Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,63 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Bütün türklərin tərcümanı
Abid Tahirli ~ 24 ~
bizi böyük yas və heyrətə saldı. Biz onun ölməyini gözləmirdik və doğrusunu desək, onun ölümünə inanmırdıq. Bizim xəyalımıza və fikrimizə də gəlməzdi ki, İsmayıl bəy kimi adam ölə bilər. Böyük və sevgili adamın ölməyi insanı heyrətə salır, bir müddət onun əqlini şaşırır, ruhunu və hisslərini hərəkətdən salır. Cənab Rəsulun vəfatı xəbərini Abdulla ibn Ənis və Həzrəti Ömər eşitdikdə inanmadılar və İbn Xəttab qılıncını siyirib məscidin qapısında durdu və dedi: - Hər kim ki, «Həzrəti peyğəmbər fot oldu» - desə, bu qılınc ilə onu belindən iki biçərəm!» İmperator Pyotr
Kəbirin vəfatı
xəbərini onun
müqərriblərindən bəziləri eşitdikdə inanmadılar və «Pyotr Kəbir ölməz» - deyib iddia etdilər. Tarixdə bunun əmsalı çoxdur. Ana öz istəkli balasının ölümünə bavər etməyib «Mənim balam ölməz» - deyib nalə və fəryad edər. Bizim yəqinimizdir ki, sevgili ustadımızın vəfatı xəbəri bu minval çoxları əvvəl dəfədə cəsəd biruh halına salıb mat və məbhut qoyacaqdır və çoxları bu qara xəbərə inanmayıb şəkk və şübhədə qalacaqlar». F.Köçərli bu acı, ağır xəbərin sarsıdıcı zərbəsini oxucu ilə bölüşdükdən sonra səmimi etiraf edir ki, «Tərcüman» bizi ayıltdı, o vaxta kimi biz kim olduğumuzu bilmirdik. O, 1890-cı ildə müəllim Səfərəli bəy Vəlibəyovla Baxçasaraya – İ.Qaspiralını ziyarətə getdiyini, onlarda qonaq qaldıqlarını, yeni üsullu məktəblə, «Tərcüman»ın mətbəəsi ilə tanış olduqlarını məmnunla xatırlayır, eyni zamanda, Smirnov kimi qatı islam əleyhdarının timsalında ustadın kimlər ilə cəng və cidalda olduğunu da orada ikən öyrəndiyini yazır. İlk dəfə İsmayıl bəyi 1880-ci illərdə – məktəbin son siniflərində oxuyarkən ailəsinin abunə olduğu «Tərcüman» vasitəsi
Bütün türklərin tərcümanı ~ 25 ~
ilə tanıdığını yazan Xəlil Xasməmmədli (İsmayıl Qaspiralıya aid bir xatirə. «Azərbaycan yurd bilgisi» jurnalı, № 16, aprel 1933) sonralar – Moskva Darülfünunun tələbəsi ikən özünün «Tərcüman»a abunə olduğunu qeyd edir. 1895-ci ildə Xəlil Xasməmmədliyə bir xoş təsadüf sayəsində İ.Qaspiralı ilə şəxsən tanışlıq şərəfi nəsib olur. Onlar Fətəli Xan Xoyski ilə birlikdə Moskvadakı islam toplumunun İ.Qaspiralının şərəfinə verdiyi ziyafətdə iştirak edirlər. Sonralar Dumadakı islam fraksiyionuna daxil olan X.Xasməmmədli Peterburqda da dəfələrlə İsmayıl bəylə görüşdüyünü xatırlayır və İsmayıl bəyin fəaliyyətinin bütün müsəlman parlamentarlar üçün «bir siyasi mücadilə məktəbi» olduğunu qeyd edir. Yazının sonunda müəllif İsmayıl bəyin fikir və düşüncələrinin bu gün də əhəmiyyətini itirmədiyi və günün həlledici məsələləri olduğunu vurğulayır, «böyük və əzmkar türk qəhrəmanı» ilə bağlı xatirənin onun üçün çox qiymətli olduğunu yazır. M.Ə.Rəsulzadə İ.Qaspiralı, onun nəşr etdiyi «Tərcüman» barədə bəhs edəndə, onlara layiq olduqları hörməti təmin edə bilməməyimizə görə təəssüfünü gizlətmir və «Tərcüman»a və böyük İsmayıl bəyə layiq ən dəyərli sayğı, ən münasib xatirə»ni düşmən əlində çeynənən Vətəni xilas etmək naminə səyləri sıxlaşdırmaqda, mücadiləni gücləndirməkdə gördüyünü yazır. M.Ə.Rəsulzadə məğlub olmamaq üçün birlik ideyasını yayan İ.Qaspiralının sadəcə bu fikri təbliğ etməklə kifayətlənmədiyini, türkcə oxumağı, yazmağı sadələşdirmək üçün «üsuli-cədid» hərəkatının geniş vüsət almasına nail olduğunu, «dildə, fikirdə, işdə birlik» şüarının türk xalqlarının taleyində, tarixində böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulamışdı. M.Ə.Rəsulzadəyə görə «Tərcüman» kimi dəyərlərə malik bir vətənin övladı istiqlal və hürriyyət nemətindən məhrum edilə bilməz. O, Krım tatar
Abid Tahirli ~ 26 ~
mücahidlərinə xitabən yazır ki, «Tərcüman» sizin olduğu qədər, bilirsiniz ki, bizimdir də, bütün türklərindir, xüsusi ilə əsir türk ellərinindir. «Tərcüman»ın bayram qeyd etdiyimiz ildönümü də təkcə Krımın deyil, bütün türklərindir. Hamımıza məxsus ortaqlı bir gündür (ətraflı bax: «İstiqlal» qəzeti. Berlin, № 32, 15 aprel 1933). Azərbaycanın istiqlalı uğrunda ideoloji mücadilə aparan parlaq simalardan biri, məşhur türkoloq, İstanbul Universitetinin professoru, «Azərbaycan yurd bilgisi» jurnalının redaktoru Əhməd Cəfəroğlu İ.Qaspiralının türk xalqı qarşısındakı xidmətləri haqqında bəhs edərkən onun xidmətlərinin «əzəmətli məfkurəsi ilə, meydana qoyduğu əsərləri ilə, bütün türk ellərinə səpdiyi toxumları ilə ölçmək lazım olduğunu qeyd edir və o böyük türkün ruhunun qəlbimizdəki mənəvi məzarı önündə diz çökərək salamlayır. Ə.Cəfəroğlu İ.Qaspiralının ünvanına sağlığında olduğu kimi, vəfat etdikdən sonra da «haqsız və hörmətsiz ittihamlar yağdırıldığını, rus missionerləri, millətçiləri kimi, bolşeviklərin də onu əfv etmədiklərini yazır və göstərir ki, İsmayıl bəy onlar üçün nə qədər muzır (zərərli – T.A.) idisə, bizim üçün o qədər əziz, hörmətli və müqəddəsdir. «Azərbaycan yurd bilgisi»nin «Tərcüman»ın 50 illiyi münasibəti ilə buraxılan nömrəsində krımlı Abdullah oğlu Həsən bəyin də məqaləsi verilmişdir. Onun qənaətinə görə, İ.Qaspiralı Azərbaycan ədəbiyyatını digər türkdilli xalqların ədəbiyyatından daha «yüksək tutar» və ona görə də «Tərcüman»ın səhifələrində Azərbaycan türkləri haqqında «uzun boylu yazılar yazardı». Mərhum ustad şeiri çox xoşlamazdı. Gül-bülbül, ab-ləb onun qəlbini oxşayacaq ədəbiyyatdan deyildi. Fəqət, İ.Qaspiralı Azərbaycan şairlərinin şeirlərini sevərdi. Çünki onlar «milli şairlər»dirlər. Həsən bəy İsmayıl Qaspiralının Qasım bəy Zakir, Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|