Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
177 
Mənbələrdə  qeyd  olunur  ki,  Bibliya   alban  d ilin ə   tərcü mə  o lunmuşdu.  Bu  onu 
göstərir  ki,  alban  dili  ―Bibliya‖  kimi  kitabın  d ilini  verməyə  qadir  lüğət  fonduna 
ma lik  d il  id i.  Bilirik  ki,  ərəblə rin  Azərbaycanı  işğal  et məsilə  alban  etnosu  dini 
mənsubiyyətcə  parçalanmış,  VIII  əsrin  əvvəlində  xilafət in  kö məyi  ilə  e rməni 
kilsəsi  alban  kils əsini  özünə  tabe  etmişdi.  Bu  a lban  yazısın ın  məhvinə  səbəb 
olduğu  kimi,  ü mu malban  danışıq  dilinə  də  zərbə  vurmuşdu.  Əslində  ümu mxalq 
Alban danışıq və yazılı dilinin tarixi bununla bitir və VIII əsrdən sonra Albaniya və 
Atropatenada  türk  tayfaların ın  albanların  müs əlman   hissəsi  və  atropatenlilərlə 
konsolidasiyası  yeni  etnosun  –  Azərbaycan  etnosunun  formalaş masına  s əbəb 
olmuşdur.  Böyük  Nizami  və  Xaqani  məhz  Albaniya  ərazisində  əsrlər  boyu 
formalaşmış mədəni irsi və formalaş mış dili əhatə edən ö zül üzərində yüksəlmişdi. 
Niza mi  etnik  mənsubiyyətcə  türk  idi  və  onun  ana  dili  də  albanla rın  türk  dili  idi. 
Məlu mdur  ki,  Niza mi qıpçaq qızı  ilə ev lən mişdi.  Yəq in ki, hə min qız nə ərəb, nə 
də  farsca  bilmird i.  Niza mi  türk  deyildis ə  (XI-XII  əsrlə rə  qədər  A lban  əhalisin in 
Qafqa zmənşəli olmasın ı söyləyən tarixç ilə rimizin  ardınca  gets ək) türk qızı ilə  necə 
ailə   qura  bilərd i?  Be lə  aydın  məsələ ləri  də   bəzi  tədqiqatçı  tarixçilərimizə   başa 
salmaq olmur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Oğuzların XI-XII əsrlərdə gəlməsi ilə Azərbaycan xalq ının və A zərbaycan 
dilinin  formalaşması  istiqamətində  davamedən  prosesin  yeni  mərhələsi 
başlanır.VII-VIII 
əsrlərdə 
Azə rbaycana 
köçürülmüş 
ərəb 
tayfaların ın 
assimilyasiyası da bu  mərhələ ilə bağlıdır.  Oğuzların  dili yazılı dil  idi. Hələ Orta 
Asiyada  onların  dilində  əsərlər  yaran mışdı.  ―Kitabi  Dədə  Qorqud‖un  dili  həmin 
oğuzların  dili  ilə  yerli  alban-atropaten  dillərinin  konsolidasiyası  prosesinin 
nəticəsində təşəkkül tap mış dil idi. La kin  Qətran  Təbrizin in, Niza minin, Xaqanin in 
və  ümu miyyətlə,  XIII  əsrə  qədər  ya zıb  yarat mış  Azə rbaycan  şairlərinin  d ili 
oğuzların  gəlişinə  qədərki  ü mu mxalq  danışıq  d ili  id i.  Bura  Cənubi  Qafqazda  və 
Cənubi  Dağıstanda  yaşayan  bütün  xalq ların  –  ermənilərin,  gürcülərin,  tatla rın, 
talışların,  ləzgilərin, udin lərin,  Şahdağ ―qrupu‖ xalq larının və s. dillərindəki ço xlu 
qədim  türkmənşəli  sözlə ri  də  ə lavə  et mək  la zımdır.  Hə min  dillərdə  qədim 
formalarını  saxlamış  türk  sözləri  Manna,  Midiya,  Atropatena  və  Albaniya 
toponimlə rində və şəxs adla rında daşlaşmış sözlə rlə , onları A zərbaycan dilində və 
diale ktlərində  müvafiq  sözlə rlə  müqayisəli  tarixi  və  filolo ji  təhlili  Azərbaycan 
dilinin yazıyaqədərki in kişaf  mərhələlərinin  müəyyənləşdirilməsi üçün faktlar verə 
bilər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bununla  əlaqədar  olaraq  bir  neçə  misal  çəkmə k  ola r.  V  əsr  erməni 
tarixçisi  Favst  Buzandın  əsərində  erməni  dilində  husan  ―xanəndə‖  (ermənicə 
yazılışda əvvəlinə ―h‖ səsinin əlavə olunması  ilə) sözünü götürək. XI-XII əsrlərdə 
Orta  Asiyada  mə lu m  olan  u zan  (o zan)  sözünün  qədim  e rməni  d ilində  olması 
göstərir  ki,  ermənilər  onu  albanlardan  götürmüşlər.  Sö zsüz,  Nizamin in  çəkd iyi 
ozan (u zan) sözü də məh z alban dilinə mənsub idi.   
 
 
 
Er. əvvəl  XVI-XV əsrlərə  aid  hürrit ya zılarında  Uqur adlı yerli a llah  adı 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
178 
çəkilir,  lakin  kənardan  qəbulolunma  allah  olduğu  göstərilir.  Hürritlərdən  bu  allah 
adı ermən ilərə də  keçmişdir.  Ço x sonralar uğur sözü qədim türk  runi ab idələrində 
və ―Kitabi Dədə Qorqud‖da çəkilir. 
 
 
 
 
 
Er. əv.  519-cu ilə aid  Bisütun qaya yazısında qədim  farsca  mətndə ―kara-
Mada‖  ifadəsi  işlən mişdir.  Bütün  tədqiqatçılar  bu  ifadənin  ―Maday  camaatı‖ 
mənasında olduğunu qeyd etmişlə r.  Lüğətlərdə ― kara‖ sözü qədim fa rsmənşəli söz 
kimi  göstərilmişdir.  Qəd im  erməni  dilinə  keçmiş  bu  söz  Karapet  (―kara  başçısı‖) 
şəxs adında qalmışdır. Halbuki İran d illərin in heç b irində ―kara‖ sözü yo xdur. Fars 
dilində hələ  Sasanilər va xt ında türkcə  qara, k ara sözünün qarşılığ ı rama –  ―dəstə‖, 
―yığın‖,  ―yığ ma  qoşun‖  sözü  vardır.  Qəd im  erməni  dilində  isə  qara  və  rama 
sözlərinin qarşılığı  ―жоговурд‖ sözüdür. Deməli, kara fars və erməni mənşəli söz 
sayıla  bilməz.  ―Kara‖  qədim  farslara  məh z  mid iyalıların  dilindən  keçmiş  türk 
sözdür.  Türk  runi  abidələrində  A zərbaycan  dilində  ―qara  camaat‖  ifadəsi  kimi 
―camaat‖, ―əhali‖, ―rəiyyət‖  mənasında kara budun sözləri vardır. A.  N. Kononov 
qədim türk d illə rində ―qara‖ sözünün ―yığın‖, ―dəstə‖, ―güruh‖, ―camaat‖, ― xalq‖, 
―qoşun‖  mənalarında  o lduğunu  yazmışdır .  Diqqətəlayiqdir  ki,  ―kara-Mada‖ 
ifadəsini  tədqiqatçılar  ―M idiya  qoşunu‖  kimi  mənalandırırlar.  Monqol  dilində  də 
xara  ―kəndli‖,  ―əkinçi‖ ,  ―sırav i‖,  ―sadə‖  demə kdir.  XV-XVI  əsrlərdə  Sib ir 
xanlığında sıravi əhali yaln ız ―kara‖ adı ilə ifadə o lunurdu.   
 
 
Be lə  misalları  ço x  çə kmə k  olar.  Onsuz  da  aydındır  ki,  Azə rbaycan  dili 
qədim  tarixə,  dərin  köklərə  malik  dildir.  La kin  bu  köklər  indiyədək  aşkar 
olunmamışdı. İndi bu istiqamətdə böyük bir nailiyyət göz qabağındadır: dilimizin 
təşəkkülü  proble mi  xalq ımızın   mənşəyi  haqqındakı  qondarma  konsepsiyanın 
caynağından xilas edilmişdir.  
 
 
 
 
 
Azərbaycan  türk  dilinin  A zərbaycan  əra zisinə  XI-XII  əsrlə rdə  oğuzla rın  
işğalı  ilə  əlaqədar  gətirilmə  olduğunu  deyənlər  həqiqətən  oğuzlarla  bağlı 
Osmanlıtürk dilin i (Türkiyənin dilini)  misal çəkirlər.  Doğrudan da Azərbaycan dili 
Türkiyənin  dilinə  ço x  yaxındır.  Lakin  bu  müqayis ə  yerinə  düşmüş.  Türkiyə 
ərazisində həqiqətən türkləş mə p rosesi getmişdir və XI-XII əsrlərdən qabaq Bizans 
imperiyasının  əhatə  etdiyi  Anadoluda  oğuzların  dili  XIV-XV  əsrlərdə  ü mu mxalq 
danışıq  dilinə  çevrilmişdi.  Eradan  əvvəl  kimmerlərin,  skiflərin  və  sakların 
müəyyən hissələrinin, erkən orta əsrlərdə bulqarların, peçeneklərin, avarların və b. 
türk  tayfaların ın  indiki  Türkiyə  ərazisinin  Şərq  bölgələrində  məskunlaşması 
mə lu mdur.  La kin  Anadolunu türklərə  verənlə r XI-XII əsrlərin oğuzlarıdır və  türk 
dilini də onlar gətirmişlər. Anadolu yarımadasına oğuzların gə lişi küt ləvi a xın  idi 
və  onlar  tezliklə  oturaq  həyata  keç mişdilər.  De məli,  Türkiyə  ə ra zisi  aborigen 
türklər ölkəsi olmamışdır. Ona görə XI-XII əsrlərə qədərki Anadolu toponimləri və 
                                                 
 Кононов А. Н. Сематика цве тообозначений в тюрских языка х. Сб. 
«Тюркологический сборник», М ., 1978, с. 161.  Bu barədə bax. «Тюркская 
лексикология и лексикография», М., 1971, с. 16-17. 

---