci şəxsin təkini bildirən şəxs əvəzliyinin nümunəsində müşahidə olunur: منب - منم bənəm/mənəm (59b, 72b). Qeyd edək ki, əlyazmada bu əvəzlik əksər hallarda نب bən şəklində yazılmış, yalnız bircə yerdə şeir parçasında منم mənəm şəklində işlənmişdir. Bununla belə, Azərbaycanda XIX yüzillikdə, çox güman ki, «bən»lə müqayisədə «mən» variantı daha işlək olmuşdur. Bunu nəzərə alaraq, «Riyazül-qüds»də bu əvəzliyin «bən» şəklinə üstünlük verilməsini A.Bakıxanov yaradıcılığında klassik üslubun təsi- rinin nəticəsi kimi qəbul etmək lazım gəlir. Bu məsələdə katibin də rolunu inkar etmək olmaz, yəni, bəlkə də, o, əski yazı ənənəsinin (üzünü köçürdüyü daha qədim mətnlərin) təsiri ilə bu sözü daha çox «bən» şəklində yazmışdır. Orta yüzilliklərə aid bir sıra mətnlərdə də bu söz iki qrafik variantda yazılmışdır (40, 22; 78a, 36; 92, II, 409-410). XVI əsr əlyazması «Şühədanamə»də isə birinci şəxsin təkini bildirən əvəzlik yalnız م ن mən şəklində yazılmışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, «Riyazül- qüds»də çağdaş ədəbi dilimizdəki «min» sayı yalnız كنب biŋ , şəklində yazılmışdır. Onu da əlavə edək ki, əlyazmada üçüncü şəxsin təkini bildirən əvəzlik əsasən «ol», nadir hallarda isə «o» şəklində işlənmişdir. Məlum olduğu kimi, qədim dilimizdə bu əvəzlik hallandıqda آ ىن aŋı, آ اكن aŋa , آ كنن anıŋ və s. şəkillərdə işlənmişdir. «Riyazül-qüds»də isə bu əvəzlik müvafiq olaraq ىنوا onı (32b), اكنوا oŋa (32a), كننوا onıŋ (31a) kimi yazılmışdır. Birinci şəxsin təkini bildirən əvəzlik isə əlyazmada yönlük halda yalnız اكنب baŋa (l1b, 30b və s.) şəklində yazılmışdır. İkinci şəxsin təkini bildirən əvəzlik də yönlük halda oxşar şəkildədir: اكنس saŋa (64a). C. ت - د Bu hərf əvəzlənməsi də əlyazmada yalnız bir sözdə müşahidə olunur: ترود - ىجندرود dört/dördünci (5a, 5b). Nümunədən göründüyü kimi, burada «dört» sayının kökündəki «te» hərfindən sonra sait səs işləndiyi üçün [t] səsi özünün cingiltili qarşılığına çevrilmiş və bu, yazıda da öz ifadəsini tapmışdır. Bu xüsusiyyət konkret olaraq ت - د hərf 28 əvəzlənməsi şəklində «Kitabi-Dədə Qorqud»da (20, 54-55) və «Şühədanamə»də də (56,79) qeydə alınmışdır. Maraqlıdır ki, «Şühədanamə»də bu hərf əvəzlənməsi bəzi ərəb mənşəli sözlərdə də özünü göstərir (56, 79). Ç. و - ی Bu hərf əvəzlənməsini əlyazmada iki sözün nümunəsində müşahidə etmişik: ولغوا - ىلغوا oğlu/oğlı (26a, 72b), نوراي - اي ر ني yarun/yarın (72b). Məlum olduğu kimi, bu sözlərdən birincisi türk mətnlərində daha çox ىلغوا oğlı qrafik variantında, ikincisi isə, əksinə اي ر ني yarın (sabah) şəklində işlənir. Əlyazmada «gördüm» sözündəki şühudi keçmiş zaman şəkilçisində də bu hərf əvəzlənməsi özünü göstərir: مودروك - ميدروك gördüm/gördim (71 b). Eyni vərəqdə (71 b) müxtəlif qrafik variantda olan bu sözü katib yenə də həmin vərəqdə مدروك gördüm şəklində yazmışdır. Bu hərf əvəzlənməsi «Şühədanamə»də də cəmi bir neçə sözün sonunda qeydə alınmışdır (56, 80). 3. Əlyazmada çağdaş ədəbi dilimizlə müqayisədə bəzi sözlərdə dodaqlanan saitləri ifadə edən hərflərə üstünlük verilməsi halları da diqqəti cəlb edir. Bu hal daha çox feillərdə, həm də əsasən müxtəlif feil şəkillərinin morfoloji göstəricilərinin qrafık ifadəsində özünü göstərir: رولاق qalur (62b), آ روليري ayrılur (60a), بوروا urub (61a), بوتود dutub (62b), كا بودل əglədüb (21a), نوسليسك kəsilsün (57b), ك و نوسمر görməsün (58a), هلوب ج رودق bulacaqdur (32b), رودقج هلوكوت töküləcəqdür (32b), أ زوروراپ aparuruz (72b), زوشيمريو vermişüz (74b) və s. Bu hal bəzi feil köklərində, eləcə də digər nitq hissələrinə aid sözlərdə də müşahidə olunur. مارونات tanuram (65a), تا دروشپ رلاي tapşurdılar (67b), ميدمروتك gətürmədim (39a), اي شوپ د مو yapuşdum (75a), هدنوسوشراق qarşusunda (74a), آ رودقوتر artuqdur (74a), ىكنولد dilüŋi (75b), زيق كنو qızuŋ (68b), آ قوچ açuq (66b), ولغاب bağlu (69b), ولناق qanlu (76a), ودنك kəndü (58b) və s. 4. Orta əsrlərə aid bir sıra türk mətnlərində, o sıradan Azərbaycan ərazisində köçürülən əlyazmalarda ayrı- 29 ayrı eyni sözlərdə [s] səsinin ifadəsi üçün iki hərfdən س sin və ص sad hərflərindən istifadə olunmuşdur (20, 46; 40, 34). Bu xüsusiyyət «Riyazül-qüds»də yalnız «su» sözündə özünü göstərir. Katib bu sözü hətta eyni vərəqdə iki şəkildə yazmışdır: وس – وص (40a). «Sormaq» («soruşmaq» mənasında), «sonra», «sol», «sanmaq» sözləri isə əlyazmada yalnız ص sad hərfi ilə yazılmışdır (70a, 70b, 71a və s.). Bu xüsusiyyət də əski yazı ənənəsinin «qalığı» kimi dəyərləndirilə bilər (bax: 56, 81-83). Qeyd edək ki, görkəmli dilçi alimlərdən prof. Əbdüləzəl Dəmirçizadə «Kitabi-Dədə Qorqud»da türk mənşəli sözlərin bəzən س ilə, bəzən də ص ilə yazılmasının heç bir elmi əsası olmadığını göstərmişdir (20, 46). Prof. Hadı Mirzəzadə də bu məsələni katiblərin «şüursuz münasibəti» ilə izah etmişdir (45, 15). Prof. Samət Əlizadə isə hesab edir ki, orta əsr katibləri ərəb yazı qaydalarına əsasən bəzi türk sözlərini şüurlu surətdə sad hərfi ilə yazmışlar. Alim bu fıkrini onunla əsaslandırır ki, ərəb dilində söz kökləri ص ، ط ، ق ، خ hərfləri ilə başlanarsa, onlardan sonra yalnız qalın sait işlənməlidir (27, 16). Bu fikirlə müəyyən mənada razılaşmaq olar, belə ki, orta əsr katiblərinin sad hərfi ilə yazdıqları türk mənşəli sözlərin çoxu qalın saitlidir. Məsələn: su, sol, sonra, sandı, sordı və s. Maraqlıdır ki, XVI əsr Azərbaycan şairi- mütərcimi Həzininin ərəbcədən etdiyi «Hədisi-ərbəin» tərcüməsinin əlyazmasında katib qafiyə yerində işlənən «sorıla» və «sürilə» sözlərindən birincisini sad, ikincisini isə sin hərfilə yazmış və fikrimizcə bununla onların fərqli tələffüzünü, yəni birincidə qalın saitlərin, ikincidə isə incə saitlərin işləndiyini nəzərə çatdırmaq istəmişdir (bax: 55, 68). Bununla belə, orta əsr katiblərinin çoxu, o sıradan «Şühədanamə»nin mütərcimi-katibi Məhəmməd Hüseyn Katib Nişati bu məsələdə tam sərbəstliyə yol vermiş, eyni sözləri gah sin, gah da sad hərfi ilə yazmışdır (bax: 56, 81-83). Nişati hətta hanğı sözünü də həm ح he, həm də ه ha hərfi ilə yazmışdır: ىغناح - ىغناھ (17b, 25b). Deməli, bu hal ötəri səciyyə daşımış və Yüklə 279,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|