G t R t Ş
Əziz müəllimlər və tələbələr, hörmətli oxucular! Sizin
mühakimənizə verilən bu dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər
üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
çox mühüm bir dövrünü - XX əsri əhatə edir. Ali məktəblər üçün nəzərdə
tutulmuş bu dərslik son 70-80 ildə ilk dəfədir ki, yazılır. Hətta Sovet
dövründə belə, ali məktəblər üçün Azərbaycan tarixinə aid belə bir
dərsliyin olması lazım bilinməmişdir.
Son iki əsrdə Azərbaycan ikiyə parçalanımş halda yaşamışdır. Şimali
Azərbaycan əvvəlcə Rusiya, sonra isə Sovet imperiyası tərkibində
olmuşdur. Sovet hakimiyyəti illərində XEX-XX əsrlər tarixinin bir sıra
probleminin öyrənilməsi qadağan edilmişdi. Belə məsələlərə 1905-
1906-cı illərdə azərbaycanlılann ermənilər tərəfindən kütləvi şəkildə
qıniması, milli-azadlıq hərəkatı, siyasi partiyalar və təşkilatlann
fəaliyyəti, qəzaların iqtisadi həyatının tədqiqi, Azərbaycan Cümhuriyyəti,
1918-ci ilin mart soyqırımı və s. daxildir. Azərbaycanın XI rus ordusunun
işğalçılığına qarşı çevrilmiş müqavimət hərəkatı, 20-ci illərdə baş vermiş
üsyanlar, 20-30-cu illərin siyasi repressiyalan, sonrakı dövrlərdə
Azərbaycan SSR-in hüquqlarının daha da məhdudlaşdın İması və bir çox
bu kimi başqa məsələlərin öyrənilməsi tamamilə yasaq edilmişdi. Heç də
təsadüfi deyildir ki, ulu öndərimiz H.Əliyev 1997-ci ilin yanvarında
Respublika Elmlər Akademiyasının müxbir və həqiqi üzvləri, eləcə də
akademiya institutlannın rəhbərləri ilə görüşündə Azərbaycanın XIX-XX
əsrlər tarixinin dərindən öyrənilməsini tarixçilər qarşısında mühüm bir
vəzifə kimi qoymuşdur. Dərslik müəllifləri kitabda yuxarıda göstərilən və
göstərilməyən məsələlərə məhz bu konteksdə, müasir tələblər
baxımından yanaşmış və onlan hərtərəfli işıqlandırmağa çalışmışlar.
Dərslikdə respublikamızın müstəqillik qazanmasına və onun bu
dövrdəki fəaliyyətinə ayrıca fəsil həsr edilmişdir. Burada mərhum
Prezidentimiz H.Əliyevin hakimiyyətə qayıdışına, onun uğurlu daxili və
xarici siyasətinə, eləcə də digər məsələlərin işıqlandırılmasına xüsusi fikir
verilmişdir.
Dərsliyin
yazılmasında
Azərbaycan
tarixşünaslığımn
nailiyyətlərindən maksimum istifadə edilmişdir. Hər fəsil üzrə istifadə
edilmiş ədəbiyyat siyahısı verildiyinə görə, girişdə bu əsərlərin adlannin
sada- lanmasına lüzum görmədik. Siyahıda başlıca olaraq, mühüm
problemlərə həsr edilmiş əsərlərin adlan verilmişdir. Adlan bu siyahıya
düşməmiş müəlliflər bizdən inciməsinlər. Əgər XX əsrin tarixinə həsr
edilmiş bütün əsərləri kitabda verəsi olsaydıq, onda bu siyahı xeyli yer
tutmuş olardı. Ona görə də müəlliflər fəsillərə dair ədəbiyyat siyahısı
tutarkən bu cəhəti nəzərə almışlar.
Hər bir əsərdə olduğu kimi, çox güman ki, «XX əsr Azərbaycan
tarixi» dərsliyinin U cildində də nöqsanlar tapılacaqdır.
Bir neçə müəllif tərəfindən yazılmış bu dərslikdə bütün məsələlər
heç də eyni dərəcədə verilə bilməz. Mövcud tarixşünaslıq indiki
mərhələdə bir sıra problemin ətraflı şərhinə imkan vermir. Ümidvanq ki,
dərsliyin gələcək nəşrlərində gözdən qaçmış və nisbətən zəif verilmiş
bəzi hadisələrin əhatəli şəkildə yazılmasına xüsusi diqqət yetiriləcəkdir.
Ali məktəblər üçün nəzərdə tutulmuş «XX əsr Azərbaycan tarixi»
dərsliyinin bu nəşrinə dair nöqsan və qeydlərini müəlliflərə çatdıran
oxuculara dərslik müəllifləri əvvəlcədən öz mirmətdarhğım bildirirlər.
I F Ə S İ L
ŞİMALİ AZƏRBAYCANIN XX ƏSRƏ
DAXİL OLMASI
§ 1. İqtisadiyyat və dünya iqtisadi böhranının
ona təsiri. Neft sənayesində vəziyyət
XX əsrin başlanğıcında Rusiya imperiyasında sənaye kapitalizminin
inhisarçı mərhələsi dünya iqtisadi böhranı ilə bir araya düşdü.
1900-
1903-cü illərdə Rusiya imperiyasının iqtisadiyyatı, ilk növbədə
sənayesi, ağır böhrana düçar olmuşdu. Böhran Rusiyada özünü daha ağır
şəkildə büruzə vermişdi, ölkədə 3 mindən artıq sənaye müəssisəsi
bağlanmış, iki yüz mindən artıq adam işsiz qalmışdı. Böhran
müstəmləkələrə, o cümlədən Azərbaycan iqtisadiyyatına da güclü təsir
göstərmişdi. Neft sənayesinin bütün sahələri bu təsirdən sonra, demək
olar ki, bərpa oluna bilməmişdi.
Bu dö\Tdə neft sənayesində yeni te.xnikanın tətbiqi sahəsində bir
sıra irəliləyiş olmuşdu. Elektrik motorlan. daxili yanacaqh mühərriklər və
qazla işləyən motorlar istismara verilmişdi. Elektrik eneıjisi ilə hərəkətə
gətirilən maşmlann sayı 2.5 minə yaxın idi. 1911-ci ildə onlann sayı 3
mini keçmişdi. Böhran ərəfösində Bakıda iri inhisar birliklərinin
mədənlərində hasilat sürətlə artırdı. Məsələn, rus burjuaziyası içərisindən
çıxmış L.E.Nobelə məxsus olan «Nobel qardaşları» şirkəti
1900-
cü ildə 192 milyon pud neft məhsulu satmış və il ərzində onun
xalis gəliri 6 milyon manat olmuşdu. Mədənlərdə hasilatın artmasına
baxmayaraq, daxili və xarici bazarlarda ona olan tələbat kəskin şəkildə
azalmışdı. 1901-ci ilin yazında Bakıda yığılıb qalmış 163 milyon pud neft
məhsullan satış üçün əlverişli məqam gözləyirdi. Qiymətlər getdikcə
aşağı düşürdü. İmperiyanın yanacaq balansında neftin xüsusi çəkisinin
yüksək olmasını və neft ixracının artmasını nəzərə alan hökumətin
böhranın qarşısını almaq üçün gördüyü födbirlərə baxmayaraq, böhran
illərində neftin qiyməti üç dəfəyə yaxın aşağı düşmüşdü.