Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
161 
dövləti  vaxtında  sərkərdə  Bican  və  s.  şəxs  adları  məlu mdur.  “Bican”,  “Becan” 
adının  mənası  məlu m deyil.  Gü man  ki, qazaxlarda bayşan, başqırdlarda buysan – 
―ucaboylu‖, ―boy- buxunlu‖, ―qədd- qamətli‖ sözü vasitəsilə izah etmək olar.  
 
O  r  o  n  t  o  b  a  t.  Er.  əv.  IV  əsrin  sonlarında  Atropatena  hakimin in  adı. 
Orusbat,  yaxud  Oruzbat  şəxs  adının  yunanca  yazılış  formasıdır  və  şübhəsiz  ki, 
təhrif  olun muşdur.  Müqayis ə  üçün  deyək  ki,  Alban  çarı  Oruzun  adın ı  da  antik 
müəlliflər  Orod,  Oront  kimi  yazmışlar.  Orontobat  türkcə  orıs,  orus  (bax:  Oroys 
adına) və bat – ―mətin‖, ―möhkəm‖, ―bahadır‖ sözlərindən ibarətdir.    
 
A r t a ş e s.  Er. əvvəl III əsrin  axırı, II əsrin əvvəllərində  Ermənistanda 
əslən Midiyalı çarın adı. Qədim yunan dilində yazılışı Artaksiy (Ar-Taş və yunanca 
―es‖  –  adlıq  hal  şəkilçisindən).  Türkcə  ər  –  ―kişi‖,  ―igid‖,  ―döyüşçü‖  və  taş 
sözlərindəndir.  Yaxud türkcə arda – ―şux‖, ―oynaq‖, ―gümrah‖, ―cəld‖, ―itiqaçan‖ 
və  şumer  dilindən  midiya  dilinə  keç miş  şes  –  ―qardaş‖  (İ.  M.  Dyakonov.  Люди 
города Ура. М.,  1990, s. 130) sözlərindəndir.  Ermənilərdə tarix  kitablarına əsasən 
uşaqlara Artaşes adını qoyurlar, lakin onun atropatenli türk o lduğunu bilmirlər. 
 
A r  i o b a r  z a n. Əslən  mid iyalı (atropatenli), er. əv.  I əsrin sonlarında 
Atropaten  çarının  adı  (Tatsit,  Annallar,  II,  4).  Türkcə  və  monqolca  ərə  -  ― igid‖, 
―cəsur‖,  ―döyüşçü‖  və  barsan  –  ―varsan‖,  ―özüsən‖  sözlərindəndir.  VIII  əsrdə 
Altayda  Turkəş  xaqanlığ ının  bir  xanı  Tu kvarsen  adlanırdı.  Bu  ad  tuk   –  ―ilkin‖, 
―birinci‖,  ―əvvəlinci)  sırada,  döyüşdə  və  ―varsan‖  sözlərindən  ibarətdir.  Antik 
müəllif  Korneliy  Tatsit  yazır  ki,  (Annallar,  II,  4)  hay  Yuliy  Sezar  əslən  midiyalı 
olan Ariobarzanı ermənilərə başçı təyin etmişdi. 
 
 
 
 
A r t a v a z. Eranın I əsrin in əvvəllərində Atropaten və Ermənistan çarının  
adı,  Ariobarzan ın  oğlu.  Antik  müəlliflər  onu  ―mid iyalı‖  (yəni  atropatenalı) 
adlandırırlar.  Türkcə arda (bax: Artabazan adına) və bas – ―başçı‖ sözlərindəndir. 
Ermənilər türix  kitablarına əsasən, indi də  Artavazd fo rmasında bu adı uşaqlarına 
qoyurlar, lakin onun Atropatenalı türk adı o lduğunu bilmirlə r. 
 
 
İ  o  t  a  b.  Artavazın  q ızın ın  adı.  Tü rkcə  yot,  yaxud  ot  –  ―dava-dərman‖, 
yaxud ud – ―həyalı‖, ―abırlı‖ (Əbu Həyyanın lüğətində ud sözünün mənası belədir) 
və  çox  məna lı  ―əbə‖  (qadın,  ana)  sözlərindəndir.  Quruluşca  Niza min in 
―İskəndərnamə‖ poemasındakı Nüşabə adı ilə eynidir. 
 
 
 
C a v i d a n. Xü rrəmilər hərəkatının başçısı. Türkcə çav – ―şan-şöhrət‖ və 
ötən  –  ―xaiş  edən‖,  ―diləyən‖  (166.  I,  557-558)  sözlərindəndir.  Cavidan 
―(Allahdan) şöhrət xaiş edən‖ mənasındadır. 
İ  m  r  a  n.  Cavidanın  əleyhdarının  ad ı.  Qəd im  türkcə  əm  –   ―bacarıqlı‖, 
―məharətli‖  və  ərən  –  ―cəsur‖,  ―igid‖  sözlərindəndir.  Deməli,  Emərən  kimi 
səslənmiş  ad  danışıqda  təhrifə  uğrayaraq  ― İmran‖  formasına  düşmüşdür.  Bu  adı 
―Kitabi  Dədə  Qorqud‖da  Bəkil  oğlu  Əmran  şəxs  adı  ilə  müqayisə  etmək  o lar. 
Eposda hələisla mla  gələn ə rəb mənşəli ad lar olmad ığına  görə Əmran adı da ə rəbcə 
ola bilmə zdi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ə  z  i  n    (Ə  d  i  n).  Babəkin   ordusunda  qoşun  başçılarından  birinin  ad ı. 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
162 
Türkcə  əsən,  əzən  –  ―sağlam‖,  ―gümrah‖  sözündəndir.  XII  əsrdə  Xaçın  knyazı 
Əsən Calalın adı ilə eynidir. 
 
 
 
 
 
 
B  a   b  ə   k.  A zərbaycan  xa lqın ın  mə rdliksimvo lu  olan   Babəkin   adı 
indiyədək  aydınlaşdırılma mışdır.  İran  alimlərinin  bu  adı  fars mənşəli  papak  – 
―gözətçi‖, ―qoruyucu‖ (Sasanilər sülaləsindən Ərdəşir Papakan ın adı bu sözdəndir) 
sözü  ilə  bağlı  saymaları  səhvdir.  Babək  sırf  türk  mənşəli  addır  və  etnik 
mənsubiyyətcə  Babək  fa rs  deyildir.  XVIII  əsrə  aid  mənbədə  başqırdlarda  Babək 
şəxs adı çəkilir onun türkcə   baba – ―ata‖, ―atanın atası‖ sözündən olması yazılır 
(81,  111).  Başqa  türk  xalqlarında  ―baba‖  sözünün  n əvazişli  Babak  və  Babakay 
formaları da vardır. (166, II, 12).   
 
 
 
 
 
T  a  r  x  a  n.  Babəkin  sərkərdələ rindən  birinin  adı.  Türkmənşəli  ad  
olduğunu sübut etməyə ehtiyac yoxdur. 
 
 
 
Atropatenanın  toponimlə ri.  Atropatenalıların  türk  olduğunu  göst ərən 
faktlardan  biri  onların  toponimləridir.  IX-XIII  əsrlərə  aid  ərəb  mənbələrində 
Cənubi  A zərbaycan  əra zisində  ço xlu   şəhər  və  kənd  adları  çəkilir.  La kin   onlar 
indiyədək tədqiq olunma mışdır.  Bir s əbəbi də odur ki, bu adların ço xu  ərəb dilin in 
qrafikasına  uyğun  qeyd  olunmuş  və sonralar  katiblərin  tanış  olmayan  adları  səhv 
yazmaları nəticəsində fonetik dəyişikliyə və təhrifə məru z qalmışlar. Məsələn, ərəb 
mənbələ rində  Şimali  Azə rbaycan  ərazisində  qeyd  olunan  Saysavan,  Cu zbuk, 
Dərman,  Ər-rub,  Həndan  yaşayış  məntəqəsi  adlarının   əslində  Sadakban,  Xurus 
(Xorus),  Yunan,  Ha rov  və  Xanotaq,  Cənubi  Azə rbaycan  ərazisində  qeyd  olunan 
Abraştavim,  Azərcuşnasb,  Parsis  və  Dav-ər  Rud  adların ın  Abraştavim, 
Eranquşnasb, Parsin və Dadirutu olduğunu müəyyən etmişik. İndiyədək ərəbşünas-
şərqşünaslar bu təhrifləri görə bilməmişdilər. 
 
 
 
 
Antik  müəlliflər  Atropatenada  Fraata  şəhərini  qeyd  edirlər  (Plutarxda 
Fraata, Dion Kassidə Praaspa kimid ir). Dü zü Fraatadır, çünki ço x son ra IX əsr ə rəb 
müəllifi  Bəlazuri  bu  adı  A frahrud  kimi  yazmışdır.  Əslində  bu  ad  Fratay,  dəqiqi 
Fraçaydır.  Əfrahrud  Fraatay  adının  sonundakı  tay  (çay)  sözü  farsca  rud  –  ―çay‖ 
sözü  ilə  əvəz  edilməsid ir.  Həmin  çay  indi  Urmiya  gölünə  tökülən  Sofiçaydır, 
qədim  Fraata  da  bu  çayın  kənarında  yerləşird i.  De mə li,  Fraata  (əsli  Fraatay) 
―Fraaçay‖dır; türk d illərində t-ç əvəzlən məsi vardır. Məsələn tanq, həm də çanq – 
―dan  yeri‖  deməkd ir  (100,  139).  Fraatay  isə  əslində  Abratay  (Abraçay)  adın ın 
təhrifidir. (Tatarıstanda Karatay və Aktay adlı çay lar haqqında ba x:82). Sonra  ―çay‖ 
sözü  farsca  rud  –  ―çay‖  sözü  ilə  əvəz  ed ilmiş  və  ona  görə  ərəb  mənbələrində 
Əfrahrud  kimi  qeyd  olun muşdur.Türkcə  abra  ―xeyir  verən‖,  ―xid mət  edən‖ 
məna larındadır.  De mə li,  xalq ın  təsərrüfat  həyatında  rolu  ilə  ə laqədar  olaraq  çaya 
belə ad vermişlər. Şəhər isə çayın adı ilə adlan mışdır. 
 
 
 
Urmiya  gölünə  tökü lən  Tatayu  (Həmdu llah   Qəzvin inin  əsərində  Tatatu) 
və Çaqatu çayların ın adlarındakı ―tu‖ ko mponenti is ə türkcə ―su‖ sözünün fonetik 
şəklid ir.  Məsələn,  Çaqatu  (XIV  əsrə  aid  mənbədə  Çaqtu  –  32,  59)  çay ının  adı 
qədim türkcə saq (türk d illərində s-ç əvə zlənməsinə  görə ―çaq‖) – ―tə miz‖, ―iç mək 

---