Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
165 
Quruluşca Naxçıvan və Şəki bölgələrində Salvartı (Salvartu) dağ adları  ilə eynidir.    
 
Babək üsyanı ilə ə laqədar ərəb  mənbələrində Həştadsar dağının adı çəkilir.  
Z. M. Bünyadov  P.Şvarsın belə bir fikrin i qeyd edir ki, guya bu ad farsca ―s əksən 
zirvə‖ de mə kdir  (75,  293).  Bu, yanlış  fikird ir.  Əslində oronim danışıqda əvvəlinə 
“h”  səsi  əlavə  olunmaqla  “as”,  “tad”  (Dav  -  ər  –  rud  oronimində  olduğu  kimi) 
―təpə‖  və  izer  –  ―aşırım‖,  ―dağ  keçid i‖,  ―dağ  çökəyi‖,  (bax:  İzirtu  toponiminə) 
sözlərindən  ibarətdir.  Başqa  sözlə,  ―Aşırımlı  dağ  silsiləsi‖  mənasını  verən 
Aştadizər  ad ı  danışıqda  Aştadzar,  Aştadsar  və  Haştadsar  formalarına  düşmüşdür. 
 
Babək  üsyanının  əhatə  etdiyi  əra zidə  ə rəb  mənbələrində  Darva z  dağının  
adı  çəkilir.  Hazırda  Zəngəzurda  Bazarçayın  sol  sahilində  Darvaztəpə  dağı  vardır. 
Şəki qalası da bu dağda yerləşirdi.  Bu toponimin farsca darvaza – ―keçid‖, ―qapı‖ 
kimi  izahı  səhvdir.  Gu man  ki,  türkcə  tör,  tər  –  ―dağ  vadisinin  ən  uca  hissəsi‖, 
―yüksək  dağ  örüşü‖,  ―yayla‖  və  Bəzz  toponimində  olduğu  kimi,  baz  –  ―təpə‖ 
sözlərindən  ibarət  olan  ad  danışıqda  təhrifə  uğrayaraq  ―Darvaz‖  formasına 
düşmüşdür.  
 
 
 
 
 
 
 
Ərəb  coğrafiyaçısı  İbn  əl  Fəqih   Cənubi  A zərbaycanda  Səfidrud  çayının  
sahilində  Tarm  adlı  mahal  qeyd  edir  (I,  38,).  Bu  toponim  q ədim  türkcə  tarim  – 
―çay sahili‖, ―çayın qollara ayrılan yeri‖  (100; 145, 544) sözünd ən ibarətdir. Orta 
Asiyada Tarim – Də rya,  Təkla- Məkanda Ta rim, Tyan – Şanda Ta rim  (145, 544) 
türk toponimləri  ilə  müqayisə olunur. Şah  İsmayıl Xətai  ilə bağlı hadisələrdə  XV 
əsrin axırında Qızıl Üzən çayının sahilində Taro m, Taru m kimi çəkilir.  
 
Yaqut Hə məvi  Cənubi Muğanda Bəzz qalasının  ya xınlığında Abraştavim 
adlı  dağın  adın ı  çəkir  (32,  7).  Bu  toponim  ―Abraştarim‖  kimi  o xun malıdır: 
katiblə rin  səhvi üzündən ərəb əlifbasının  “re”  işarəsi “vav”  işarəsi  kimi ya zılmış 
və demə li, “tarim” ko mponenti “tavim” kimi get mişdir. Toponim fa rsca ab – ―su‖, 
―çay‖, Ərəs (Araz çay ının tələffü z  forması) və türkcə tarim – ―çay sahili‖, ―çay ın 
qolları ayrılan yeri‖ sözlərindən ibarətdir.    
 
 
 
Şübhəsiz, bu toponimlər əvvəlki əsrlərdə yaran mış adlard ır.    
 
Gətird iyimiz  misallar  Atropatena  ərazisində  əhalinin  türk  –  azə rbaycanlı 
olduğunu aydın göstərir.    
 
 
 
 
 
 
A t r o p  a t e n a n ı n    t ü r k  t a y  f a l a r ı. Yu xarıda biz albanların b ir 
hissəsinin Atropatenada Midiya dağlarında yaşaması barədə Strabonun məlu mat ını 
gətirmişik.  Strabonun  vaxt ında  Midiya  dağla rı  dedikd ə  şübhəsiz  ki,  Atropatena 
dağları  nəzərdə  tutulurdu.  Müəllif  yazır  ki,  albanlar  kellər,  kaduslar,  utilər  və 
mardların  qonşuluğunda  yaşayırlar  (Strabon,  XI,  7,  1).  ―M idiya  dağları‖  Xəzərin 
cənub-  qərbindəki  indiki  Talış  dağlarıd ır.  Astaraçayla  Qarasu  çayı  arasında 
yerləşən  bu  dağlar  Bağrov  dağları  da  adlanır.  De mə li,  türk  a lbanların  bir  hissəsi 
talışların  ulu   əcdadları  sayılan  kaduslarla  b ir  ərazidə  yaşayırdı.  Bu  ərazi 
Atropatenaya mə xsus id i.  Bunu ―Midiya  dağları‖  ifadəsi də göstərir.  Bu  qiy mət li 
mə lu matı toponimik  fakt lar da təsdiq edir. XIX əsrdə  Yard ımlı  rayonunda Albani 
adlı  kənd  vardı.  Peştasar  dağ  silsiləsinin  cənub  –  qərb  yamacı  indi  də  Alvana 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
166 
adlanır.  Cənubi Azərbaycanda əhalisi azərbaycanlılardan ibarət Alvan və Alvanaq 
adlı yaşayış məntəqələri vard ır (200).  (Qədim türk dilləri üçün ―v‖ səsi səciyyəvi 
deyil,  alban  etnoniminin  ―a lvan‖  formasına  düşməsi  səciyyəvi  b-  v 
əvəzlən məsindən irəli gəlir).  
 
 
 
 
 
Yaqut Hə məv i  Cənubi Azə rbaycan əra zisində  indiki  Qaradağ bölgəsində 
Arşak  adlı  mahal  adın ı  çəkir.  XIV  əsr  müəllifi  Həmdullah  Qəzvin i    tərəfindən 
Ardjak  kimi  yazılmış  bu  toponim  Artsak  –  ―Sak  yüksəkliyi‖  adın ın  fonetik 
formasıdır.  Yaqut Həməvi yazır ki, Arşak  Bəzzin yaxınlığında dağlıq ərazi adıdır. 
Bu toponim cənubda Qaradağ mahalında Ərş ə formasında qalmışdır.  Ərş ə Savalan 
dağından şimalda Qaradağ silsiləsilə Talış dağları silsiləsinin b irləşdiyi yerin adıd ır. 
 
Cənubi  Azə rbaycan  ərazisində  Qarqar,  Qərqər  –  Nəsir,  Baba  Qa rqar, 
Karkara k,  Kə rkə rə,  Kə rkə r,  Ala mdar  –  Qarqar  adlı  kəndlə r  vard ır  (200).  Bu 
toponimlə r Atropatenada yaşamış türk qarqarların adı ilə bağlıdır.  
 
Albaniyada  və  Ermən istanda  yaşamış  türkdilli 
Şirak  tayfasının  
Atropatenada  da  yaşadığını  V  əsr  müəllifi  Feofilakt  Simo kattanın  Atropatenada 
Siraqan yaşayış məntəqəsini qeyd etməsi təsdiq edir. Həmin müəllif Muğanda türk 
tayfaların ın yaşadığını yazmışdır  (bax:  85).  Hazırda  Cənubi Azərbaycanda Şirac – 
Xeyl  və  Şirac məhəllə  ad lı  kəndlə r  vard ır  və  bu  toponimlə rdə  ―şirak‖   etnonimi 
―şirac‖ şəklində qalmışdır.  Yu xarıda b iz dedik ki, siraklar A zərbaycanda Çiraq və 
Çiraqlı  da  adlan mışlar.  Cənubi  Azərbaycanda  Çirak,  Çiraq  –  Abdal,  Çeraktəpə, 
Çirakçi,  Çeraq lu,  Çeraqil  (―Çirak‖  etnonimi  və  il  –  ―tayfa‖  sözündən),  Sirak  və 
Şirakdeh kəndləri vardır (200).  
 
 
 
 
 
 
Albaniyada  erkən  orta  əsrlərdə  yaşamış  Aran  adlı  türk  tayfasının  adı 
Cənubi Azə rbaycanda Arançı, Orancaq, Oranar (― Oran‖ etnonimindən və ər- ― kişi‖ , 
―igid‖,  ―döyüşçü‖  sözündən),  Aran  ,  Aranlı  kəndlərinin  (bax:  3,  85)  adlarında  iz 
qoymuşdur.  Qeyd  etmək  lazımd ır  ki,  hələ  X  əsr  müəllifi  Əbu  Dulaf  Cənubi 
Azərbaycanda Şiz (yəni, Gəncə) ya xın lığında Arran  adlı kəndi qeyd etmişdi (I, 79) 
ki, bu da ərəb dili əsasında “r” səsinin qoşalaşması ilə Aran toponimidir.    
 
Cənubi  Azərbaycanda  ―hun‖  etnonim  ilə  bağlı  olan  ―Unar‖  (―hun‖ 
etnonimi  və  ə r  –  ―kişi‖,  ―ig id‖,  ―döyüşçü‖  sözündən),  ―Xuniabad‖  və  ―Xunan‖ 
toponimlə rin i hələ  Yaqut Hə məv i (XIII əsr) qeyd etmişdir (32).  
 
 
Şimali  Azərbaycanda  Biləsuvar,  həm  də  Şabran   toponimlərində  əksini 
tapmış  türk  ―Sabir‖  (Savar,  Suvar)  etnonimi  Cənubi  Azərbaycanda  Bala  Savar, 
Savar  –  Ka late,  Savarabad,  Savaran  və  Savarçı  yaşayış  məntəqələrinin  (200) 
adlarında qalmışdır.  
 
 
 
 
 
 
Türkmənşəli  Sadak  tayfasının  adı  isə  Sadiq,  Sadaqian  və  Sadak 
kəndlərinin (200) ad larında aydın görünür.    
 
 
 
Yu xarıda  Şimali  Azərbaycanda  türk  dondarlarla  bağlı  toponimləri 
göstərmiş və ―Şuşu‖ toponiminin  dondarlarla bağlı olduğunu demişik. Maraq lıd ır 
ki, Cənubi Azə rbaycanda da Tundar, Şiş ə və Şişəvan kəndləri var (200).  
 
Aydın  olur  ki,  erkən  orta  əsrlərdə  A lbaniyada  yaşamış  Gorus  (Xorus, 

---