89
NƏTĠCƏ
1.Azərbaycan və İran dillərinin qarşılıqlı əlaqələrinin dərin
tarixi kökləri var. Bu tarixi əlaqələr türk və irandilli xalqların
ictimai, iqtisadi və mədəni həyatının bütün sahələrində olduğu kimi
onların dillərində də öz əksini tapmışdır. Bu müddəa tarixi və
linqvistik faktlarla təsdiqlənir. Həmin faktlara əsasən türk-
Azərbaycan və İran dil əlaqələri elmi ədəbiyyatda artıq təsbit
olunmuş kanonik dövrləşdirmələr çərçivəsinə sığışmır və xronoloji
cəhətdən daha qədim dövrlərdən başlayaraq öyrənilməlidir.
2.Azərbaycan dilinin şərq qrupu dialekt və şivələrində işlənən
İran mənşəli sözlər üzərində aparılan araşdırmalar Azərbaycan-İran
dil əlaqələrinin ictimai faktorlarla bağlı olduğunu da göstərir.
Azərbaycan-İran ikidilliliyi bu ərazidə yaşayan irandilli xalqların
sosial keyfiyyətlərindən biridir və onların siyasi-ictimai tarixi
vəziyyətindən asılı olaraq həmişə mövcüd olmuşdur.
3.Əldə olan və araşdırılan material belə bir faktı qeyd etməyə
imkan verir ki, şərq qrupu dialekt və şivələrinə İran dillərindən söz
alınması prosesi eyni formada baş vermir. Bu qeyri-bərabərlik
alınma sözlərin mənimsənilməsinin müxtəlif səviyyələrində nəzərə
çarpır. Dialekt leksikasına daxil olmasının mənbəyinə görə də İran
mənşəli sözlərdə müxtəliflik özünü göstərir. Şərq qrupu dialekt və
şivələrində işlənən İran mənşəli sözlər tələffüz normalarını əks
etdirdiyindən, yəni gündəlik ünsiyyət əsasında şifahi yolla
keçdiyinə görə tədqiq olunan zonanın müxtəlif ərazilərində onların
çoxvariantlılığı müşahidə olunur. Fars dilindən Azərbaycan ədəbi
dilinə keçmiş (və ya nə vaxtsa ədəbi dildə işlənmiş)
sözlər üçün belə
variantlılıq xarakterik deyil, yaxud ola bilər ki, həmin sözlərin
Azərbaycan dilində işlənməsinin ilk dövrlərində mövcud olmuşdur.
Bir çox hallarda isə alınma sözlərin çoxvariantlılığına müxtəlif İran
dillərinin əlaqələrinin nəticəsi kimi yanaşılmalıdır.
4.Şərq qrupu dialekt və şivələrində alınma sözlər müəyyən
fonetik dəyişikliklərə məruz qalır. Onları 1) Azərbaycan və İran
dillərinin fonetik strukturca fərqlərinə əsaslanan sistem
dəyişiklikləri və 2) Azərbaycan dilinin, onun dialekt və şivələrinin
daxili fonetik qanunauyğunluqları əsasında baş verən sistemdaxili
dəyişikliklər
kimi
qruplaşdırmaq
olar.
Alınma
sözlərin