Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
169 
 
Manna ərazisində bə zi türkmənşəli şə xs adların ın İran dilləri əsasında izah  
edilməsi  nəticəsində  belə  yanlış  nəticə  çıxarmışla r  ki,  guya  artıq  er.  əv.  IX  əsrdə 
Mannada  İrandilli  əhali  də  yaşayırdı.  İqrar  Əliyev  Atropatenanın  tarixinə  dair 
əsərində  E.A.  Qrantovskiyə  istinad  edərək    Mannada  kifayət  qədər  İrandilli 
ünsürlərin  o lduğunu  yazmışdır  (50,  22).  Onun  fikrincə  Atropatenanın  əhalisi 
əsasən  İrandilli  idi  (yenə  orada).  Odur  ki,  S.Qasımova  III  –  VII  əsrlərdə  Cənubi 
Azərbaycanda  ―qədim  İran  Mid iya  dia le ktləri‖   ifadəsini  işlət mişdir  (114,  181). 
Cənubi  A zərbaycan  əra zisində  əhalinin  İrantip li  a zəri  dilində  danışması  fikri  də 
bununla bağlıdır.  
 
 
 
 
 
 
 
X  əsr  ərəb  müəllifi  Yəqubinin  Azərbaycanda  yaşaması  haqqında 
mə lu mata əsaslanırla r: ―Azərbaycanın şəhər və  mahallarının əhalisi əcə m azə rilə ri 
ilə  Babəkin olduğu əl – Bə zz şəhərinin sahibləri qədim Cavidanilərin qarışığıd ır‖ (I, 
34).  Bu  mə lu matda atropatenlilərin ha mısının  a zəri d ilində danış ması göstərilmir. 
Sübut olunmuşdur ki, azəri dilinə aid materiallar Cənubi A zərbaycanın şimal – şərq 
kuncünə  -  Ərdəbil  mahalına  aiddir  (142,  208).  Həm  də  qeyd  olunur  ki,  bu  dildə 
mə lu matla r XIV əsrə qədər gə lir, halbuki XIV əsrdə Cənubi A zərbaycan ərazisində 
əhalinin   İran mənşəli  dildə  danışdığını  demək  yalnız  elmi  naşılıqdır,  heç  o lmasa 
ona görə ki, artıq bu zaman Azərbaycan ədəbi dili  mövcud idi. A zəri dilini  müasir 
talışların  dili  saymaq  olar  və  bir  sıra  tədqiqatçılar,  o  sıradan  rus  və  fars  alimləri 
belə də ya zırlar.  La kin  Azə rbaycan tədqiqatçısı yazır  ki, Atropatenanın  əhalisin in 
böyük hissəsi azəri dilində danışırdı (114, 43). A zərbaycan xalqın ın tarixi haqqında 
belə  qondarma   fikirlə r  yüzlərcəd ir,  qoy  birisi  də  o lsun,  bu  fikirlə r  qayaya  atılan 
kəsəklərd ir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
Atropatenada  əhalinin  türkmənşəli  d ildə  (la lin  əhali  bu  dili  ―türk  d ili 
adlandırmayıb‖,  Manna  və  Midiya  tayfaları  türkmənşəli  ellər  id i,  lakin  onlarda 
―türk‖ etnonimi yo x idi) danışdığını sübut edən ən tutarlı fakt budur ki, mannalar er. 
əv.  VIII  –  VII  əsrlərdə  iranlılaşmamışdır;  Mid iya  xalqı  İran mənşəli  o lmadığ ına 
görə,  mannaları  assimilyasiya  edib  iran lılaşdıra  bilməzd i.  Atropaten  xalqı  Manna 
və  Maday  etnoslarının  b irbaşa  varisi,  atropatenlilərin  d ili  isə  əsrlə r  boyu  davam 
etmiş etnik prosesin nəticəsində təşəkkül tapmış türktipli d il  idi.  Eradan əvvəl  IV 
əsrdən sonra isə bu türkdilli etnos İrandilli o la bilməzd i. Ədər belə proses getsəydi, 
onda  atropatenlilə r  e lə  farsdilli  o lardılar.  Madayların  d ili  İrantipli  deyildi  və  biz 
onların da türkdilli olduğunu yuxarıda demişik.  Deməli, Manna ərazisində ənənəvi 
dil  heç  bir  assimilyasiyaya  məru z  qalmamışdır.  VII  əsr  ərəb  mənbəyində 
Azərbaycan  ―türklə r  ö lkəsi‖  adlanırsa,  Bu  türklə rin   dili  necə  İran mənşəli  ola  
bilərd i? İran tədqiqatçıları Sə fa Rəhimzadə və Əh məd  Kəsrəvi yazırlar ki, a zəri d ili 
talışların və kürd lərin dili  idi (bu barədə bax:  85).  Əgər talışlar erkən orta əsrlərdə 
Atropatenanın  əhalisinin   əksəriyyətini  təşkil  etməmişsə,  məntiq i  nəticə  aydındır: 
onda  bu  azəri  dili  bütün  atropatenlilə rin  dili  ola  bilmə zdi.  Ona  görə  də  Cənubi 
Azərbaycanın  böyük  hiss əsində  əhalinin  azə ri  dilində  danışması  haqqında  A. 
P.Novoseltsevin  fikri  (150,  41)  yanlışdır.  XI  əsr  şairi  Qətran   Təbrizin in 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
170 
poeziyasındakı  ço xlu  A zərbaycan  –  türk  sözləri  səlcuq  –  oğuzlarına  qədər 
formalaşmış  ü mu mxalq  türk  dilin in  mövcud  olduğunu  göst ərir.  Dey ilən lərdən 
başqa  nəticə  də  alınır:  əgər  azəri  dili  Atropatenanın  şimalında  yaşayan  talışların, 
kürdlərin,  tatların  və  b.  dilidirsə,  və  əgər  bu  tayfalar  azlıq  təşkil  edirdisə,  onda 
Atropatenada İrandilli Atropaten xalqı mövcud ola b ilməzdi. Beləliklə, İ. H.Əliyev, 
E.  A.Qrantovski  və  A.P.Novoseltsev  Atropatenxalq ını  İrandilli  saymaqda  haqlı 
deyillə r.  Əgər  Atropaten  xalq ı  İran mənşəli  idisə,  de mə li,  İran  əra zisində  iki 
İrandilli  xalq  varmış:  farslar  və  atropatenlilər.  Bəs  necə  oldu  ki,  səlcuq  –  oğuz 
işğalı  nəticəsində  farslara  nisbətən  çoxsaylı  atropatenlilər  türkləşdilər,  farslar, 
kürdlər, talışlar yo x? A xı bütün İran səlcuqların işğalı altında id i?  
 
 
Deyilənlərdən görünür ki, Cənubi Azərbaycan əra zisində er. əv. IV əsrdən 
XI – XII əsrlərə  qədərki Atropaten  xa lqı tə miz türkmənşəli  idi və səlcuq oğuzla rı 
orada  heç  kimi  assimilyasiya  etməmişdilər.  Unudulur  ki,  səlcuq  oğuzların ın 
tərkib ində gəlmiş tayfala rın  ço xu (əfşarla r, qacarlar və b.) İranda indi də etnoqrafik 
qruplar şəklində yaşayırlar.  
 
 
 
 
 
 
La kin  erkən orta  əsrlərdə  Cənubi Azə rbaycan ərazisinə b ir sıra  yeni türk 
tayfaları gəlib  məskunlaşmışdır. Bunu Cənubi A zərbaycanda ço xlu  etnotoponimlər 
də  aydın  göstərir.  Gəlmə  türk  tayfalarının  etnik  prosesdə  iştiraketmə   dərəcələ ri 
mü xtəlif  olsa  da,  onların  hamısı  azərbaycanlıların  təşəkkülündə  rol  oynamışlar. 
La kin  bu  prosesdə  yerli  türk  etnosları  hə mişə  aparıcı  rola   ma lik  o lmuşlar,  çünki 
şəhərlər  və  mədəni  mərkəzlər  bu  etnoslara  məxsus  id i.  Atropatenada  ümu mxalq 
dili Manna və M idiya dövründə əsası qoyulmuş özül üzə rində təşəkkü l tap mışdı və 
X  əsrdə  artıq  ―Azərbaycan  dili‖  adlan ırdı.  Çünki  əgər  biz  Atropaten  xa lqın ın 
mövcud  olduğunu  qəbul  ediriksə  (xoşbəxtlikdən  əksər  tədqiqatçılar  bunu 
danmırlar),  onda  bu  xalqın  ü mu mxalq  danışıq  dili  də  olmalı  idi.  Deməli,  ―azəri‖ 
sözünün  Azərbaycan  türk  etnosu  və  Azərbaycan  türk  dili  anlayışları  ilə  heç  b ir 
əlaqəsi  yoxdur,  yalnız  A zərbaycanda  yaşadıqlarına  görə,  həm  İrandillilərə,  həm 
Türkdillilərə  şamil  edilə  bilən  addır.  ―A zəri  türkcəsi‖  anlay ışı  da  məhz 
―Azərbaycan türk dili‖ mənasındadır.  
 
 
 
 
 
Bəs atropatenlilərin d ili necə adlan ıb?  Bunun üçün iki qiy mət li  məlu mat  
var.  Əl  –  Biruninin  (973-  1048)  ―Azərbaycan  dili‖  və  Xətib  Təbrizin in  (1012- 
1088) ―A zərbaycan dili‖  ifadələri göstərir  ki, ―A zərbaycan dili‖  dedikdə  VII əsrə 
qədərki  dövrə  a id  etsək  ―Atropatena  (ölkəsinin)  dili‖  mənasındadır.  De mə li, 
―azərilər‖,  ―azəri  dili‖  anlay ışları  ilə  ―azərbaycanlılar‖  və  ―A zərbaycan  dili‖ 
anlayışları  eyni  deyil.  A zəri  d ili  Atropatenada  İrandilli  əhalinin  dili,  Azərbaycan 
dili isə burada yaşayan və çoxluğu təşkil edən türkmənşəli əhalin in dili idi.  
 
Alban  və  Atropaten  (Azərbaycan)  xa lqların ın  etnik  mənsubiyyətləri 
barədə demək istədiyimiz q ısaca bunlardır.   
 
 
 
 
Yu xarıda  deyilənlərə  yekun  vuraraq  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki, 
Azərbaycanın  qədim  və  erkən  orta  əsrlə rə  dair  yazılmış  etnik  tarixinin  indiki 
vəziyyəti  qəti  surətdə  tarixi  həqiqəti  ə ks  etdirmir.  Buna  görə  xalq ımızın 

---