Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,63 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Cəhalətə zərbə – yeni məktəb
- Bütün türklərin tərcümanı
- Birlik – ideyadan əmələ
- Mücahid Qaspiralı
Abid Tahirli ~ 12 ~
illüstrasiyalı «Aləmi-nişvan» nəşr olunmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, «Tərcüman»a qədər İsmayıl bəy 10-dək dövri nəşr çap etmişdir («Tonguç», «Şəfəq», «Kəmər», «Ay», «Ulduz», «Günəş», «Həqiqət», «Tərəqqi» və s.). «Tərcüman» İsmayıl Qaspiralının taleyi, tərcümeyi-halı, şah əsəridir, başqa sözlə, «Tərcüman» İsmayıl Qaspiralı, İsmayıl Qaspiralı «Tərcüman»dır. Fikrimizcə, «Tərcüman» Rusiyada baş verən ictimai-siyasi proseslərə, islahatlara, islam aləmində baş verən dəyişikliklərə uyğun olaraq 3 mərhələdə araşdırılmalıdır: 1883-1905-ci illər, 1905-1914-cü illər və 1914-1918-ci illər. Həmin mərhələlər İ.Qaspiralının dünyagörüşündə, mücadilə taktikasında baş verən dəyişiklikləri də parlaq əks etdirir.
Böyük xalq xadimi İ.Qaspiralının fəaliyyəti çoxşaxəli olduğu qədər də faydalı və zəngin olmuşdur. Məktəbi millətin nicat yolu kimi qəbul edən Qaspiralı 1884-cü ilin yanvarında ənənəvi məktəblərdən fərqlənən təhsil ocağı açdı. Yeni üsulla fəaliyyət göstərən bu məktəbdə tətbiq olunan təcrübə özünü doğrultdu – şagirdlər qısa müddət ərzində oxuma və yazmağa müvəffəq oldular. İ.Qaspiralının təhsildəki islahatı tədricən sistem kimi formalaşdı və «üsuli-cədid» - yəni «yeni üsul» adını aldı. Bu sistem Rusiya müsəlmanları arasında savadsızlığın hakim kəsildiyi bir cəmiyyət üçün ən səmərəli üsul sayılırdı. 2 illik məktəblərdə 9 aylıq tədris ili, 6 günlük tədris həftəsi olurdu. Bir dərs günündə 5 dərs, hər bir dərs də 45 dəqiqə keçirilirdi.
Bütün türklərin tərcümanı ~ 13 ~
İlk baxışda sadə və aydın görünən bu sistem və onun gətirdiyi yeniliklər əslində cəmiyyətdə mədəni bir inqilaba bərabər idi. Ən əvvəl, bu köhnənin alt-üst edilməsi, inkarı idi. Dövrünün böyük təhsil islahatçısı bu qənaətdə idi ki, ilin 6 ayının, hər günün 3 saatının nəzarətsiz, imtahansız, nizam-intizamsız olan köhnə təhsil sistemi 15-20 il ömür istəyir və nəticədə nə ərəb dili xeyir verir, nə də türk dili bir kamillik. Biliklərin imtahanlarda yoxlanılmaması, təhsilə yiyələnmənin dərəcəsinin müəyyənləşdirilməməsi təhsilin ərəb dilinin, islam qanunlarının öyrənilməsi ilə məhdudlaşdırılması, tədris ilinin 6 aydan ibarət olması, şagirdlərin məişət problemləri ilə ziyadə məşğulluğu, onların zəkat və sədəqəyə alışdırılması, müəllimlərin maaşının azlığı «mədrəsə təhsilinin lazımi səviyyədə olmaması»na dəlalət edir ki, bu da nəticə etibarı ilə «islam əhlinin geriləməsinə» səbəb olurdu. Maarif fədaisi İ.Qaspiralı «Bəs çarə nədir?» - deyə sual edir və bu çətin, həlli müşkül məsələyə də özü əlac tapırdı: islahatların keçirilməsi. Yuxarıda da gördüyümüz kimi, o, nəzərdə tutduğu islahatları dilə gətirməklə kifayətlənmir, ideyalarını praktik olaraq həyata keçirirdi. Tarixə «cədizm» adı ilə düşən təhsil islahatı, ictimai-siyasi hərəkat XIX əsrin sonlarında çox populyarlıq qazanmış və Krımdan Volqaboyuna, Urala, Qafqaza sürətlə yayılmış, Orta Asiyada, hətta Hindistanda özünə tərəfdarlar tapmışdı. 1913-cü il 12 sentyabra qədər belə məktəblərin sayı təkcə Rusiyada 700-ə yaxın idi.
Məktəb islahatını uğurla həyata keçirən «Tərcüman»ın nəşri ilə Rusiya müsəlmanlarının – türklərin təfəkkür tərzində bir dəyişiklik yaradan, cəmiyyəti bürümüş qaranlığa, cəhalətə işıq salan Abid Tahirli ~ 14 ~
İ.Qaspiralı din və dil qardaşlarını birləşdirmək, onların problem- lərini birgə müzakirə etmək, çarəsini birgə axtarmaq üçün əvvəlcə Rusiya müsəlmanlarının, daha sonra dünya müsəlmanlarının qurultayını keçirmək təşəbbüsünü irəli sürdü, bu ideyaları inadla, israrla, fədakarlıqla reallaşdıra bildi. 1905-ci ildə Nijni-Novqorodda keçirilən Rusiya müsəlmanlarının I qurultayında sədrlik edən İ.Qaspiralı millətin birləşməsi, maddi-mənəvi tərəqqisi üçün bu toplantıdan sonra bu işin davamlı təşkili üçün də səy göstərmişdir. Rusiya müsəlmanlarının II (12-23 yanvar, Sankt-Peterburq) və III (29 avqust – 3 sentyabr 1903, Nijni-Novqorod) qurultayından sonra İ.Qaspiralı Misirdə Dünya müsəlmanlarının da məclisini keçirməyə nail olmuşdur (1907).
İ.Qaspiralını təqdir edənlər də, tənqidçiləri də onun fəaliyyəti haqqında rəy formalaşdırmaq üçün dilin imkanlarından gen-bol istifadə etməyə çalışmışlar. Bu vaxta kimi İ.Qaspiralı aşiqləri onun ünvanına «millətin atası», «müsəlman ədəbiyyatının ruhi-piranisi», «böyük ustad», «mühərriri-əzəm», «dahi», «Turanın əmsalsız mədəni qəhrəmanı», «müsəlman ziyalılarının başçısı», «tərəqqi ordusunun ələmdarı», «millət karvanının rəhnüması», «rühül-millət», «Rusiya müsəlmanlarının ən böyük adamı», «türk yurdunun yolbaşçısı», «Rusiya müsəlmanlarının çırağı», «təkcə Rusiyada deyil, xaricdə də müsəlmanlar arasında hamıdan məşhur», «millətin fəxri», «böyük və sevgili adam», «hünər sahibi», «ustad publisist», «qüdrətli fikir və ideya rəhbəri», «xalqın maddi və mənəvi keşiyində dayanan bir insan», «istənilən avropalının həsəd apara biləcəyi erudisiyaya sahib dünya müsəlmanları arasında nadir
Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|