Azяrbaycan mиllи elmlяr akademиyasы
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
41 Gözündə yaşı var qoy onu töksün, Sonra amadədir ölümə hər gün. «Bir gül əkdim, açılmamış dərdilər» misrası ilə baş- layan üç bəndlik şeirdə isə «yaralandım, sarmadılar yaramı» ifadəsinə rəmzi məna verir, bütün qan qardaş- larının bu cəbhədə olmamasından qayğılanır: Nə yazım yaz, nə də günüm gün oldu, Könlümün çiçəyi açmadan soldu. Qanadımı bir uğursuz əl yoldu, Yerində bir damla quru qan qaldı. Ə.Cavadın Türkiyəyə sevgi və rəğbəti təkcə ayrı-ayrı misra, beyt və dördlüklərdə ifadə olunmur, həm də bü- tövlükdə şeirlərinin ideya, mövzu və ruhunu çevrələyir. Şair bəzən heç türk, Turan adı da çəkmir, amma türk xalq- larına, Türkiyəyə məhəbbətini, birlik amalını şeirin ümumi ruhunda, bəzən də pafosunda bildirir. Bu baxımdan «Çırpı- nırdın, Qara dəniz!» şeiri daha maraqlıdır. Türkiyə şairləri Qara dəniz haqqında çox əsərlər yaz- mışlar. Ancaq bunların heç biri Türkiyədə Ə.Cavadın «Çırpınırdın, Qara dəniz» şeiri qədər sevilib, yayılıb qiymətləndirilməmişdir. Bunun bir səbəbi şairin türk- çülüyü, türk dünyasına rəğbəti, sevgisi ilə bağlı idisə, bir səbəbi də 1912-ci ildə dəniz savaşında Türkiyənin məşhur «Həmidiyyə» zirehli gəmisinin Yunanıstanın «Averof» hərbi gəmisini məhv etməsidir. Ə.Cavad 1912-ci ildə baş vermiş bu hadisədən mlhamlanaraq, «Çırpınırdın, Qara dəniz» şeirini 1914-cü ildə Gəncədə yazmışdır. Şeir Rusiyanın «Kazbek» hərbi zirehli gəmisinə meydan oxuyan məşhur «Həmidiyyə» hərbi gəmisinin və onun hərbi heyətinin qəhrəmanlığı münasibətilə qələmə 42 alınmışdır. Gəminin kapitanı Atatürklə yaxın olmuş, Başbakanlıq və Böyük elçilik vəzifələrində çalışmış Rauf Orbay bü hünərinə görə «Həmidiyyə» qəhrəmanı kimi şöhrətlənmişdir. Tarixçi alim Muhiddin Nalbəndoğlu bu mövzudan bəhs edərkən yazırdı: «Dünya dənizçilik tarixində ilk korsan zirehlisi kimi tanınan «Həmidiyyə»nin bu hünəri bütün türk xalqlarında qürur hissi yaratmışdı. Şərqilərə, türkülərə keçən bu qəhrəmanlıq məşhur «Çırpınırdın, Qara dəniz» şərqisində də yer almışdır… Bu gün Anadoluda və Azərbaycanda dillər əzbəri olan bu bəstə türk millətinin qəlbində uyuyan Üzeyir bəy Hacı- bəyliyə aiddir. Bu da göstərir ki, Ü.Hacıbəylinin türkçülük anlayışının boyutu Turançılıq imiş» (184). Türkiyənin qələbəsini qürurla qələmə alan Ə.Cavad şeirdə həm də bütün türk xalqlarının sevincini ifadə edir. Türkün bayrağından və özündən ayrı qalan Qara dəniz indi ona qovuşmaq və isti nəfəsini duymaq həsrəti ilə çırpınır. Bu çırpıntılar dalğa və ləpələrin sevinc səsi rəmzinə çevrilir: Çırpınırdın, Qara dəniz, Baxıb Türkün bayrağına! «Ah!..» deyərdin, heç ölməzdim Düşə bilsəm ayağına! Ayrı düşmüş dost elindən, İllər var ki, çarpar sinən!.. Vəfalıdır gəldi-gedən, Yol ver Türkün bayrağına! İncilər tök gəl yoluna, Sırmalar səp sağ, soluna! Fırtınalar dursun yana, Salam Türkün bayrağına! 43 «Həmidiyyə», o Türk qanı! Heç birinin bitməz şanı! «Kazbek» olsun ilk qurbanı. Heyran Türkün bayrağına! Dost elindən əsən yellər, Bana şeir, salam söylər! Olsun bizim bütün ellər Qurban Türkün bayrağına! Yol ver Türkün bayrağına! (42, 149-150) «İstanbul» şeirinin yazılma tarixçəsi və şeirin məziyyət- ləri haqqında isə akad. B.Nəbiyev yazır: «Ə.Cavad Balkan və Birinci Cahan savaşının türk xalqlarına, islam dünyasına gətirdiyi fəlakətlərdən rəmzlər vasitəsilə bəhs edir. Onun könül rübabı çox həssasdır. Biz bu rübabın tellərinin gah ordumuzun uğurlarından doğan sevinc, gah da uğursuzluqlarından doğan hüzn, kədər, ağır peşi- mançılıq duyğuları ilə səsləndiyinin şahidi oluruq... 1919- cu ilin baharı astanasında xarici işğalçıların İstanbulu alması xəbəri türk xalqlarının səadəti üçün bu böyük qonşu ölkədən mənəvi və fiziki kömək uman şairi də bütün həmvətənləri kimi dərindən kədərləndirmişdi. Eyni adlı şerində o, İstanbulu sevgili yar obrazında canlandırmış, onun mərmər sinəsində yabançı əllər dolaşdığından dərin yasa batmışdı. Şeirin növbəti bəndlərində ardıcıl surətdə və yerli-yerində işlədilmiş təsvir vasitələri sevgili yar – İstanbul obrazı ətrafında uğurlu qruplaşdırılmışdır. Dünyada tayi-bərabəri olmayan bu gözəlin tifağı dağılandan sonra onun «sırmalı telləri daranmamış», incə belinə yad ellərdən sürüşüb gələn zəhərli ilan sarılmışdır. Şeirin sonunda Ə.Cavad obrazın 44 «kodunu» açır. Türkiyə paytaxtına üz vermiş bu fəlakətin təkcə Anadolunu deyil, bütün Turan elini yasa batırdığını elan edir. Yeddi bəndlik şeirin hər bəndindən sonra verilən bu təkrar beyt isə şəhərin kömək uman mükəddər mənzərəsini tamamlayır: Ah, ey solğun üzlü, dalğın İstanbul, Mavi gözləri pək bayğın İstanbul! (102, 57-58) İstanbulun düşmən əlinə keçməsindən həyəcanlanıb, bədbinləşən şair elə zamanındaca öz kədərini, təəssüf və ümidini təsirli bir dillə ifadə edir. İstanbulu dünya gözəli, sevgili yar kimi vəsf edən şair, ona uzanan düşmən əlini əfi ilana bənzədir, «yoxmudur kimsədən könlümə imdad?!» deyə hayqırır: Bu qəlbimdən qopan yanıq bir fəryad, Çəkdiyim dərdlərin tərcümanımı? Yoxmudur kimsədən könlümə imdad, Bu bəxtsiz sevdamın son zamanımı? Ah, ey solğun yüzlü, dalğın İstanbul! Mavi gözləri pək bayğın İstanbul! (42, 144) Şair yenə də ona yardıma getmək istəyir: Ey yolum üstündə yüksələn dağlar, Gizli sevda üçün çırpınan dəniz! Yol verin, yol verin, bənim dərdim var, Qeyb etdim yolumu, qaldım kimsəsiz! Ah, ey solğun yüzlü, dalğın İstanbul! Mavi gözləri pək bayğın İstanbul! (42, 144) Şairin kədərinin bu qədər dərinliyinin səbəbi həm də İstanbulun işğal edilməsi ilə bütün Turan elinin azadlığına Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|