Azərbaycan təHSİl naziRLİYİ azərbaycan diLLƏr universiteti “rusiya federasiyasinin nəQLİyyat sistemi” mövzusunda ElMİ TƏDQİqat iŞİ

İllər	1991	1995	2010	2015	2021
2022
Hava limanlarının sayı	1450	876	332	282	233	230

Cədvəl 1. Rusiyada illərə görə fəaliyyət göstərən hava limanlarının sayı

	1970	1980	1990	2000	2010	2022
Yükdaşıma, mln.t.	1,4	2,4	2,5	0,8	1,1	1,1
Yükdövriyyəsi, mlrd. t.km.		2,2	2,5		4,7	7,6
Sərnişin daşıma, mln.	45	66	91	37	59	105
Sərnişindövriyyəsi, mlrd. sərn.km.	55	102	160	54	147	259

Cədvəl 2. Rusiyada illərə görə sərnişin və yük daşımaları

Rusiya Federasiyasında daxili suların uzunluğu (çay nəqliyyatı) 101,6 min km-dir. Daxili su nəqliyyatının ümumi yük dövriyyəsində xüsusi çəkisi 3,9 faiz təşkil edir. Şimal, Sibir və Uzaq Şərqin bir sıra rayonlarında çay nəqliyyatının rolu kəskin şəkildə artır.

Rusiyada əsas çay donanmasının yük dövriyyəsinin 40%-ni təşkil edən Volqa-Kama çay hövzəsidir. Volqa-Baltik, Ağ dəniz-Baltik və Volqa-Don kanalları sayəsində Volqa Rusiyanın Avropa hissəsinin vahid su sisteminin əsasına çevrilibdir. Avropa Rusiyasının digər mühüm çaylarına qolları ilə birlikdə Şimali Dvina, Sukhona, Onega, Svir və Neva daxildir.
Sibirdə əsas çaylar Yenisey, Lena, Ob və onların qollarıdır. Onların hamısı gəmiçilik və taxta rafting, ərzaq və sənaye mallarının ucqar rayonlara daşınmasında istifadə olunur. Dəmir yollarının (xüsusilə meridional istiqamətdə) inkişaf etməməsi səbəbindən Sibir çayı marşrutlarının əhəmiyyəti çox əhəmiyyətlidir. Çaylar Qərbi və Şərqi Sibirin cənub bölgələrini Arktika ilə birləşdirir. Tümen nefti Ob və İrtış boyunca nəql olunur.

№	Ad	Uzunluq, min km
1.	Ob	3,6
2.	Yenisey	3,3
3.	Lena	4

Cədvəl 3. Rusiya ərazisində daxili su nəqliyyatı kimi istifadə edilən əsas çaylar

Yeniseyin aşağı axarının limanları - Dudinka və İqarka - Şimal dəniz marşrutu ilə hərəkət edən gəmilər üçün əlçatandır. Çaylardan dəmir yollarına yüklərin ən böyük daşınma məntəqələri Krasnoyarsk, Bratsk, Ust-Kutdur.

Uzaq Şərqdə ən mühüm çay nəqliyyatı Amur çayı üzərindəndir. Gəmiçilik çayın bütün uzunluğu boyunca həyata keçirilir.
Müasir beynəlxalq nəqliyyat sistemini neft-qaz kəmərləri olmadan təsəvvür etmək mümkün deyildir. Boru kəmərlərinin istiqaməti isə, əsasən, dünyada karbohidrogen ehtiyatlarının yerləşmə coğrafiyasının, dünya enerji bazarında tələb və təklifin təsiri altında müəyyənləşir.
Rusiyada boru kəməri nəqliyyatının inkişafı XX əsrin 50-ci illərin sonlarında başlamışdır. Ən mühüm daşınan yüklər xam neft və təbii qazdır. Neft məhsullarının, maye və qaz halında kimyəvi maddələrin daşınması perspektivlidir. Lakin hazırda məhsul boru kəmərlərindən geniş istifadə olunmur. Rusiyada geniş diametrli (1220 və 1420 mm) və eni istiqamətində uzun uzunluqlu boru kəmərləri üstünlük təşkil edir [6, s. 131].
Böyük neft kəmərləri aşağıdakılardır:
- “Drujba” neft kəməri Rusiyanın ən böyük ixrac marşrutudur (Almetyevsk - Samara - Uneça - Mozır - Brest və daha sonra Şərqi və Qərbi Avropa ölkələrinə);
- Almetyevsk - Nijni Novqorod - Ryazan - Moskva;
- Nijni Novqorod - Yaroslavl - Kirişi;
- Samara - Lisiçansk - Kremençuq - Xerson, Snegirevka - Odessa;
- Surqut - Tümen - Ufa - Almetyevsk;
- Nijnevartovsk - Samara;
- Surqut - Polotsk;
- Aleksandrovskoye - Anzhero-Sudzhensk;
- Krasnoyarsk - Anqarsk;
- Surqut - Omsk - Pavlodar - Çimkent - Çardjou.
Ən böyük qaz kəmərləri aşağıdakılardır:
- qaz kəməri Saratov - Moskva - Rusiyada ilk qaz kəməri (840 km);
- Stavropol - Moskva;
- Krasnodar bölgəsi - Rostov-na-Donu - Serpuxov - Sankt-Peterburq;
- Orta Asiya - Urals
- Medvejye - Nadym - Tümen - Ufa - Torjok;
- Nadym - Punga - Perm;
- Urenqoy - Surqut - Tobolsk - Tümen - Çelyabinsk.
- Şimal axını
- Urenqoy - Pomary - Ujqorod - Şərqi və Qərbi Avropa ölkələri (4451 km), (dünyanın ən böyük qaz kəməri sistemi);
- Orenburqdan Ukraynadan keçərək Şərqi və Qərbi Avropa ölkələrinə uzanan qaz kəməri.
Böyük neftməhsulları boru kəmərləri aşağıdakılardır:
- Ufa - Ujqorod filialı ilə Brest;
- Ufa - Omsk - Novosibirsk;
- Nijnekamsk - Odessa.
Tikilən qaz kəmərləri aşağıdakılardır:

• 
  Bovanenkovo - Uxta, Saxalin - Xabarovsk - Vladivostok.
  

Layiləndirilən boru kəmərləri aşağıdakılardır:
- Cənub axını, Altay, Yakutiya-Xabarovsk-Vladivostok qaz kəmərləri və
Xəzər qaz kəməri;
- Baltik boru kəməri sistemi-II neft kəmərləri, Murmansk və Qütb bölgəsi-
Purpe-Samotlor neft kəməri.
Bərpa olunan “Böyük İpək Yolu”nun strukturunda əhəmiyyətli yer tutan neft-qaz kəmərlərinin bir hissəsi Azərbaycanı Avropa ölkələri ilə birləşdirir. Keçən əsrin 90-cı illərinin sonlarında respublikada hasil olunan neftin xarici bazarlara ixracında, hələ SSRİ dövründə tikilmiş və sonradan yenidən qurularaq istismara verilmiş neft kəmərlərindən (Rusiya ərazisindən keçən Bakı-Novorossiysk və Gürcüstan ərazisindən keçən Bakı-Supsa kəmərləri) istifadə olunurdu [2, s. 84].
1996-ci il yanvarın 18-də Moskvada “Azərbaycan Respublikası ilə Rusiya Federasiyası arasında Azərbaycan neftinin Rusiya Federasiyası ərazisindən tranziti haqqında müqavilə” imzalandı. Bu müqavilə Azərbaycanda hasil olunan neftin bir hissəsinin Bakı-Novorossiysk neft kəməri ilə ixrac olunmasını nəzərdə tuturdu. 2002-ci ilə qədər bu kəmərlə ixrac olunacaq neftin həcmini 5 milyon tona çatdırmaq planlaşdırılırdı.
Müqavilə şərtlərinin müzakirəsi zaman Rusiya Azərbaycanın maraqlarına uyğun olmayan tələblər irəli sürürdü. Kremlin təklifinə görə, Azərbaycan Bakı-Novorossiysk kəməri ilə 15 il müddətində və Rusiya tərəfinin müəyyənləşdirdiyi tariflərlə hər il 10 milyon ton neft ixrac etmək öhdəliyi götürməli idi. Şübhəsiz, Rusiyanın birtərəfli qaydada irəli sürdüyü bu təklifin qəbul edilməsi və hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirilməsi Azərbaycanın neft-qaz ixracı marşrutlarını şaxələndirmək siyasətinə ağır zərbə vura bilərdi. Çünki hər il 10 milyon ton neftin şimal istiqamətində axıdılması qərb istiqamətində uzanan kəmərlərin doldurulma­sında ciddi problemlər yarada bilərdi. Bunu nəzərə alan Azərbaycan tərəfi Rusiyanın təkliflərini qəbul etməkdən imtina etmiş, neftin tranziti haqqında yuxarıda qeyd olunan və prinsip etibarı ilə fərqli bir müqavilənin imzalanmasına nail olmuşdur.
Azərbaycan neftinin Bakı-Novorossiysk neft kəməri ilə ixracına 1997-ci ildə başlanıldı. Bu kəmərin ümumi uzunluğu 1535 kilometrə bərabərdir [10]. Bunun 235 kilometri Azərbaycan, yerdə qalanı isə, Rusiya ərazisindən keçir, onun illik neft ötürmə qabiliyyəti 18 milyon ton təşkil edir.
Buna baxmayaraq, Bakı-Novorossiysk marşrutunun Azərbaycan neftinin əsas ixrac marşrutuna çevrilmək şansı çox aşağı idi. Bu, bir tərəfdən, artıq, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, geosiyasi amillərlə bağlı idisə, digər tərəfdən, Azərbaycanda neft hasilatının yüksək templə artması və kəmərin ötürmə qabiliyyətinin məhdudluğu, onun istismar şərtlərinin iqtisadi cəhətdən səmərəli olmaması, həm də, marşrutun keçdiyi Şimali Qafqazda, konkret olaraq Çeçenistanda qeyri-sabit vəziyyətin mövcudluğu ilə bağlı idi [1, s. 161].
Bakı-Novorossiysk marşrutunu əsas ixrac marşrutlarından birinə çevirməkdə maraqlı olan və bu yolla regionun enerji bazarındakı mövcudluğunu qoruyub saxla­mağa çalışan Rusiya müəyyən təkliflərlə də çıxış edirdi. 1999-cu ildə Kreml tərə­findən irəli sürülən və neftin təhlükəsiz tranziti məqsədi ilə Çeçenistan ərazisindən yan keçəcək yeni neft kəmərinin tikintisini nəzərdə tutan təklif kifayət qədər cəbedici olsa da, qarşı tərəfin hər-hansı müsbət reaksiyasına səbəb olmamışdır.
Qeyd olunan marşrutun istismar şərtləri də Azərbaycanın iqtisadi maraqları ilə uzlaşmır və bu kəmərlə neft ixracı kifayət qədər baha başa gəlirdi. Belə ki, 2006-cı ildə bir ton xam neftin Bakıdan Novorossiysk limanına çatdırılması 15,67 dollara bərabər maliyyə məsrəfi tələb edirdi. Eyni həcmdə neft Bakıdan Gürcüstanın Supsa limanına cəmi 3,7 dollar xərcləməklə çatdırılırdı. Deməli, Bakı-Novorossiysk marşrutu ilə neft ixracı Bakı-Supsa marşrutu ilə müqayisədə təxminən 4 dəfə baha başa gəlirdi.
Bakı-Novorossiysk marşrutunu Azərbaycan üçün maraqsız edən amillərdən biri də, Bakıda “Azeri light” və “Brent” markaları altında kəmərə doldurulan neftin yolda “Urals” markalı, daha kükürdlü Sibir və Qazaxıstan nefti ilə qarışdırılması idi. Bu proses Azərbaycan neftinin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir və Novorossiysk limanında onun daha ucuz “Urals” markası altında satılması ilə nəticələnirdi. Məsələn, 2006-cı ildə “Urals” markalı neft “Azeri light” markalı neftdən 3 dollar ucuz satılırdı. Belə vəziyyət, həm də, Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəmərinin tikintisi Bakı-Novorossiysk marşrutunun perspektivlərini sual altına qoyurdu.
Azərbaycan-Rusiya dövlətlərarası münasibətlərində də, bu kəmərin əhəmiyyətinin getdikcə azaldığına diqqəti cəlb edən N.Xaritonovanın qeyd etdiyi kimi, “bu gün ikitərəfli münasibətlərin siyasi balansında bu kəmərin çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır – iki ölkənin hökumətlərində bu məsələnin qızğın mübahisələr doğuracağı ehtimalı azdır”.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın Bakı-Novorossiysk kəməri ilə ixrac etdiyi neftin həcmi heç vaxt 5 milyon tona çatmamışdır. 2013-cü ildə Rusiyanın “Transneft” şirkəti kəmərin istismarını dayandırmaq haqqında qərar qəbul etdi, lakin sonradan aparılan danışıqlar nəticəsində Bakıdan Novorossiyskə neft ixracı bərpa edildi. 2014-cü ildə 932 min ton, 2015-ci ildə 1,27 milyon ton Azərbaycan nefti bu kəmər vasitəsilə ixrac olunmuşdur.
Bakı-Novorossiysk kəmərinin fasilə­lərlə işləməsi və bu kəmərlə ixrac olunan neftin həcminin yüksək olmaması onun Azərbaycanın bağlı olduğu neft kəmərləri şəbəkəsində yardımçı rol oynadığını göstərir.
Rusiyada ictimai nəqliyyat yaxşı inkişaf etmişdir. Şəhər və aqlomerasiyalarda ictimai nəqliyyatın əsas vəzifəsi maksimum tutumlu (verilmiş keyfiyyət parametrlərinə görə əldə edilə bilən) nəqliyyat vasitələrindən istifadə etməklə vətəndaşların hərəkəti üçün birbaşa və dolayı xərcləri (büdcə və əhali) azaltmaqdır. Nəqliyyat vahidinin tutumu nə qədər yüksək olarsa, torpaq və ətraf mühit resurslarının xərcləri, yol qəzalarında itkilər və səyahətə sərf olunan vaxt bir o qədər az olar. Sərnişin axınının artması ilə şəxsi nəqliyyatla daşınmanın xüsusi dəyəri artır, ictimai nəqliyyatda isə azalır.
Nəqliyyatda ictimai nəqliyyatın payının artırılması (və xərclərin azaldılması) üçün əsas tədbir dövlət orqanları tərəfindən əhaliyə zəmanət verilən ictimai nəqliyyat sisteminin verilmiş yüksək keyfiyyət səviyyəsini saxlamaqdır. Rusiyanın böyük şəhərlərinə xas olan binaların yüksək sıxlığını, yol şəbəkəsinin aşağı sıxlığını nəzərə alaraq, yüksək keyfiyyətli ictimai nəqliyyatın təmin edilməsi şəhərlərin həyat təminatı vəzifəsidir. Çünki bütün əhalinin şəxsi nəqliyyatla daşınması fiziki cəhətdən mümkün deyildir.
Ən böyük şəhərlərdə də tramvay və trolleybus xidmətləri var. Tramvay və trolleybus xətlərinin istismar uzunluğu 7,6 min km-dir.