Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
48 
Lakin həmin vaxt istifadədə yeni dərslik olmadığından, göstəri-
lən  mövzuların  konkret  tədris  mətni  işlənmədiyindən  bu  mövzuları 
hərbi  rəhbərlərin  hərəsi  öz  bildiyi  kimi  keçmişdir.  Bəzi  hərbi  rəh-
bərlər  lazım  gəldi-gəlmədi  məşğələdə  Konstitusiyaya  üstünlük  ver-
miş,  bir  başqaları  isə  Konstitusiyanın  mətnini  əldə  etmədiyindən 
ölkəmizin  əsas  Qanununa  əsaslanmamışdır.  Bütün  bunlar  ibtidai 
hərbi  hazırlıq  fənninin  “Azərbaycan  Silahlı  Qüvvələri  Vətənin  keşi-
yində” bölməsi üzrə tədris materiallarını təcili hazırlamağın vacibliyi-
ni göstərmişdir. Seçiləcək yeni materiallar isə proqramın ümumi tələ-
binə uyğun  şəkildə, digər  tədris fənləri ilə, o cümlədən, Azərbaycan 
tarixi, ədəbiyyat və s. fənnlərlə üzvi  əlaqədə olmalıdır. Deməli, ibti-
dai hərbi  hazırlıq fənninin bu bölməsi üzrə  proqram və  dərslikdə də 
tədqiq etdiyimiz problemin geniş həlli imkanları olmuşdur. 
Ümumtəhsil  fənn  biliklərindən,  o  cümlədən,  fizika  və  riyazi 
biliklərdən və hərbi məzmunlu fizika və riyazi çalışmalardan istifa-
də  edilməsinə  geniş  imkan  verən  bölmələrdən  biri  də  “Taktiki  ha-
zırlıq”dır. Proqramda bu bölmənin tədrisinə oğlanlar üçün 30 saat, 
qızlar üçün isə 12 saat vaxt ayrılmışdır. Bu müddət ərzində şagirdlər 
(xüsusən oğlanlar) taktiki hazırlığın gücü, quru qoşunları bölmələri-
nin əsas döyüş əməliyyatlarının xarakteri (onun növlərini və forma-
larını, döyüş vasitələrini və s.), hücum, müdafiə və kəşfiyyat zamanı 
əsgərin üzərinə düşən funksiyanı yerinə yetirmək, tanklarla mübari-
zə  priyomları,  hərəkət  edən  düşmən  təyyarə  və  vertolyotlarına  av-
tomatdan atəş açma qaydaları ilə tanış olmalıdırlar. Proqramda qeyd 
edilir ki, bu bölmənin tədrisini həyata keçirərkən ərazinin maketin-
dən  və  plakatlardan,  həmçinin  nümayiş  diafilmlərindən  və  hərbi 
kinofilmlərdən  istifadə  etmək  lazımdır.  Göstərilən  hərbi  anlayış-
lardan hər biri dərslikdə geniş şəkildə aydınlaşdırılır, ayrı-ayrı mətn-
lərdə  şagirdlərin  fizika  və  riyaziyyat  fənlərindən  öyrəndikləri  bir 
qrup  biliklər  sisteminə  əsaslanılır.  İstifadə  olunan  fizika  fənni  üzrə 
biliklər  yuxarıdakı  cədvəldə  öz  əksini  tapmışdır.  Bunlardan  əlavə, 
bir  sıra  rəsmxət  və  riyazi  biliklərə  müraciət  edilir  ki,  onlar  həmin 
cədvəldə  öz  ifadəsini  tapmamışdır.  Məsələn,  səh.  138-dəki  15-ci 
şəkildə,  səh.  140-dakı  10-cu  şəkildə  və  s.  döyüş  əməliyyatları 

---

 
49 
çertyojlar  vasitəsilə  verilir.  Həmin  çertyojların  qurulması,  onların 
başa  düşülməsi  rəsmxət  fənnindən  alınan  biliklərdən  bilavasitə 
asılıdır.  Müşahidə  apararkən  düşmənin  yerləşdiyi  mövqeyi  və  ona 
qədər  olan  məsafəni  təyin  edərkən  (səh.  171) 
1000
1
 və  0,001  kimi 
adi  və  onluq  kəsrlərdən, 
y
B
1000
D


 riyazi  düsturdan  istifadə 
olunur.  Kəşfiyyat  zamanı  əsgərin  üzərinə  düşən  vəzifələr  aydınlaş-
dırılarkən  həndəsədən  öyrənilən  bucaq,  bucağın  ölçülməsi,  düz  və 
açıq  bucaq, dairə, onun  radiusu və s. bu kimi  biliklər  yada salınır. 
Bu  deyilənlər  konkret  olaraq  “Kəşfiyyat”  mövzusunun  tədrisində 
müraciət  olunan  fizika  və  riyaziyyat  üzrə  bir  sıra  bilikləri  və 
onlardan istifadənin yerini göstərir və imkan verir ki, hərbi rəhbərin 
izahından sonra şagirdlərə aşağıdakı tipli çalışmalar verilsin: “Tan-
kın hündürlüyü 2,5 metrdir. Qol tam açıldıqda tank şəhadət barmağı 
ilə örtülür. Tanka qədər olan məsafəni hesablayın”. 
Dərsliyin 87-ci səhifəsində ərazini müşahidə etməyin üsulları 
aydınlaşdırılır. Göstərilir ki, müşahidə sektoru uzaqlığa görə üç zo-
naya bölünür. Yaxın zona dərinliyi 100-500, orta zona 1000- metrə 
qədər, uzaq zona görünməz uzaqlığa qədər olan ərazi qəbul olunur. 
Zonaların  sərhədləri  isə  yerli  əşyalara  və  ya  görünmə  aydınlığına 
görə  müəyyən  edilir.  Bu  zonalar  24-cü  şəkildə  sxematik  təsvir 
olunur. Sonra müşahidə nəticəsində aşkara çıxarılmış düşmən texni-
kasının  (əsgərlərinin  və  s.)  yerləşdiyi  vəziyyətin  müəyyənləşdiril-
məsi ilə bağlı məlumat verilir. Yəni yaxında oriyentir olmuş obyek-
tə nisbətən onun yerləşmə vəziyyəti (sağa və ya sola , uzaqlığı və ya 
yaxınlığı ) binokl vasitəsilə ölçülür. Kənarlarda yerləşməsi binoklun 
minlikləri ilə, yaxın-uzaqlığı isə metrlərlə ölçülür. Daha sonra gös-
tərilir  ki,  oriyentir  olunmuş  obyektə  qədər  məsafə  əvvəlcə  binokl 
vasitəsilə  müəyyən  edilir.  Məsələn:  “Oriyentir  3,  sağa  30,  ondan 
sonraya 100, xəndəkdə müşahidəçi” (58, s.89).
 
Bunlar  şagirdlərin  tam  ədədlər,  onlar  üzərində  əməllər,  dairə 
sektoru,  binokl  vasitəsilə  məsafələrin  riyazi  yolla  müəyyənləşdiril-
məsi  (minlik  ölçülərə  verilən  ədədlərin  əraziyə  uyğun  real  ədədlərlə 

---

 
50 
ifadə  olunması)  və  s.  kimi  riyazi  biliklərindən  istifadə  olunmasına 
imkan verir. Bu biliklərlə bağlı və məzmunu verilən hərbi anlayışları 
əks  etdirən  riyazi  məsələlər,  çalışmalar,  tapşırıqlar  hazırlamaq  və 
onları dərsin möhkəmləndirilməsi (yeri gəldikcə izahı) zamanı yerinə 
yetirmək olar. Qeyd edək ki, dərsliyin özündə belə bir çalışma verilir: 
”Tək ağaca nəzərən hədəfin (düşmən pulemyotunun) yerləşmə vəziy-
yətini  müəyyən  edin  və  müşahidənin  nəticəsini  jurnalda  yazın  (Tək 
ağacdan  sağ  tərəfdə  yerləşən  hədəfə  qədər  olan  məsafə  əlin  baş 
barmağı vasitəsilə örtülür. Hədəfin hündürlüyü 0,5 m-dir. Hədəf tək 
bitmiş ağacın 300 metrlik məsafəsində yerləşir)” (58, s.89).
 
Lakin bu çalışma tələb olunan bacarıqların formalaşdırılması, 
şagirdlərin məşğələnin sonunda, ev tapşırıqlarında və müstəqil işlə-
rində istifadə etmələri baxımından həm keyfiyyətcə, həm də kəmiy-
yətcə əlverişli deyil. Belə tip çalışmaların məzmununa və miqdarına 
yenidən baxmağa ehtiyac olmuşdur. 
“Xarici ölkələrin ordularının əsas qırıcı bombardmançı təyya-
rə  və  vertolyotlarının  taktiki-texniki  xüsusiyyətləri”  dərslikdə 
(səh.64) ayrıca cədvəl şəkilində verilir. Burada təyyarə və vertolyo-
tun  şəxsi  heyətinin  sayı,  yerdə  və  havada  ən  böyük  sürəti,  ən  çox 
uçma  uzaqlığı  və  maksimum  qalxma  hündürlüyü,  bomba  götürmə 
qabiliyyəti,  toplarının  miqdarı  və  kolibri,  idarə  olunan  və  idarə 
olunmayan  aviasiya  raketlərinin  sayı,  pulemyotun  miqdarı  göstə-
rilir.  Bu  rəqəmlərə  uyğun  olaraq  fizika,  hesabi,  cəbri  və  həndəsi 
biliklərə daha optimal əsaslanmaq, müvafiq məsələlər və çalışmalar 
hazırlamaq,  bu  bölməyə  dair  biliklərin  möhkəmləndirilməsində 
onların həllindən istifadə etmək mümkündür. 
“Mühəndis təminatı” (§11) mövzusunda tank və piyada əley-
hinə  minaların  ümumi  quruluşundan,  onun  taktiki-texniki  xüsusiy-
yətlərindən söz açılır. Tank əleyhinə TM-57 minasının quruluşunun 
kəsimindən görünür ki,  onun hissələri müxtəlif həndəsi fiqurlardan 
(konsentrik  silindrlərdən)  ibarətdir.  Bu  da  həmin  minanın  səthinin 
sahəsinin,  həmçinin  oturacaq  çevrəsinin  uzunluğunun  və  s.  hesab-
lanmasına  aid  çalışmalar  tərtibinə  və  həllinə  imkan  verir.  Bundan 
əlavə, mövzu üzrə 4-cü cədvəldə TM-59, TM-62, PMD-6, PMN və 

---