Azərbaycan təHSİl naziRLİYİ azərbaycan diLLƏr universiteti “rusiya federasiyasinin nəQLİyyat sistemi” mövzusunda ElMİ TƏDQİqat iŞİ

1. Rusiya Federasiyasının iqtisadiyyatında nəqliyyat sisteminin əhəmiyyəti və rolu

İqtisadiyyatın bütün sahələrinə, sosial sahəyə və əhaliyə xidmət göstərmək, ölkədə istehsal olunan və xaricdən alınmış bütün məhsulların istehlak yerlərinə daşınmasını, habelə əhalinin əmək, mədəni, sosial və digər məqsədlərlə ezamiyyətlərini həyata keçirmək üçün nəqliyyat ölkənin bütün həyatını təmin edir.

Nəqliyyat kommunikasiyaları ölkənin bütün regionlarını birləşdirir ki, bu da onun ərazi bütövlüyünün və iqtisadi məkanının birliyinin zəruri şərtidir. Onlar Rusiyanın xarici iqtisadi əlaqələrinin və qlobal iqtisadi sistemə inteqrasiyasının təmin edilməsi üçün maddi əsas olmaqla ölkəni dünya birliyi ilə əlaqələndirirlər.
Ölkənin əlverişli coğrafi mövqeyi Rusiyaya nəqliyyat xidmətlərinin ixracından əhəmiyyətli gəlir əldə etməyə imkan verir. Əhalinin həyat keyfiyyətinin yüksəlməsini, ölkənin iqtisadi inkişafını və milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin yüksəlməsini funksional, yaxşı inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi olmadan təsəvvür etmək çətindir. Geniş əraziləri (17,1 milyon kv.km) və müxtəlif iqlim şəraiti olan Rusiyada səmərəli nəqliyyat infrastrukturu real rəqabət qabiliyyətinə imkan verəcəkdir.
2009-cu ildə “Rusiya Federasiyasının 2030-cu ilə qədər olan dövr üçün Nəqliyyat Strategiyası”nın həyata keçirilməsinə başlandı (Rusiya Federasiyası Hökumətinin 22 noyabr 2008-ci il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir). Onun çərçivəsində isə iri layihələr həyata keçirilmişdir.
Ölkənin müdafiə qabiliyyətinin və milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsində nəqliyyatın da rolu böyükdür.Ölkənin xalq təsərrüfatında nəqliyyat xüsusi yer tutur. Onun tarixi, iqtisadi, sosial və siyasi rolu çox böyükdür. Məhz bu, nəhəng dövlətin iqtisadi bütövlüyünü təmin edir, ölkənin bütün regionlarını vahid bütövlükdə birləşdirməyə imkan verir və milli təhlükəsizliyin əsaslarından biri kimi çıxış edir.
Bundan başqa nəqliyyat beynəlxalq əlaqələri təşkil etməyə, qarşılıqlı faydalı iqtisadi əlaqələr qurmağa, fövqəladə hallar zamanı humanitar yardım göstərməyə imkan verir. Onun sayəsində bəşər sivilizasiyasının mədəni nailiyyətləri əlçatan olur və cəmiyyətin gələcək inkişafı təmin edilir.
Hal-hazırda Rusiya ərazisində istehsal olunan texniki vasitələrə, qurulmuş rabitə marşrutlarına və nəqliyyat xidmətinə əsaslanan çoxşaxəli əlaqələri təmin edən ən böyük və ən mürəkkəb nəqliyyat sxemlərindən biri hazırlanmışdır.
İqtisadiyyatın bu sektorunun böyük əhəmiyyətini 2022-ci ilin göstəriciləri sübut edir:
- Yük daşımalarının ümumi həcmi 5669,1 milyard ton-km-ə çatıb;
- Rusiya aviaşirkətləri 128 milyondan çox sərnişinə xidmət göstərə bilib, bu da sərnişin axınının təxminən üçdə birini təşkil edir.
Dəmir yolu, avtobus və çay nəqliyyatında sərnişinlərin sayının bir qədər azalması şəxsi avtomobillərin əhəmiyyətli dərəcədə artması ilə izah olunur. Üstəlik, çox yaxın gələcəkdə təkcə avtomobillər deyil, hava nəqliyyat vasitələri də olacaqdır.
Nəqliyyat tədavül sferasının mövcudluğunun əsasını təşkil edir. Bununla da istehsalçılar, xidmət göstərənlər və istehlakçılar arasında davamlı əlaqə saxlayır.
Son 20 ildə Rusiyada nəqliyyat sisteminin inkişafı dövlət üçün qaçılmaz bir xərc maddəsi kimi nəzərdən keçirilir. Bu da sürətli iqtisadi nəticələr vermir və əhalinin məmnunluğunu artırmır.
Bütün növ infrastrukturun ən yüksək kapital tutumu, tənzimləmənin mürəkkəbliyi və birmənalı olmayan inkişaf məqsədləri nəqliyyat infrastrukturunun ölkənin siyasət prioritetləri iyerarxiyasında aşağı mövqelər tutmasına səbəb olmuşdur. Nəticədə nəqliyyat kompleksinin sərmayəsizliyi və texnoloji geriliyi daha da pisləşmişdir.
Dünya İqtisadi Forumunun hazırladığı Beynəlxalq Rəqabətqabiliyyətlilik Reytinqinə əsasən, Rusiya nəqliyyat infrastrukturunun keyfiyyətinə görə 144 reytinq ölkəsi arasında 64-cü yerdə, ölkə yolların keyfiyyətinə görə ən pis mövqedədir (123-cü yer). Əhalinin sıxlığına uyğunlaşdırılmış yol şəbəkəsinin sıxlığı (Engel əmsalı) bütün BRİKS ölkələrindən xeyli aşağıdır. Hətta Rusiyanın Avropa hissəsində bu göstərici Hindistan, Braziliya və Cənubi Afrikadakından aşağıdır. Avtomobil yollarının ümumi uzunluğunda sürətli yolların (1a və 1b) payı 1%-dən (5 min km) çox deyil [5, s. 21].
Rusiyada yüksək sürətli dəmir yolu yoxdur. Hava limanları və aerodromlar şəbəkəsi olduqca nadirdir (məsələn, Moskva-Çita marşrutunda ən yaxın hava limanına orta səyahət müddəti 2 saatdır), bu da uçuşların təhlükəsizliyinə mənfi təsir göstərir.
Beynəlxalq reytinqlərin tərtibi üsulları və onların qərəzliliyi barədə mübahisə etmək olar. Lakin nəqliyyat infrastrukturunun keyfiyyətinə görə Rusiyanın üçüncü dünya klasterində yer alması həm əhaliyə, həm də biznesə adi gözlə görünür. Təbii ki, Rusiyanın nəqliyyat infrastrukturunun inkişafının bəzi aspektləri son dərəcə müsbət qiymətləndirməyə layiqdir.
Rusiya dünya liderlərindən biridir. Bu liderliyə aşağıdakılar daxildir:
- dünyada analoqu olmayan buzqıran donanma;
- dəmir yollarında yük daşımalarının təşkili üçün unikal sistem;
- şəhərlərarası sərnişin daşımalarının ən yüksək dəqiqliyi - həm qatarlarda, həm də təyyarələrdə.
Rusiya dünyada nəqliyyat mühəndisliyinin bütün seqmentlərinin təmsil olunduğu azsaylı ölkələrdən biridir ki, bu da nəqliyyat infrastrukturunun inkişafından əlavə multiplikativ effekt verir. Bəzi seqmentlərdə, ilk növbədə, dəmir yolu mühəndisliyində Rusiya xarici bazarlarda əhəmiyyətli mövqe tutur. Bununla belə, bir çox digər aspektlərdə Rusiya nəqliyyat sistemi iqtisadiyyatın və insan kapitalının inkişafında məhdudlaşdırıcı rolunu oynayır.
Nəqliyyatın inkişafının mövcud modeli iqtisadiyyatın ilkin sahələrinin nəqliyyat tələbatının ödənilməsinə yönəlib, infrastruktur layihələrinin qalıq əsasda maliyyələşdirilməsini və geridə qalmış texnoloji əsaslarla inkişafı nəzərdə tutur.
Son 10 ildə nəqliyyat infrastrukturuna icmal büdcə xərclərinin səviyyəsi ÜDM-in 2-2,5%-i səviyyəsində olmuşdur ki, bu da bir çox İƏİT ölkələri ilə müqayisədə yüksək göstəricidir. Lakin nəqliyyat infrastrukturunu fəal şəkildə inkişaf etdirən ölkələrə nisbətən kifayət deyildir ( Çin, Avstraliya, Türkiyə, Meksika və s.) [7].
Son 3 ildə kilometrlərlə yeni yolların istifadəyə verilməsi əvvəlki dövrlə müqayisədə azalıbdır. 1990-2015-ci illərdə ölkədə son 200 ildə minimum sayda yeni nəqliyyat infrastrukturu obyektləri (yeni hava limanları və ya çay keçidləri, yeni dəmir yollarının yaradılması üzrə irimiqyaslı layihələr) yaradılıbdır.
Liman tikintisi əhəmiyyətli dərəcədə daha fəal inkişaf etdi ki, bu da ilk növbədə xammal ixracının artması ilə əlaqədar idi. Magistral yollara qoyulan əsas sərmayələr onların yenidən qurulması və təmirinə yönəldilir ki, bu da əsas darboğazların - böyük aqlomerasiyalardakı hissələrin həddən artıq yüklənməsinə səbəb olur və qəzaların sayında ciddi azalma müşahidə olunmur. Hətta federal magistralların köklü şəkildə yenidən qurulması onların texnoloji modernləşdirilməsinə, təmir tezliyinin azalmasına və ya yolun xüsusiyyətlərinin köklü şəkildə yaxşılaşmasına səbəb olmur [3, s. 237].
Əsas dəmir yolu layihələri xammal ixracını təmin edən layihələrin mütləq üstünlüyü ilə mövcud dəmir yollarının yenidən qurulmasıdır. İstisnalar 2000-ci illərin sonlarında tətbiq edilənlər idi. Yüksək sürətli dəmir yolu rabitə layihələri Moskva - Sankt-Peterburq - Helsinki və Moskva - Nijni Novqoroddur.
Bununla belə yüksək sürətli qatarların hərəkəti üçün istifadə olunan infrastruktur dəfələrlə yenidən qurulsa da, Rusiya imperiyasında yenidən qurulmuşdur. Bu layihə yerli problemi həll etdi və bazara yeni növ sərnişindaşıma xidmətini təqdim etdi ki, bu da paytaxtları bir-birinə yaxınlaşdırdı. Lakin şəhərətrafı ərazilərdə elektrik qatarlarının hərəkətini məhdudlaşdırdı və yük qatarlarının həddindən artıq yüklənməsinə səbəb oldu.
Rusiya şəhərlərinin nəqliyyat şəbəkəsi demək olar ki, dəyişməz olaraq qalır. Son onilliklərin xarakterik hadisəsi olan tıxac artıq təkcə paytaxt şəhərlərinin “vizit kartı” deyildir.
Nəqliyyat sisteminin inkişafı hər il ÜDM-in artım tempinə +1%-ə qədər iqtisadi artıma töhfə verə bilər. Bunun üçün nəqliyyat sisteminin inkişaf modeli müasir sosial, ekoloji və texnoloji çağırışlara cavab verməli və 2035-ci ilədək olan dövrdə ölkənin iqtisadi artımının aparıcı qüvvəsi sayılan sənaye sahələrinin inkişafına maksimum kömək etməlidir. Son dövrlərdə sənayedə qlobal texnoloji meyllər onilliklər ölkələrin sosial-iqtisadi inkişafında nəqliyyatın rolunu əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirmişdir.