Baki döVLƏt universiteti
ƏDV sosial-iqtisadi inkişafın təminati kontekstində
Yüklə 425,5 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT
2.2. ƏDV sosial-iqtisadi inkişafın təminati kontekstində İnkişaf etmiş ölkələrin ƏDV (və ya satış vergisi) üzrə yanaşma tərzini araşdırarkən sosial yönümlülüyə yaxınlığını aydın görürük. Vergi faiz dərəcələrini müəyyənləşdirərkən və faizlərin endirimi barədə təklif paketlərinə baxış zamanı endirimin ümumi yox, ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrinin inkişaf tempinə uyğun layihələrin hazırlanmasına ehtiyac olması nəzərə çarpır. İstər mədəni, istər mənəvi, istərsə də müəyyən maddi ehtiyacların ödənilməsi ilə bağlı prioritet sahələrin qiymət artımının qarşısının alınması və ya ümumiyyətlə, qiymət endirimin təmin edilməsi cəmiyyətin inkişafının təmin edilməsi kimi baxılmalıdır. Bu inkişaf tədavüldə olan pul vəsaitlərinin dövriyyəsinin yüksəlməsi, dövlətin iqtisadi, siyasi baxımından dayanaqlığına inamın artırılması kimi özünü biruzə verə bilər. Müxtəlif sahələr deyərkən bir neçə sahəni nəzərdən keçirmək olar. Azərbaycan da təhsildə islahatlara çağdaş standartları mənimsəməklə başlamalıdır. Təhsildə də, digər sektorlarda olduğu kimi, “Avropa standartları” var və bu standartlar “Bolonya prosesi” çərçivəsində formalaşır. “Bolonya prosesi” ilə Avropa Təhsil Zonası yaranır. 1999-cu ildə 29 Avropa ölkəsinin təhsil nazirlikləri 2010-cu ilə qədər konsensus və əməkdaşlıq içərisində Avropa Ali Təhsil Zonası yaratmaq məqsədilə Bolonya Deklarasiyasını imzaladılar. Respublikamız da artıq bu prosesə qoşulmuş ölkər sırasında yer almaqdadır. Boloniya Deklarasiyasının əsas məqsədləri - asanlıqla başa düşülən və müqayisə edilə bilən dərəcələr sisteminin adaptasiya edilməsi, iki əsas pillə üzərinə qurulan bir sistemin adaptasiya edilməsi (bakalavr/magistratura), kredit sisteminin qurulması, çətinlikləri aşaraq sərbəst hərəkət imkanlarının tətbiqi üçün dinamizmin dəstəklənməsi, keyfiyyət təminatı kimi Avropa Əməkdaşlığının təqdimi ali təhsil proqramlarında Avropa aspektlərinin dəstəklənməsi şəklindədir. 2001-ci ildə Bolonya Deklarasiyasına Praqa Deklarasiyası çərçivəsində ömür boyu təhsil, ali təhsil qurumlarını və tələbləri aktiv olaraq “Bolonya prosesi”nə qoşmaq, Avropa Ali Təhsil Zonasının cazibəsini artırmaq hədəfləri əlavə edildi. “Bolonya prosesi” 2003-cü ildə imzalanan Berlin Deklarasiyası və 2005-ci il Berlin Deklarasiyası ilə daha da inkişaf etdirildi. Bu prosesdən gözlənilən əsas faydalar universitetlərin öz potensiallarını ölçə bilmələri, universitetlərin akademik dünya tərəfindən daha yaxşı tanınması, universitetlərin Avropada və dünyada rəqabət qabiliyyətinin artması, Avropa Birliyinin çalışmalarını əldə edə bilmə, şəbəkələrə daxil olma və müvəffəqiyyətli çalışmalardan nümunə götürə bilmə imkanlarının təmini və bu çalışmalar üçün Avropa Birliyindən maliyyə dəstəyinin təminindən ibarətdir. Bu gün təhsil xidmətinə cəlb edilmiş elmi-pedaqoji kadrların ixtisas səviyyəsinin təkmilləşdirməsi və müasir təhsil sisteminə yiyələnmənin sürətləndirilməsi, pedaqoq təcrübəsinin mənimsənilməsi üçün kursların yaradılması, texnologiyanın yeniliklərindən istifadə etməklə nəzəri-praktiki informasiya mübadiləsi imkanlarının genişləndirilməsi, yerlərdə pedaqoji xidmət heyətinin mərhələ-mərhələ cavanlaşdırılması, daha yeni elmi-pedaqoji kadr ehtiyat fondunun təşkil olunması kimi istiqamətlərdə atılan hər bir addım Azərbaycanda ziyalılıq səviyyəsinin yüksəlişinin zaminidir. Bu zəmanəti isə təhsil sisteminə müvafiq maliyyə dəstəyi vermək vasitəsilə yaratmaq mümkündür. Hökumət dövlət xəttilə mümkün dəstəkləri versə də, bu sırada qeyri-hökumət sahəsinin dəstəyi də hiss olunmalıdır. Beynəlxalq təcrübəyə nəzər salsaq, bir çox iqtisadi inkişaf etmiş ölkələrin təhsil sistemində maliyyə təminatı məsələlərinə diqqət yetirsək, qeyri-hökumət təşkilatlarının, iş adamlarının, hətta müəyyən şərtlərlə holding və korporasiyaların ölkədə təhsil müəssisələri ilə sıx iş birliyi yaratdıqlarını aydın görə bilərik. Bu iş birliyi əsasən tədris vəsaitlərinin təminatı, makro səviyyəli problemlərin həlli yollarının müəyyən olunması, müxtəlif səviyyəli təhsil pilləsini başa vurmuş kadrların uyğun işlə təminatı, təhsil dövründə təcrübi məşğələlərin təşkili və s. istiqamətlərdə müşahidə olunur. İqtisadıyyatı inkişaf etmiş ölkələrin tətbiq etdiyi vergi siyasətinə nəzər yetirildikdə, əksər halda ya tibb xidmətinin bütövlükdə, yaxud da əczaçılıq avadanlığı və məhsullarının ƏDV-dən azad edildiyini və ya müəyyən güzəştlərin tətbiq olunduğunu müşahidə etmək mümkündür. Güzəştlər və ya azadolmalar əsasən təcili yardım, stasionar yardım, ambulatory yardım, təcili stomotoloji yardım, təcili vaksinasıya və sair tibbi xidmələrə tətbiq edilir. Bu sahənin xidmətinə ehtiyac duyan əhali təbəqəsinə münasibətdə xidmətin göstərilməsi vəziyyəti də xarici ölkə hökumətlərinin daim qayğısı ilə əhatə olunur. Əsasən əhalinin təqaüd və yetkinlik yaşına çatmamış hissəsinin ehtiyacları təmin edilir və ya bu təminatla bağlı köməklik göstərilir. Tibbi sığorta ilə təmin olunmayan bir çox vətəndaşlar mütamadi şəkildə bu cür xidmətlərdən istifadə etməkdədirlər. Müasir həyat tərzini informasiyasız və sürətsiz təsəvvür etmək mümkünsüzdür. Bu tərzin sürətlərindən biri də informasiya mübadiləsindəki sürətdir. Bu sürəti isə internet təmin edir. Son qısa müddət ərzində Azərbaycanda internet xidmətinin inkişafı beynəlxalq səviyyədəki sürətə yaxınlaşa bilməsə də, dinamikliyi ilə seçilir. Bu sahədə maliyyə dəstəyi insana oksigenin lazım olduğu qədər lazımlıdır. İnterneti daim təkmilləşən yeni texnologiyasız, innovasiyasız təsəvvür etmək mümkünsüzdür. Əgər nəzərə alsaq ki, müntəzəm innovasiya və yeni texnologiya əlavə kapitaldır, deməli, xidmətin maya dəyərinə düz nütənasib amildir. Bu halda, internet xidmətindən istifadənin genişləndirilməsi, yəni dəyərinin stabil saxlanılması və ya aşağı salınması üçün digər mümkün xərclərin azaldılmasına diqqət yetirmək lazımdır. Azərbaycanın internet xidməti bazarında satış qiymətinin müəyyən qədər aşağı düşməsi xidmət şirkətləri arasında rəqabətin güclənməsinə, təklif edilən xidmət səviyyəsinin yüksəlməsinə gətirib çıxara bilər. Dövlət tərəfindən sahibkarlara bu kimi diqqətin yetirilməsi və şəraitin yaradılması yalnız məqbul qiymətləndirilə bilər. İnternet xidməti məkanının genişlənməsi yeni şirkətlərin yaranmasına da rəvac ola bilər. Eyni zamanda elektron bank xidmətinin Azərbaycanda inkişafını surətləndirmək və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırmaq mümkündür. Nəticə etibari ilə, bir neçə mühüm məqamları, ən əsası isə cəmiyyətin elmi-mədəni, eyni zamanda maddi potensialının inkişafına tez bir zamanda nail ola bilərik. İnternetüstü əməliyyatların aparılması xidməti Azərbaycanda hələ ki, yalnız bank sferasında hiss olunur. “Elektron bankinq” əməliyyatları zamanı xidmətin istehlakçısı istənilən zaman təqdim edilən xidmətlərdən istifadə edə və gərəkli məlumatlardan yararlana bilir. Azərbaycanda “elektron ticarət” xidmətindən istifadə edilsə də, bu sahədə xidməti təklif edən yerli müəssisələrimiz o qədər də çox deyil. Sayt vasitəsilə əmtəə və xidmətin son istehlakçıya təqdim edilməsi və ya çatdırılması üzrə kifayət qədər imkanlar yaradılmışdır. Eyni zamanda, istənilən an üçün bu şəkildə təqdim edilən məhsul və xidmətin həm reklam olunması, həm təqdim edilməsi vəziyyəti, həm də bu cür ticarətin tərəfləri barədə, həmçinin dövriyyələr barədə statistik nəticələri əldə etmək mümkündür. Elekton ticarətdə ƏDV-nin tətbiqi məsələsi isə günün mürəkkəb sayılan beynəlxalq problemlərindən biridir. Bu xidmət sahəsi sərhədsiz olduğu üçün dövriyyənin hansı ölkədə vergiyə cəlb edilməsi məsələsində çətinlik yaranır. Odur ki, tamamilə yeni sayılan və eyni zamanda olduqca səmərəli hesab edilən bu xidmət sahəsində vergitutma məsələsinə beynəlxalq təcrübədə çox ehtiyyatla yanaşılır. Beləliklə, pul dövriyyəsinin nağdsız qaydada aparılmasını, alıcı və satıcı barəsində dolğun məlumatın olmasını, xidmət əməliyyatlarında bank və sığorta sistemlərinin iştirakını, xidmətin hər bir dövlətin verdiyi xüsusi razılığa əsasən yerli provayderlərin nəzarəti ilə həyata keçirilməsini tələb edən internet xidməti, bir sıra labüd makroiqtisadi problem-riskləri, həmçinin vergi ödənişindən yayınma risklərini də minimuma endirir. Daha doğrusu, yeni texnologiyaların və innovasiyaların müntəzəm tətbiqi, bunu idarəedəcək heyətin təcrübəsinin artırılması kimi xərclər hesabına, hökumət makroiqtisadi problemlərinin həllinə, o cümlədən vergidən yayınma hallarının qarşısının alınması sahəsində sərf ediləcək həm maliyyə baxımından, həm də zaman baxımından külli miqdarda inzibatçılıq xərclərinə qənaət etmiş olur. Bununla, həmin qənaət edilmiş vəsaitlərin bir daha sosial yönümlü xərclərə yönəldilməsi imkanları yaranır. Elektron ticarətin inkişaf etdirilməsi və genişləndirilməsi özəl sektor üçün də əlverişlidir. Bu ticarətin ilkin mərhələsi (təklif, sifariş, ödəmə) elektron formatda olduğu üçün sahibkar bu malın anbara yığılması və oradan satışın vasitəçisi olan - rabitə xidmətinə təqdim etməkdən başqa bir xərc çəkmir. Deməli, malın maya dəyəri də o qədər də yüklənmir. Sahibkar malı baha satmaqdansa, daha çox mal satışına üstünlük verir, çünki bu, həmin sahibkarın satış reytinqi üçün vacib göstəricidir. Elektron ticarətin inkişafı və genişləndirilməsi istehlakçılar üçün də səmərəlidir. Tələb edilən mal stasionar məntəqədə təklif edilən alternativ mal ilə müqayisədə həm ucuz başa gəlir, həm də çox zaman rabitə xidmətçisi vasitəsilə birbaşa evə çatdırılması baxımından komfortludur. Elektron ticarətin inkişaf etdirilməsi imkanlarının geniş olması, mal və xidmət istehsalının artımını şərtləndirir. Deməli, iş yerlərinin stabil qalmasını və say artımına gətirib çıxarır. Bu ticarət istər ölkədaxilində, istərsə də beynəlxalq səviyyədə sağlam rəqabəti təşviq edir, yalnız keyfiyyətli mal və xidmətin təklifinə, yalnız düzgün rəqabət aparanların şəffaf üstünlüyünə şərait yaradır. Əhalinin nağd pul dövriyyəsinin azaldılıb nağdsız dövriyyəsini artırır, qənaətlər hesabına pul əmanətini gücləndirir, bank-sığorta sisteminə inamı artırır, pul ilə əlaqəli criminal riskləri minimuma endirir. Bank və sığorta sisteminin dövriyyəsini artırmış olur ki, bununla da hökumətin maliyyə-pul siyasətini möhkəmlədir. Əhalinin ticarət mədəniyyəti səviyyəsini artırır, izafi ticarət məntəqələrinin sayı azalır, əsasən ixtisaslaşmış ticarət obyektləri genişlənir, yaşayış kapitalının sahəsini artırır. İnkişaf etmiş ölkələrin bir çoxunun vergi nəzəriyyələrinin tətbiqi məsələlərinə diqqət yetirmiş olsaq, 1996-cı ildə nəzərdə tutulan müddəaların bəzilərinin yenidən tətbiqinə ehtiyac olduğunu duya bilərik - xalq təhsili sahəsində tədris-istehsalat prosesi ilə bağlı olan xidmətlər, uşaqların və yeniyetmələrin dərnəklərdə, bölmələrdə studiyalarda təhsilinə, idman qurğularında istifadəyə görə haqq, habelə uşaqların məktəbəqədər müəssisələrdə saxlanılması, xəstələrə və qocalara baxılması sahəsində. Və ya digər müddəa - təhsil müəssisələrində ictimai-iaşə obyektlərinin gəlirləri ƏDV-dən azaddır. Lakin bu gün təhsil və səhiyyə xidmətləri bu siyahıda yer almır. Eyni zamanda siayhıya internet xidməti də daxil edilməmişdir. Bu 3 istiqamət bir-biri ilə çox sıx əlaqəli xidmətlərdir. Nə təhsili, nə də səhiyyəni sürətli informasiya mübadiləsi olmadan təsəvvür etmək mümkünsüzdür. Nəzərə almaq lazımdır ki, hökumət həm təhsil, həm səhiyyə, həm də internet xidmətinə istənilən məbləğdə maliyyə dəstəyi verməklə, bu xidmətlərin inkişafına şərait yaratmaqla gələcəkdə bilavasitə savadsızlıqdan doğan problemlərə (yoxsulluq, cinayətkarlıq, terror və s. problemlərə) və bilavasitə səhhətlə bağlı problemlərə (ölümün say artımı, uşaq doğumunun sayının azalması, infeksion xəstəliklər və s. problemlərə) çəkiləcək külli miqdarda xərclərini azaltmış olur. NƏTİCƏ Büdcə gəlirlərinin həcm və quruluşunda baş verən dəyişikliklər digər sosial-iqtisadi göstəricilərin dinamikasına ciddi təsir göstərir. Başqa sözlə desək, büdcə gəlirlərinin optimal səviyyəsinin formalaşdırılması istehsal tutumunun genişləndirilməsinə, məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsinə, istehsalın səmərəliliyinin artırılmasına zəmin yaradır. Deməli, bazar münasibətlərinin və büdcə proseslərinin idarə edilməsinin zəruri şərtlərindən biri onların inkişafının etibarlı proqnozlaşdırılmasıdır. Vergi siyasətinin bütün parametrlər üzrə optimallaşdırılması effektiv iqtisadi tədqiqatların, o cümlədən empirik tədqiqatların nəticəsində müəyyən edilə bilər. Bu baxımdan, büdcə-vergi siyasəti üzrə iqtisadi tədqiqat bazasının gücləndirilməsinə ciddi ehtiyac vardır. Azərbaycanın iqtisadi potensialı kifayər qədər böyükdür. Lakin son illərdə büdcədə kifayət qədər artım templərinə baxmayaraq, hesab edirik ki, ölkənin iqtisadi potensialı mövcud büdcə reallıqlarına uyğun gəlmir. Respublikamızda həyata keçirilən büdcə-vergi siyasətinin əsas məqsədi neftdən asılı olmayan büdcəni inkişaf etdirmək və qeyri-neft sektorundan büdcəyə daxilolmalarını artırmaq olmalıdır. Büdcə-vergi siyasətinin təkmilləşdirilməsi məqsədilə həyata keçirilməli əsas tədbirlər aşağıdakı prioritet istiqamətlərdə olmalıdır: ➢ büdcə qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi; ➢ büdcə gəlirlərinin artırılması; ➢ büdcə xərclərinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi; ➢ dövlət borcunun idarə edilməsi mexanizminin təkmilləşdirilməsi. Bu proqramda həyata keçirilməsi planlaşdırılan büdcə-vergi siyasəti büdcə proqnozlaşdırılmasının səmərəliliyinin artırılması məqsədilə büdcə qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində mövcud normativ hüquqi baza təhlil ediləcək, vergilər arasında mühüm yeri olan Əlavə Dəyər Vergisinin tətbiqi qaydaları təkmilləşdiriləcək, habelə idxalda ƏDV-dən azadolmalar minimuma endiriləcəkdir.. Fikrimizcə, Azərbaycanda da xarici ölkələrdə olduğu kimi iş, mal və xidmətlər üzrə ƏDV-nin müxtəlif dərəcələrinin tətbiq olunması məqsədəuyğun olardı. Bu ilk növbədə inflyasiyanın qarşını alar, vergidən yayınma hallarmı minimuma endirər və bununla da büdcə gəlirlərində ƏDV-nin payının artmasına gətirib çıxarar. Mikrosəviyyədə, yəni müəssisə baxımından nəzərdən keçirdikdə məlum olur ki, «əlavə dəyər» müəssisənin mal və xidmətlər alqı və satqısı qiymətlərində özünü göstərən fərqdir. Bu fərq vergitutmada müəssisənin həmin mal və xidmətə əlavə etdiyi dəyər hesab edilir. Bu əlavə dəyər müəyyən bir istehsal mərhələsində müəssisənin istehsal amilləri müqabilində etdiyi bütün ödəmələrin (əmək haqqı, mənfəət, amortizasiya, faiz, kirayə haqqı) məcmusudur, müəssisənin vergiyə cəlb edilən məhsul üçün çəkdiyi bütün xərclərin yekunudur. Vergi əlavə dəyər vergisi adlandırıldığı üçün ilk baxışda elə başa düşülə bilər ki, həmin verginin məqsədi yalnız hər istehsal mərhələsində əlavə edilən yeni dəyərləri vergiyə cəlb etməkdir. Əslində isə onun əhatə dairəsi daha genişdir və bu vergi istehlak üzərinə qoyulan vergi hesab edilir. Beləliklə, təklif olaraq qeyd edə bilərik ki, vergi qanunvericiliyindəki azadolma və güzəştlərə yenidən baxılması və bəzi lüzumsuz güzəştlərin məhdudlaşdırılmasına nail olunması, inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə əsaslanaraq dolayı vergilərin tətbiqinin təkmilləşdirilməsi, yığılan vergilərin toplanılmasınm səmərəlilik əmsalının yüksəldilməsi, vergi nəzarətinin ədalətli aparılması, vergidən yayınma və yaxud vergi ödənişinin gecikdirilməsinə görə tətbiq edilən maliyyə sanksiyaları və cərimələrin artırılması, aksiz vergisi tətbiq edilən malların siyahısının genişləndirilməsi, dolayı vergilər üzrə bəzi kateqoriya ödəyicilərə vergi krediti, vergi ödəyicilərinə xüsusi kompensasiyaların müəyyən olunması, eyni zamanda ƏDV-nin büdcə gəlirlərində payınm azalması yolu ilə gündəlik təlabat mallarının, xüsusilə ərzaq məhsullarının və elm və təhsilin inkişafına xidmət edən məhsulların, kitabların qiymətinin bir qədər aşağı salınması sosial rifahın təmin olunmasına yardımçı olar. İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT
www.sc@azstat.org
www.azstat.org
www.taxes.gov.az
www.nba.az 1Петти У., Смит А., Рикардо Д. Антология экономической классики. М.: «Эконовключ», 1993. с. 77-78 2Azərbaycaн Respublikası Vergilər Nazirliyi Statistiк məcmuə. Baкı 2003 3 F.Ə.Məmmədоv, A.F.Musayev, M.M.Sadıqоv, Z.H.Rzayev, Y.A. Кəlbiyev. Vergitutmanın nəzəri və metodolоji əsasları. Baкı 2001 S 245-267 4 “Налоги и налогообложение”. Сердюков А.Э, Волкова Е.С. Тарасевич А.Л., Санкт-Петербург-2005 S 456-517 5 Azərbaycanın vergi хəbərləri. Jurnal. Elm. Bakı 2010. S 150-171 6Azərbaycanın Vergi Xəbərləri. Maarif. № 9. 2010. S 35-56 7D.Ə.Vəliyev, Y.Н.Balaкişiyeva, İ.R.Rəfibəyli, E.E.İmaноv, E.M.Qarabalоv. Vergi hüqüqü. Baкı 2003 S 135-254 8Azәrbaycan Respublikasının Vergi Mәcәllәsi 2009-cu il 19 iyun tarixinə edilmiş əlavələr və dəyişikliklər . S130-132 9 www.taxes.gov.az 10 www.taxes.gov.az 11 “Yeni dünyada yeniləşən Azərbaycan iqtisadiyyatı”. “Qloballaşan Azərbaycan” Sivil İnkişaf Mərkəzi, Məqalə toplusu, Bakı-2010. S 23-34 12 “2009, 2010-cu il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu Yüklə 425,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|