Baki döVLƏt universiteti
Cədvəl 2.2 Azərbaycan Respublikası dövlət büdcəsinə vergi və digər daxilolmalar
Yüklə 425,5 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Vergilər Vergi və digər daxilolmalar, min AZN 2007
- Cədvəl 2.3 ƏDV-in büdcə gəlirlərindəki artım tempi
- Əlavə dəyər vergisinin ÜDM-də payı, %
Cədvəl 2.2 Azərbaycan Respublikası dövlət büdcəsinə vergi və digər daxilolmalar9
Müasir vergi sisteminin yaranma tarixi elə də qədim olmayan Azərbaycan Respublikasının vergi sisteminə nəzər salaq. Azərbaycanda vergi sisteminin təşəkkül prosesini 3 mərhələyə ayırmaq olar.
Ölkə büdcəsinin ümumi daxilolmalarında və xəzinənin sabit daxilolmalarla təmin edilməsində Əlavə Dəyər Vergisi əhəmiyyətli rola malikdir. Respublikamızda da ƏDV-dən Avropa Şurası, Yaponiya və bir sıra digər ölkələrdə olduğu kimi bazar iqtisadiyyatının vergi tənzimlənməsində xüsusi taktik vasitə kimi istifadə edilir. Birbaşa vergilərin dərəcələrini tədricən azaltmaqla, dolayı vergilərin tətbiq dairəsini genişləndirməklə və onun hesabına büdcəyə daxilolmaların həcmini artırmaqla dövlət, milli kapitalın investisiya imkanlarını genişləndirir, gəlirin vergiyə cəlb edilməsinin liberallaşdırılması kursunu həyata keçirir və şəxsi təşəbbüsü stimullaşdırır. ƏDV AR Vergi sistemində 01 yanvar 1992-ci il tarixindən tətbiq olunur. Qüvvədə olan Vergi Məcəlləsinə əsasən ƏDV - vergi tutulan dövriyyədən hesablanan verginin məbləği ilə təqdim edilmiş vergi hesab-fakturalarına və ya idxalda ƏDV-nin ödənildiyi göstərən sənədlərə müvafiq surətdə əvəzləşdirilməli olan verginin məbləği arasındakı fərq kimi qəbul olunur. Respublikada tətbiq olunan ƏDV-nin anlayışı, tətbiqi prinsipləri, faiz normaları və s. haqqında çoxlu sayda fikir yürütmək, müzakirələr təşkil etmək mümkündür. Bu mənada ƏDV-dən azadolmaların tətbiqi ölkə əhalisinin təbəqələşməsi probleminin qarşısının alınmasında ciddi tədbir kimi görünə bilər. İnkişaf etmiş ölkələrdə ƏDV-nin (satış vergisinin) tətbiqinə münasibətini araşdırarkən, bu tədiyyənin tətbiqinin sosial yönümlülüyə meyilli olmasını da müşahidə etmək mümkündür. Bu səbəbdəndir ki, verginin faiz dərəcələrinin müəyyənləşdirilməsi və faiz dərəcələrinin dəyişdirilməsi barədə təkiflər paketinin müzakirələrində bu cür dəyişikliklərin ümumi qaydada həyata keçirilməsinə deyil, araşdırmaların nəticələrindən asılı olaraq ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrinin inkişafı məqsədi daşıyan layihələrə uyğun olaraq həyata keçirilməsinə üstünlkük verilir. İstənilən ehtiyacın təmin edilməsi ilə bağlı prioritet sahələrdə qiymət artımının qarşısının alınması cəmiyyətdə inkişafın zamini kimi baxılır. Bu inkişaf isə əsasən tədavüldə olan pul vəsaitləri dövriyyəsinin artımında, iqtisadi-siyasi vəziyyətin stabilliyi üzrə dövlətin etibarının daha da möhkəmlənməsində özünü göstərir. Gündəlik ehtiyac və təlabatların ödənilməsi üçün bazarın təkliflər və çeşidlər barədə müxtəlifliyini və diqqətə yönələn sektorların inkişafını realizə etmək üçün “Vergi siyasəti” adı altında cəmləşdirə biləcəyimiz rıçaqların olması mütləq haldır. İnkişaf tempini gündəlik fəaliyyət və zəruri ehtiyacların ödənilməsi zamanı əhalinin formalaşmış təbəqələri arasında bərabər şəkildə bölüşdürərək tətbiq edilməsi dövlətimizin yüksələn xətlə irəliləyişinin bariz nümunəsidir. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 164 və 165-ci maddələrinə əsasən ƏDV-dən azad olmalar və “0” dərəcə ilə cəlb edilmə halları və tətbiq ediləcək fəaliyyət növləri göstərilmişdir. Malların təqdim edilməsinin, işlər görülməsinin və xidmətlər göstərilməsi zamanı ƏDV- dən azad olmalar və “0” dərəcə ilə cəlb edilmə hallarına diqqət yetirilərkən dövlətin iqtisadi tərəqqi sahəsində atılan addımların surətliliyi və nəticəsinin dayanaqlığı, əhalinin sosial yönümlu inkişafı prizmasından atıldığı qabarıq nəzərə çarpır. Aşağıdakı işlərin görülməsinə, xidmətlərin göstərilməsinə və əməliyyatların aparılmasına görə ƏDV sıfır (0) dərəcəsi ilə tutulur: - xarici ölkələrin diplomatik və analoji nümayəndəliklərinin rəsmi istifadəsi, həmçinin bu nümayəndəliklərin diplomatik, inzibati və texniki işçilərinin, o cümlədən onlarla yaşayan ailə üzvlərinin şəxsi istifadəsi üçün nəzərdə tutulan mal və xidmətlər; (bu hal o ölkələrlə münasibətdə tətbiq edilir ki, həmin ölkələ tərəfindən göstərilən iş, xidmət və əməliyyatlara görə ƏDV sıfır dərəcəsi ilə tətbiq edilsin). - xaricdən alınan əvəzsiz maliyyə yardımları (qrantlar) hesabına malların idxalı, qrant üzrə resipiyentlərə malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi; - malların və aşağıda göstərilən xidmətlərin ixracı: - patentlərin, lisenziyaların, ticarət markalarının, müəlliflik və digər analoji hüquqların mülkiyyətə verilməsi və ya güzəşt edilməsi; - məsləhət, hüquq, mühasibat, mühəndis və ya reklam xidmətlərinin, həmçinin məlumatların işlənməsi üzrə xidmətlərin və digər analoji xidmətlərin göstərilməsi; - işçi qüvvəsinin verilməsi üzrə xidmətlərin göstərilməsi; - daşınan əmlakın icarəyə verilməsi (nəqliyyat müəssisələrinin nəqliyyat vasitələri istisna olmaqla); - müqavilənin əsas iştirakçısı adından yuxarıda göstərilən xidmətlərin yerinə yetirilməsi üçün hüquqi və ya fiziki şəxsi cəlb edən agentin xidmət göstərməsi. - Azərbaycan Respublikasının Milli Bankına qızıl və digər qiymətlilərin göndərilməsi; - beynəlxalq təşkilatların, xarici dövlətlərin hökumətlərinin, habelə dövlətlərarası və hökumətlərarası sazişlərə əsasən xarici hüquqi və fiziki şəxslərin ayırdıqları kreditlər və borclar hesabına, həmçinin bu kreditlər və borclar hesabına həyata keçirilən layihələrdə Azərbaycan tərəfinin payı 49 faizdən çox olmadıqda, həmin vəsaitlər hesabına kreditləri və borcları alan şəxs tərəfindən malların (işlərin, xidmətlərin) alınması və bunların idxalı. Qeyd etmək lazımdır ki, ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb edilmə ilə ƏDV-dən azadolma arasında prinsipial fərq mövcuddur. Belə ki, ƏDV-dən azad olunan əməliyyatlar aparan şəxs mal, iş və xidmət alarkən satıcıya ödədiyi ƏDV məbləğini sonradan büdcədən əvəzləşdirə bilməz. Çünki həmin şəxs özünün istehsalı olan mal, iş və ya xidmətləri satarkən ƏDV-ni hesablamır. Bu halda o, alış prosesində ödədiyi ƏDV-ni əvəzləşdirmək hüququnu itirir. Ona görə də həmin şəxs mal, iş və xidmətləri aldığı zaman ödədiyi ƏDV-ni bu mal, iş və xidmətlərin maya dəyərinə daxil edir. Sıfır dərəcə ilə ƏDV-yə cəlb olunan əməliyyatlar aparan şəxslər isə müvafiq əvəzləşdirmə hüququna malik olurlar. Yəni satış prosesində ƏDV-ni sıfır dərəcəsi ilə hesablamalarına baxmayaraq, həmin şəxslər alış prosesində ödədikləri ƏDV-ni büdcədən geri almaq hüququ əldə edirlər. ƏDV-in 1995-2011-ci illər ərzində büdcə gəlirlərindəki artım tempinə Cədvəl 2.3-də nəzər salaq. Buradan məlum olur ki, ƏDV-nin büdcə gəlirlərində payının ən yüksək səviyyəsi 2007-ci və 2009-cu illərdə, ÜDM-də payının ən yüksək səviyyəsi isə 2009-cu və 2011-ci illərdə müşahidə olunmuşdur. Cədvəl 2.3 ƏDV-in büdcə gəlirlərindəki artım tempi10
Mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də Respublikamızda Əlavə Dəyər Vergisi ödəyicilərinin qeydiyyata alınmasıdır. Aşağıda sadalanan şəxslər ƏDV-in ödəyiciləri hesab olunur:
Qeyd etdiyimiz kimi ƏDV-nin ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçən və ya qeydiyyatdan keçməli olan şəxs ƏDV-nin ödəyicisidir. Qeydiyyatdan keçən şəxs qeydiyyatın qüvvəyə mindiyi andan etibarən ƏDV ödəyicisi olur. Qeydiyyata dair ərizə verməli olan, lakin qeydiyyatdan keçməmiş şəxs qeydiyyata dair ərizə vermək öhdəliyinin yarandığı dövrdən sonrakı hesabat dövrünün başlanğıcından etibarən ƏDV ödəyicisi sayılır. ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçmədən və daimi nümayəndəlik yaratmadan iş görən və ya xidmət göstərən qeyri-rezident şəxs həmin işlər və ya xidmətlərə görə onların həcmindən asılı olmayaraq vergi ödəyicisi sayılır. Bu zaman qeyri-rezidentin təqdim etdiyi işləri, xidmətləri alan şəxs vergi agenti sayılır. Həmin vergi agenti ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatda olub-olmamasından asılı olmayaraq ƏDV-ni qeyri-rezidentdən tutmağa və təyinatı üzrə ödəməyə borcludur. Hüquqi şəxs yaratmadan göstərilən birgə sahibkarlıq fəaliyyəti ƏDV-nin məqsədləri üçün ayrıca şəxs sayılır. Aksizli malların istehsalçıları ƏDV-nin ödəyiciləri sayılırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, vergi tutulan əməliyyatın dəyəri vergi ödəyicisinin müştəridən və ya hər hansı digər şəxsdən aldığı, yaxud almağa hüququ olduğu haqqın ƏDV nəzərə alınmadan məbləği (hər hansı rüsumlar, vergilər və ya başqa yığımlar da daxil olmaqla) əsasında müəyyən edilir. Əgər vergi ödəyicisi vergi tutulan əməliyyatın əvəzində mal, iş və ya xidmət alırsa, yaxud almağa hüququ varsa, bu malların, işlərin və ya xidmətlərin ƏDV nəzərə alınmadan bazar dəyəri (hər hansı rüsumlar, vergilər və ya başqa yığımlar da daxil olmaqla) vergi tutulan əməliyyatın dəyərinə daxil edilir. Aşağıda göstərilən hallarda vergi tutulan əməliyyatın dəyəri təqdim edilmiş malların, görülmüş işlərin və ya göstərilmiş xidmətlərin ƏDV nəzərə alınmadan formalaşan dəyərindən (hər hansı rüsumlar, vergilər və ya başqa yığımlar da daxil olmaqla) ibarət olur:
Vergi tutulan idxalın dəyəri malların Azərbaycan Respublikasının gömrük qanunvericiliyinə uyğun olaraq müəyyən edilən gömrük dəyərindən və mallar Azərbaycan Respublikasına gətirilərkən ödənilməli olan rüsumlardan və vergilərdən (ƏDV nəzərə alınmadan) ibarətdir. Idxalın bir hissəsi kimi sayılan xidmət göstərildikdə, onun ƏDV nəzərə alınmadan dəyəri Vergi tutulan idxalın dəyərinə əlavə edilir. Bildiymiz kimi Nazirlər Kabinetinin 2012-ci il 7 may tarixli qərarı ilə əlavə dəyər vergisi üzrə gömrük borcunun hesablanması idxal olunan mallara münasibətdə gömrük sərhədini keçən gündən, ixrac olunan mallara münasibətdə isə mallara dair bəyannamənin təqdim olunduğu gündən başlanır və həmin gün qüvvədə olan vergi dərəcəsi əsas götürülür. Uyğun olaraq Respublikamızda ƏDV məbləği aşağıdakı qaydada hesablanır:
D - Malların gömrük rəsmiləşdirilməsi zamanı müəyyən edilmiş gömrük dəyəri; A - aksiz vergisi; R - gömrük rüsumları; V - qüvvədə olan vergi dərəcəsi. Şəxsin ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyat haqqında ərizəsində göstərilən məlumatlar vergi orqanı tərəfindən 30 gün müddətində qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada araşdırılır. Ərizədəki məlumatlar düzgün olduqda, araşdırmanın nəticələri üzrə müəyyən edilmiş formada akt tərtib olunur və ərizədə göstərilən məlumatlar ƏDV qeydiyyatı üçün əsas verdikdə vergi orqanı şəxsi ƏDV ödəyicilərinin reyestrində qeydə almağa və ona 5 iş günündən gec olmayaraq qeydiyyat bildirişi verməyə borcludur. Akt iki nüsxədə tərtib olunur və bir nüsxəsi şəxsə təqdim edilir. Şəxsin ərizəsindəki məlumatların düzgün olmadığı müəyyən edildikdə, araşdırmanın nəticələri üzrə müəyyən edilmiş formada əsaslandırılmış akt tərtib olunur. Akt iki nüsxədə tərtib olunur və bir nüsxəsi şəxsə təqdim edilir. Şəxs aktı aldığı gündən 5 gün müddətində dəqiqsizlikləri aradan qaldırıb vergi orqanına təqdim etməlidir. Təqdim edilmiş ərizədə dəqiqsizliklər olmadıqda şəxs qeydiyyata alınır və bu barədə şəxsə vergi orqanı tərəfindən bildiriş göndərilir. Şəxs yuxarıda göstərilən qaydada dəqiqsizlikləri aradan qaldırmadıqda və qeydiyyata alınmadıqda qanunla müəyyən edilmiş qaydada məsuliyyət daşıyır. ƏDV ödəyicisinin qeydiyyat bildirişi ƏDV ödəyicisinə bir dəfə verilir və onda saxlanılır. ƏDV ödəyicisinin qeydiyyat bildirişi itirildikdə və ya yararsız hala düşdükdə vergi ödəyicisinin müraciəti əsasında ona bildirişin surəti verilir. Qeydiyyat hansı tarixin əvvəl başlanmasından asılı olaraq aşağıdakı tarixlərin birində qüvvəyə minir:
ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçməyə borclu olan, lakin qeydiyyat üçün ərizə verməyən vergi ödəyicisini vergi orqanı öz təşəbbüsü ilə qeydiyyata alır və ona qeydiyyat bildirişi göndərir. Vergi orqanlarında ƏDV ödəyicilərinin reyestri aparılır və ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçirilmiş bütün vergi ödəyiciləri bu reyestrə daxil edilirlər. ƏDV ödəyicisinin ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatı ləğv edildikdə onun barəsində məlumatlar ƏDV ödəyicilərinin dövlət reyestrindən silinir və verilmiş qeydiyyat bildirişi geri alınır. Vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb olunan əməliyyatlarının ümumi məbləği əvvəlki tam 12 təqvim ayı ərzində 45000 manatdan çox deyilsə, o ƏDV-nin məqsədləri üçün son qeydiyyatın qüvvəyə mindiyi tarixdən etibarən bir il keçdikdən sonrakı istənilən vaxt qeydiyyatın ləğv olunmasına dair ərizə verə bilər. ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatın ləğv olunması vergi orqanına qeydiyyatın ləğv edilməsinə dair ərizənin verildiyi gün qüvvəyə minir. Vergi ödəyicisi ƏDV üzrə hesablanmış vergiləri üç ay ərzində tam ödəmədikdə və vergi orqanının yaranmış borcun ödənilməsi barədə yazılı xəbərdarlığını aldığı gündən 30 gün müddətində borc üzrə ödəməni həyat keçirmədikdə, şəxsin (iri vergi ödəyiciləri istisna olmaqla) ƏDV qeydiyyatı ləğv edilə bilər. Bu zaman 3 gün müddətində həmin şəxsə müvafiq bildiriş təqdim edilir. ƏDV-nin dərəcəsi hər vergi tutulan əməliyyatın və hər vergi tutulan idxalın dəyərinin 18 faizidir. Vergi tutulan dövriyyə hesabat dövrü ərzində vergi tutulan əməliyyatların ümumi dəyərindən ibarətdir. Beleliklə demək olar ki, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqaviləyə uyğun olaraq beynəlxalq təşkilatın, yaxud xarici hüquqi və ya fiziki şəxsin əvəzsiz köçürmələri ilə ödənilmiş malları alan və ya işlərin və xidmətlərin nəticələrini həmin əsaslarla əldə edən şəxs vergi orqanına vergi hesab-fakturaları verərkən, həmin mallara, işlərə və ya xidmətlərə görə ödənilmiş ƏDV-nin vergi orqanına ərizə verildiyi vaxtdan 45 gün ərzində11 geri almaq hüququna malikdir. ƏDV-nin düzgün hesablanması, vaxtında büdcəyə ödənilməsi və bəyannamələrin vergi orqanına müəyyən edilmiş müddətlərdə verilməsi üçün vergi ödəyiciləri və onların vəzifəli şəxsləri Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyinə uyğun olaraq məsuliyyət daşıyırlar. Sadalanan vergidən azad edilən malların göndərilməsindən, işlərin görülməsindən və xidmətlərin göstərilməsindən başqa, müstəqil sahibkarlıq fəaliyyəti və ya hüquqi şəxs yaratmadan birgə sahibkarlıq fəaliyyəti çərçivəsində malların göndərilməsi, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi, Azərbaycan Respublikasının ərazisində həyata keçirilirsə, vergi tutulan əməliyyat sayılır. Aszərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda xidmətlər göstərilməsi və ya işlər görülməsi vergi tutulan əməliyyatlara daxil edilmir. Vergidən azad edilən idxal istisna edilməklə malların idxalı vergi tutulan idxal sayılır. Tranzit yük daşınması qaydasında, müvəqqəti idxal şəklində Azərbaycan Respublikası ərazisinə buraxılan mallar və ya gömrük qanunvericiliyinə uyğun olaraq daxili istehlak üçün idxal edilmiş və ya qəbul edilmiş sayılmayan mallar ƏDV-nin məqsədləri üçün idxal malları hesab edilmir. Vergi ödəyicisinin haqqı ödənilməklə və ya əvəzsiz qaydada öz işçilərinə və digər şəxslərə mal verməsi, iş görməsi və ya xidmət göstərməsi, habelə barter əməliyyatı vergi tutulan əməliyyat sayılır. Vergi ödəyicisi malları (işləri, xidmətləri) ƏDV-ni ödəməklə əldə edirsə və müvafiq əvəzləşmə alırsa və ya almaq hüququna malikdirsə, belə mallardan (işlərdən, xidmətlərdən) qeyri-kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilməsi, fövqəladə hallardan başqa malların itməsi, əskik gəlməsi və ya oğurlanması vergi tutulan əməliyyat sayılır. Vergi ödəyicisinin qeydiyyatı ləğv edilirsə, ləğvetmə vaxtı onun sahibliyində qalan mallar həmin vaxt və vergitutulan əməliyyat çərçivəsində təqdim edilən mallar kimi qiymətləndirilir. Malları ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatlar nəticəsində əldə edən, lakin bu malları əldə edərkən ƏDV-ni əvəzləşdirməyə hüququ olmayan şəxsin həmin malları göndərməsinə vergi tutulan əməliyyat kimi baxılmır. Əgər mallar əldə edilərkən əvəzləşdirilməsinə qismən yol verilməmişdirsə, vergi tutulan əməliyyatın məbləği əvəzləşdirmənin qismən yol verilmiş payına mütənasib olaraq azaldılır. ƏDV ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçməyən şəxslərin ƏDV tətbiq etməklə aparılan əməliyyatları, habelə ƏDV-dən azad edilən və ya sıfır dərəcə ilə ƏDV-yə cəlb edilən, lakin ƏDV tətbiq etməklə aparılan əməliyyatları vergitutma obyektidir. Vergi tutulan əməliyyatın dəyəri vergi ödəyicisinin müştəridən və ya hər hansı digər şəxsdən aldığı, yaxud almağa haqqı olduğu haqqın ƏDV nəzərə alınmadan məbləği (hər hansı rüsumlar, vergilər və başqa yığımlar da daxil olmaqla) əsasında müəyyən edilir. Əgər vergi ödəyicisi vergi tutulan əməliyyatın əvəzində mal, iş və ya xidmət alırsa, yaxud almağa haqqı varsa, bu malların, işlərin və ya xidmətlərin ƏDV nəzərə alınmadan bazar dəyəri (hər hansı rüsumlar, vergilər və başqa yığımlar da daxil olmaqla) vergi tutulan əməliyyatın dəyərinə daxil edilir. Mallar (işlər, xidmətlər) vergi ödəyicisi tərəfindən haqqı ödənilməklə və ya əvəzsiz qaydada işçilərə və ya digər şəxslərə verildikdə, mal mübadiləsi (barter) edildikdə, ƏDV-ni ödəməklə və müvafiq əvəzləşmə əldə etməklə alınmış mallar (işlər, xidmətlər) qeyri-kommersiya məqsədləri üçün, eləcə də ƏDV-dən azad olunan əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün istifadə edildikdə, habelə vergi ödəyicisinin qeydiyyatı ləğv edildikdə onun sahibliyində malların qalması zamanı vergi tutulan əməliyyatın dəyəri həmin malların (işlərin, xidmətlərin) ƏDV nəzərə alınmadan formalaşan dəyərindən ibarətdir. Vergi tutulan idxalın dəyəri malların Azərbaycan Respublikasının gömrük qanunvericiliyinə uyğun olaraq müəyyən edilən gömrük dəyərindən və mallar Azərbaycan Respublikasına gətirilərkən ödənilməli olan rüsumlardan və vergilərdən (ƏDV nəzərə alınmadan) ibarətdir. Bildiymiz kimi dünyanın əksər ölkələrində ƏDV fırıldaqçılığının ildən-ilə artdığını müşahidə etmək olar. Respublikamızda da vergidən yayınma hallarının böyük bir qismi ƏDV-nin payına düşdüyü üçün bu sahədə saxtakarlıq hallarının qarşısının alınması Vergilər Nazirliyinin qarşısında duran ən mühüm məsələlərdən biridir. Bu sahədə Vergilər Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilən mühüm tədbirlərdən bir də dünyada analoqu olmayan ƏDV depozitinin və elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi olmuşdur. "ƏDV-nin depozit hesabı" altsistemi ƏDV üzrə yayınmaların qarşısının alınması və bu sahəyə avtomatlaşdırılmış nəzarətin həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulur. Bu sistem vasitəsilə vergi ödəyicisinə verilmiş vergi hesab-fakturası üzrə alınmış malların (iş və xidmətlərin) dəyəri ödənilərkən ƏDV -nin ödənilməsi, ƏDV -nin depozit hesabında uçotun aparılması, ƏDV -nin hərəkəti, bu hesab üzrə aparılan əməliyyatlardan ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi və dövlət büdcəsinə köçürülmə işlərinin yerinə yetirilməsi təmin olunur Avropa Şurasına daxil olan ölkələr, Yaponiya və bir sıra digər dövlətlərdə olduğu kimi, respublikamızda da ƏDV-dən bazar iqtisadiyyatının vergi tənzimlənməsində xüsusi taktik vasitə kimi istifadə edilir. Birbaşa vergilərin dərəcələrini tədricən azaltmaqla, dolayı vergilərin tətbiq dairəsini genişləndirmək və onun hesabına büdcəyə daxilolmaların həcmini artırmaqla dövlət milli kapitalın investisiya imkanlarını genişləndirir, gəlirin vergiyə edilməsinin liberallaşdırılması kursunu həyata keçirir və şəxsi təşəbbüsü stimullaşdırır. Müvafiq olaraq dövlət büdcəsinə vergi daxilolmalarında ƏDV-nin xüsusi çəkisi 2009-cu və 2010-cu illər üzrə 28,7% və 29,6 % 12təşkil etmişdir. 2010-cu ildə dövlət büdcəsinə vergi daxilolmaları 4.292,8 milyon manata, ƏDV üzrə daxilolma isə 1.271,5 milyon manata qədər artmışdır. 2008-ci ildən Azərbaycanda ilk dəfə olaraq əlavə dəyər vergisi üzrə əməliyyatları həyata keçirmək üçün xüsusi hesabdan - ƏDV depozit hesabından istifadə edilməyə başlanmışdır. Bunun üçün 2007-ci ildə Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarına əsasən «Vergi ödəyicisinə verilmiş elektron vergi hesab fakturası üzrə alınmış malların (iş və xidmətlərin) dəyəri ödənilərkən ƏDV-nin ödənilməsi, ƏDV-nin depozit hesabında uçotun aparılması, ƏDV-nin hərəkəti, bu hesab üzrə aparılan əməliyyatlardan ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi və dövlət büdcəsinə köçürülməsi Qaydaları» təsdiq olunmuşdur. Əlavə dəyər vergisinin depozit hesabı - ƏDV-nin mədaxili, uçotu, hərəkəti və dövlət büdcəsinə məxarici ilə bağlı əməliyyatlar aparılan vahid xəzinə hesabıdır. ƏDV-nin depozit hesabı Dövlət Xəzinədarlığı Agentliyində açılır və bu hesaba vəsaitlər ƏDV qeydiyyatında olan və digər vergi ödəyicilərinin bank hesablarından daxil olur. Nəzərə almaq lazımdır ki, ƏDV depozit hesabının tətbiqi vergi ödəyicilərinə bir sıra üstünlüklər verir. Belə ki, ƏDV depozitinin tətbiqi ilə vergi ödəyiciləri banka getmədən, depozit hesabı vasitəsilə digər vergi ödəyicilərinin sub-uçot hesablarına, dövlət büdcəsinə, gömrük orqanlarına ödənişlər həyata keçirə bilərlər. ƏDV depoziti vasitəsilə ödəyici istənilən iş günlərində və qeyri-iş vaxtında ödənişlər həyata keçirə bilər. Burada daxil olmuş və ödənilmiş ƏDV məbləğlərinin elektron uçotu vərəqəsi aparılır, həmçinin aparılmış əməliyyatların elektron arxivi və müxtəlif parametrlər üzrə axtarış sistemi xidməti mövcuddur. ƏDV fırıldaqçılığının ən geniş yayılan üsullarından biri saxta hesab-fakturalardan istifadədir. Ümumiyyətlə, saxta hesab-fakturalardan istifadə etməklə vergidən yayınma hallarına indiyə qədər bir çox ölkələrdə rast gəlinir. Hər bir fəaliyyət sahəsinin elektronlaşdırılması istiqamətində vergi hesab-fakturalarının da elektronlaşdırılması bu sahədə dələduzluğun qarşısını müəyyən qədər almışdır. Ölkəmizdə elektron hesab-fakturaların tətbiqinə ötən ildən başlanmışdır. Elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi bu sahədə mövcud olan saxtakarlıq hallarını minimuma endirməklə yanaşı, vergi ödəyiciləri üçün bir çox digər üstünlüklərə də malikdir. Ödəyici elektron vergi hesab-fakturasını öz iş yerində rahat şəraitdə, vaxt və maliyyə itkisinə yol vermədən hazırlayıb təqdim edə bilər. Kağız formadan fərqli olaraq, elektron vergi hesab-fakturalarının çatışmaması və ya korlanması hallarının baş verməsi mümkün deyil. Elekton vergi hesab-fakturalarının tətbiqi əvvəllər bu sahədə mövcud olan texniki səhvləri də minimuma endirmişdir. Elektron vergi hesab-fakturasının digər üstünlüyü buradakı məlumatların birbaşa mühasibatlıq sisteminə inteqrasiyası və elektron arxiv xidmətinin mövcudluğudur.ƏDV depozit hesabının və elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi vergi inzibatçılığının təkmilləşdirilməsinə və çevik nəzarət sisteminin yaradılmasına müsbət təsirini göstərmişdir. Belə ki, ƏDV depozit hesabının və elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi vergi orqanlarına əvəzləşdirilmiş ƏDV məbləğlərinə proqram təminatı vasitəsilə avtomatik nəzarət etməyə, saxta vergi hesab-fakturalarının tətbiqinin və ƏDV fırıldaqçılığının qarşısının alınmasına, alınmış və ya satılmış mallar haqqında mərkəzi məlumat bazasının yaradılmasına, ƏDV depozit hesabı üzrə aparılan ödənişlərə nəzarət etməyə və ƏDV bəyannamələrinin kameral yoxlanılmasının keyfiyyətini yüksəltməyə imkan vermişdir. Nəticədə ƏDV depozit hesabının və elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi vergidən yayınma hallarının azalmasına və vergi daxilolmalarının artmasına səbəb olmuşdur. Hal-hazırda isə ABŞ-da satış vergisi ştatlar səviyyəsində yığılır ki, hər bir ştat verginin dərəcəsini müstəqil müəyyən etmək hüququna malikdir. Bununla bağlı faiz dərəcəsi 3-7 faiz aralığında dəyişə bilir. Hər bir ştat satılan malın növü, alıcısı və ya malın istifadə təyinatından asılı olaraq satış vergisindən azadolmaları fərdi şəkildə müəyyən edir. Malın növünə görə satış vergisindən azadolma vətandaşın maddi vəziyyətlərini təmin edən zəruri mallar üzrə nəzərdə tutulur. Hazırda vergi qanunvericiliyində ƏDV üzrə bir sıra azadolmalar müəyyən edilmişdir: 1. Malların ixracından başqa, malların təqdim edilməsinin, işlər görülməsinin və xidmətlər göstərilməsinin aşağıdakı növlərindən, habelə idxalın aşağıdakı növlərindən ƏDV tutulmur: 1.1. özəlləşdirilmə qaydasında dövlət müəssisəsindən satın alınan əmlakın dəyəri, habelə dövlət əmlakının icarəyə verilməsindən alınan icarə haqqının büdcəyə ödənilməli olan hissəsi; 1.2. maliyyə xidmətlərinin göstərilməsi; 1.3. milli və ya xarici valyutanın (numizmatika məqsədlərindən başqa), həmçinin qiymətli kağızların göndərilməsi və ya idxal edilməsi; 1.4. Azərbaycan Respublikasının Milli Bankının aktivlərində yerləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan qızılın, habelə valyuta sərvətlərinin, xaricdə istehsal edilmiş Azərbaycan Respublikası pul nişanlarının, yubiley sikkələrinin və digər bu qəbildən olan qiymətlilərin idxalı; 1.5. idxal olunan əmlak istisna olmaqla müəssisənin nizamnamə fonduna (kapitalına) pay şəklində hər hansı əmlakın qoyulması (əmlakın pay şəklində qoyuluşu, onun müqabilində bilavasitə digər əmlakın əldə edilməsi ilə əlaqədar olmadıqda; 1.6. tutulan məbləğlər hədlərində dövlət hakimiyyəti, yerli özünü idarəetmə və digər səlahiyyətli orqanların tutduğu dövlət rüsumu, icazə haqları, yığımlar və onların tutulması müqabilində göstərdiyi xidmətlər; 1.7. kütləvi informasiya vasitələri məhsullarının alqı-satqısının bütün növləri üzrə dövriyyələr, mətbu kütləvi informasiya vasitələri məhsulları istehsalı ilə bağlı redaksiya, nəşriyyat və poliqrafiya fəaliyyəti (reklam xidmətləri istisna olmaqla); 1.8. orta məktəb dərslikləri, uşaq ədəbiyyatının və büdcədən maliyyələşdirilən dövlət əhəmiyyətli nəşrlərin istehsalı ilə bağlı redaksiya, nəşriyyat və poliqrafiya fəaliyyəti; 1.9. dəfn və qəbiristanlığın mərasim xidmətləri; 1.10. Azərbaycan Respublikası Milli Bankının qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş vəzifələrinin yerinə yetirilməsi ilə bağlı mal idxalı, iş görülməsi və xidmət göstərilməsi. 1.11. Azərbaycan Respublikasına, o cümlədən onu təmsil edən hüquqi şəxslərə neft-qaz ehtiyatlarının kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü, ixrac boru kəmərləri haqqında və bu qəbildən olan digər sazişlərə uyğun olaraq verilməsi nəzərdə tutulan əsas fondların, daşınan əmlakın və digər aktivlərin Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fonduna hər hansı şəkildə təqdim edilməsi üzrə əməliyyatlar. 1.12. Metropolitenlə sərnişindaşıma xidmətləri.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||