Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki slavyan universiteti

"TRACECA" beynəlxalq nəqliyyat, kommunikasiya proqramı

Yanacaq enerji sahəsində beynəlxalq “INOGATE” proqramı

Avropa İttifaqının MDB dövlətlərinə texniki yardım TACİS layihələri

Transmilli Şirkətlər, investisya layihələri

1) Dünyada inteqrasiya prosesləri çərçivəsində müəy­yən­lə­şən bir çox beynəlxalq və regional proqramlar mövcuddur. Bu proqramlar və layihələr daxilində TRACECA, TACİS və İNOGATE bey­nəlxalq proqramları mövcuddur. «Yeni İpək Yolu» ad­lan­dı­rılan TRACECA proqramı Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Avropa ara­sında nəqliyyat əlaqələrini inkişaf etdirən beynəlxalq proq­ram­dır. TRACECA (Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi) Brüs­seldə 3 may 1993-cü il tarixində keçirilmiş 8 təsisçi döv­lətin (5 Mərkəzi Asiya və 3 Cənubi Qafqaz ölkələri) ticarət və nəq­liy­yat nazirlərinin Konfransında təsis olunmuşdur. Proq­ra­mın məq­sədi bu dövlətlərin siyasi və iqtisadi müstəqilliyini dəs­tək­lə­məklə onların alternativ kommunikasiya nəqliyyat yolları vasitəsilə Av­ro­pa və dünya bazarlarına çıxış qabiliyyətini yüksəltmək və Av­ro­pa­dan Qara Dəniz və Qafqaz vasitəsilə Mərkəzi Asiyaya və əks is­tiqamətdə müasir infrastruktur nəqliyyat dəh­li­zi­nin ya­ra­dıl­masından ibarətdir.

Sovet İttifaqının süqutu nəticəsində müstəqil dövlətlərin ya­ran­ması və onların dünya birliyi ilə əlaqələrinin bərpa olun­ma­ğa başlanması böyük bir coğrafi ərazidə yeni iqtsadi məkanın for­malaşması prosesinə yol açmışdır.
Yeni iqtisadi məkan artıq bir tam şəklində yaranıb ümum­dün­ya təsərrüfatı sisteminin tərkibi kimi formalaşır, onunla üz­vi surətdə qaynayıb qarışmağa çalışır. Nəhəng nəqliyyat dəhlizi bu imkanlara yol açsa da, həmin tarixi prosesin gedişi əhə­miy­yət­li dərəcədə “görünməyən yollardan”, yəni kapitalın, əm­təə­lə­­rin, işçi qüvvəsinin sərbəst hərəkəti və fəaliyyəti üçün əl­ve­riş­li iq­tisadi mühitin yaradılmasından asılıdır.
Azərbaycan Respublikasının TRACECA Proqramında iş­ti­ra­kı ölkəmiz üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir və Azərbaycanın Av­ropa ilə iqtisadi əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi və ge­niş­lən­dirilməsi, dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası və beynəlxalq nəq­liyyat qovşağına çevrilməsi üçün böyük imkanlar yaradır. Av­ropa ilə Asiyanı birləşdirən ən qısa nəqliyyat marşrutlarının kə­sişməsində əlverişli geostrateji mövqedə yerləşən Azər­bay­ca­nın nəqliyyat sektorunun inkişafı ölkəmiz üçün müstəsna əhə­miyyət kəsb etdiyini dərindən dərk edən Ümummilli lider Hey­dər Əliyevin təşəbbüsü ilə 7–8 sentyabr 1998-ci ildə Bakı şəhərində 9 ölkənin – Azər­baycan, Bolqarıstan, Gür­cüstan, Qırğızıstan, Moldova, Ru­mıniya, Türkiyə, Öz­bə­kis­tan, Uk­ray­na dövlət başçılarının və 13 beynəlxalq təş­ki­lat və 32 dövlətin nümayəndə heyətinin iştirakı ilə Tarixi İpək Yolunun bərpasına həsr olunmuş beynəlxalq Konfrans ke­çi­rilmişdir. Av­ro­pa İttifaqı TRACECA Proqramı əsasında "Av­ro­pa-Qafqaz-Asiya dəhlizinin inkişafı üzrə beynəlxalq nəq­liy­yat haqqında Əsas Çoxtərəfli Saziş” imzalanmış və Bakı Bə­yan­naməsi qəbul edil­mişdir. Saziş 12 dövlətin – Azərbaycanın, Gür­cüstanın, Er­mə­nistanın, Bolqarıstanın, Rumıniyanın, Mol­do­vanın, Uk­ray­na­nın, Özbəkistanın, Qazaxıstanın, Qır­ğı­zıs­ta­nın, Tacikistanın və Türkiyənin dövlət və hökumət başçıları tə­rə­­findən im­za­lanmışdır. Əsas çoxtərəfli sazişin müddəalarına uy­ğun olaraq, TRACECA Hökumətlərarası Komissiyasının Daimi Katibliyi yaradılmışdır. Daimi Katibliyin Bakı şəhərində yer­ləşdirilməsi qərara alınmış və 2001-ci ilin 21 fevral ta­ri­xin­də TRACECA Hökumətlərarası Komissiyasının Daimi Ka­tib­li­yi­nin rəsmi açı­lı­şı baş tutmuşdur. Xarici İşlər Nazirliyi ilə TRACECA Hö­ku­mət­lərarası Komissiyanın Daimi Katibliyi (HKDK) arasında hə­yata keçirilən sıx əməkdaşlıq nəticəsində, proq­ramın öl­kə­miz­də reallaşmasında mövcud olan əsas prob­lemlər müəyyən edi­lir və onların həlli yolunda tədbirlər görülür. Bu əmək­daşlıq çər­çi­vəsində XİN-in rəhbərliyi ilə TRACECA Dai­mi Katibliyinin nü­mayəndələri arasında mütəmadi olaraq gö­rüş­lər keçirilir, XİN-in ekspertləri TRACECA İşçi Qruplarının işin­də fəal iş­ti­rak edirdi, XİN-in təşkilatçılığı ilə keçirilən təd­bir­lə­rə TRACECA nümayəndələri dəvət olunurdu. Avropa İttifaqı tə­rəfindən Proqramın reallaşdığı dövr ərzində Azərbaycan Re­s­pub­likasına investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi üçün təx­minən 14 milyon Avro həcmində vəsait ayrılmışdır. Bu dövr­də respublikamızda TRACECA Proqramı çərçivəsində Əsas Çoxtərəfli Sazişin şərtlərinin həyata keçirilməsi məq­sə­di­lə nəqliyyat infrastrukturunun inkişafı istiqamətində mühüm iş­lər görülmüşdür. Belə ki, TRACECA nəqliyyat dəhlizi üzrə yük axınının artırılması üçün son illər ərzində nəqliyyat sek­to­runun texniki təchizatının yaxşılaşdırılması sahəsində bir sıra təd­birlər görülmüş, avtomobil magistrallarının, dəmir yolu xət­lə­rinin və körpülərin bərpası və tikintisi, dəmir yolu nəqliyyatı va­sitələrinin, gəmilərin, bərələrin, liman qurğularının təmiri üz­rə müəyyən işlər görülmüşdür. Bakı şəhərində ildə 10 milyon ton neft məhsullarının boşaldılıb yüklənməsinə imkan verən neft bo­şaltma limanı istifadəyə verilmişdir. Bakı Beynəlxalq Ti­carət Li­manının bərə terminalında yenidənqurma işləri baş­lan­mış­dır. TRACECA Proqramının bu layihələrinin həyata ke­çi­­ril­məsi məq­sədilə Azərbaycan Respublikasına dünyanın müx­­tə­lif ma­liy­yə institutlarından (Avropa Yenidənqurma və İn­kişaf Ban­kı, Kü­veyt İqtisadi İnkişaf Fondu, İslam İnkişaf Ban­kı, Dün­ya Ban­kı və s.) 255 milyon ABŞ dolları həcmində kreditlər ayır­­mış­dır.
– Əsas Çoxtərəfli Sazişin Depozitoru funksiyalarını yerinə ye­tirərək Xarici İşlər Nazirliyi üzv dövlətlərlə Sazişin işi ilə bağlı yazışma aparır, iştirakçıları Sazişə aidiyyəti olan sə­nəd­lər, məlumatlar və bildirişlər haqqında xəbər verirdi
– Ölkəmizin digər dövlətlərlə və beynəlxalq təşkilatlarla mü­­na­sibətlərdə təmsil etmə funksiyasını həyata keçirən Xarici İş­lər Nazirliyi tərəfindən TRACECA Proqramının inkişaf et­di­ril­məsi ilə bağlı məsələlər dövlətin xarici siyasətinin prioritet is­­ti­qa­mət­lərindən biri kimi əsas tutulurdu, aparılan görüşlər və da­­nı­şıq­lar zamanı, ikitərəfli əlaqələr səviyyəsində və bey­nəl­xalq təş­kilatlar çərçivəsində TRACECA-nın maraqlarının mü­da­fiə edil­məsi istiqamətində iş aparılırdı, Avropa-Qafqaz-Asiya nəq­liy­yat dəhlizinin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş tək­liflər irəli sürülürdü. Azərbaycan Respublikasında və Əsas Çox­tərəfli Sazişin üzv-dövlətlərində TRACECA nəq­liy­yat dəhlizinin cəlbediciliyinin artırılması istiqamətində görülən iş­lərin nəticəsində gözə çarpan nailiyyətlər əldə edilmişdi, mar­şrut üzrə yük daşımalarının həcmi xeyli artmışdır.
Azərbaycan özünün əlverişli strateji mövqeyi ilə bu iqtisadi mə­kanın mərkəzində, Qərblə Şərqin kəsişmə nöqtəsində yer­ləş­miş­dir. İki qitə arasında yaradılan nəhəng kommunikasiya qur­ğu­larının respublika ərazisindən keçməsi onun strateji rolunu da­ha da artırmışdır. Respublikamızda nüfuz dairəsi uğrunda dün­yanın aparıcı dövlətlərinin rəqabət mübarizəsi, yalnız möv­cud olan zəngin təbii sərvətlərlə deyil, həmçinin əhə­miy­yətli dərəcədə kommunkasiya, nəqliyyat sistemi ilə əla­qə­dar­dır.
Yaranan yeni iqtisadi məkanda beynəlxalq ticarət, bey­nəl­xalq kapital və maliyə axınları sürətlə genişlənməyə baş­la­mış­dır. TRACECA proqramı üzrə ümumdünya əhəmiyyətinə ma­lik olan nəhəng layihələrin həyata keçirilməsi inteqrasiya pro­se­sini daha da sürətləndirir. Böyük perspektivə malik iş im­kan­la­rı­nın açıl­ma­sı yaxın gələcəkdə yeni iqtisadi məkanda yeni bey­nəl­xalq ma­liyyə mərkəzinin yaranacağı imkanını xeyli ar­tır­mış­dır.
8 sentyabr 1998-ci ildə Bakıda Azərbaycan və Gürcüstan pre­­zidentlərinin təşəbbüsü və Aİ-nın TACİS-TRACECA proq­ra­mının dəstəyi ilə “Tarixi İpək Yolunun bərpası” adlı bey­nəl­xalq konfrans keçirilmişdir. 32 ölkə və 12 beynəlxalq təşkilat nü­mayəndələri bu konfransda iştirak etmişlər. Konfransda əldə edil­miş ən mühüm nailiyyət Azərbaycan, Ermənistan, Gür­cüs­tan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Özbəkistan, Türkiyə, Uk­rayna, Moldova, Rumıniya və Bolqarıstanın “Avropa-Qaf­qaz-Asiya Nəqliyyat Koridorunun inkişafı üçün əsas Bey­nəl­xalq Nəqliyyat çoxtərəfli Müqavilə” (Əsas razılaşma) və Əsas Ra­zılaşmanın əsasında beynəxalq dəmiryolu nəqliyyatı olan Tex­niki Əlavə sənədlər qəbul edilmişdir.
2) INOGATE beynəlxalq layihə Avropaya Neft və Qaz nəq­­liyyatı üzrə (İNOQEYT) enerji proqramıdır. Proqramın məqsədi neft və qaz kəmərləri sistemlərinin vasitəsi ilə regional inteq­ra­si­ya­nı təmin etmək və iştirakçı dövlətlərin nəqlini dəstəkləməkdir. Pro­q­ram özəl sərmayəçiləri və beynəlxalq maliyyə təşki­lat­la­rı­nı bu kəmərlər vasitəsilə yanacaq, enerji layihələrinin həyata ke­çi­­rilməsində əsas rol oynayır.
INOGATE (Avropaya dövlətlərarası neft və qaz nəqliyyatı) proqramı, keçmiş SSRİ-nin Yeni Müstəqil Dövlətləri üçün Avropa Birliyinin texniki yardım proqramı daxilində bir regional təşəbbüsdür.
İNOGATE regional neft və təbii qaz məhsullarının Xəzər və Orta Asi­ya bölgələrindən Avropa və qərb bazarlarına karbohidrogen məh­­sullarının daşınması üçün texniki enerji layihəsidir.
İNOGATE razılaşmasını imzalayan 21 ölkə olmasına bax­ma­yaraq 50-yə yaxın ölkə də bu əməkdaşlığa qoşulmuşdur. Bu öl­kə­lər Xəzər və Orta Asiya bölgəsində çıxarılan neft və təbii qa­zın müxtəlif boru kəmərləri ilə Avropa bazarına çatdırılması ba­rədə razılıq vermişlər. Beynəlxalq layihənin əsas təyinatı təbii qa­zın və neftin boru xətləri vasitəsilə regionun yanacaq- enerji tə­minatını və enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsidir.
AYB, AİKB və Dünya Bankı bu proqrama maliyyə dəstəyi­ni tə­min edən əsas müəssisələrdir. 1991-ci ildə Azərbaycan Res­­pub­likası müstəqillik qazandıqdan sonra Avropa İttifaqı Azərbaycan iq­ti­­sa­­diy­yatına yardım göstərən əsas donorlardan biri olmuşdur. Azər­baycanda INOGATE proqramı çərçivəsində Şirvanovka və Qazax qaz paylayıcı sistemləri qurulmuşdur.
Proqramın məqsədi regionda neft və qaz boru kəmərləri sis­tem­lərinin və infrastrukturun bərpa edilməsi və müa­sir­ləş­di­ril­mə­si üzrə bu ölkələrə kömək göstərilməsindən ibarətdir.
INOGATE çərçivəsində həyata keçirilən texniki əmək­daş­lığa əlavə olaraq, Aİ zəngin təbii ehtiyatlara və strateji coğrafi əra­ziyə malik olan Şərqi Avropa, Qafqaz və Mərkəzi Asiya öl­kə­lərinin enerji təminatını və tranzit potensialının səmərəli is­ti­fa­dəsinə yönəlmiş fəaliyyətində Avropaya daxil olan ölkələr və bü­tün tərəfdaşların dəstəyi ilə enerji əməkdaşlığı prosesini ge­niş­ləndirməkdədir. 13 noyabr 2004-cü ildə Bakıda Enerji Na­zir­­liklərinin Konfransında Aİ, Qara dəniz və Xəzər dənizi höv­zə­si ölkələri arasında enerji sahəsində əməkdaşlığını güc­lən­dir­mək məqsədi daşıyan siyasi dialoq aparılmışdır.
1999-cu ilin iyul ayında 15 dövlətin iştirakı ilə im­za­lanan dövlətlərarası neft və qaz ixracını nəzərdə tutan Avropa İttifaqının Çərçivə Sa­zişi İNOGATE-nin əsas hüquqi bazasını təşkil etmişdir. Proq­ra­mın 1-ci fazası ümumi məbləği 50 milyon avrodan artıq olan 10 layihənin həyata keçirilməsini nəzərdə tuturdu və bu la­yi­hə­lər­dən beşi bilavasitə Azərbaycanla əlaqədardır. INOGATE çər­çivəsində yeni müstəqil dövlətlər və Azərbaycan daxil ol­maq­la trans-sərhəd layihələrinin həyata keçirilməsi üçün yeni pers­pektivlər yaradır və hidrokarbon mənbələrinin tranziti ilə bağ­lı beynəlxalq razılaşmaların üstünlükləri əsasında bey­nəl­xalq maliyyə institutları və xüsusi investisiya fondları tə­rə­fin­dən investisiyanın cəlb edilməsi məqsədləri üçün vacib rol oy­na­yır. INOGATE-nin məqsədi neft və qaz kəmərləri sis­tem­lə­rinin vasitəsilə regional inteqrasiyasını təmin etmək və onların nəqlini dəs­­təkləməkdir. Proqram özəl sərmayəçiləri və beynəlxalq ma­liy­yə təşkilatlarını bu kəmərlər üzrə layihələrin həyata ke­çi­ril­mə­sinə cəlb etmək üçün beynəlxalq katalizator rolunu oynayır.
3) Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən bi­rini Avropa İttifaqı ilə əməkdaşlıq təşkil edir. Azərbaycanın iq­ti­sadi durumu və strateji mövqeyi Avropa İttifaqı üzv döv­lət­lə­rinin Azərbaycanla siyasi və iqtisadi münasibətləri inkişaf et­dir­mək marağını artırır.
Müstəqil Dövlətlər Birliyinə Texniki Kömək - TACIS Av­ropa Komissiyasının Müstəqil Dövlətlər Birliyi üzv öl­kələrə, demokratik bazar mərkəzli iqtisadi sistemə uy­ğun­laş­manı təmin edə bilmələri üçün etdiyi qrant və texniki yardım proq­ramıdır. Daha sonralar Monqolustan da yardım proq­ra­mına daxil edilmiş və proqram Avropa Yardım və İş Birliyi Ofi­sinin tərkibinə qatılmışdır.
1990-cı il dekabr ayında Romada keçirilən Avropa Birliyinin Zirvə top­lan­tı­sında, keçmiş Sovet respublikalarını iqtisadi, texniki cə­hət­dən dəstəkləmək üçün qərar verildi və Avropa Birliyi dəs­tə­yi­nin bir beynəlxalq texniki yardım proqramlarının reallaşdırılması qə­rar­laş­dı­rıldı. Bu yığıncaq TACIS (Technical Assistance to the Com­monwealth of Independent States – Müstəqil Dövlətlər Bir­li­yi­nə Tex­niki Kömək) Proqramının başlanğıc mərhələsini reallaşdırmışdır. TACIS, Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra yaranan 12 müstəqil dövlətin və Monqolustanın siyasi və iqtisadi quruculuq pro­sesini dəstəkləmək üçün 1991-ci ildən bəri icra edilməkdə olan beynəlxalq proqramdır. Proqramın üç əsas hədəfi vardır:

• 
  Bu dövlətlərin bazar iqtisadiyyatı və demokratiyaya keçiddə yardım gös­­­tərilməsi;
  
• 
  Əməkdaşlıq səviyyədə tərəfdaşlığı və ikili əlaqələrin inkişaf et­di­rilməsi;
  
• 
  Beynəlxalq inkişaf proqram üzrə MDB ölkələrinin dünya iqtisadiyyatına in­teq­rasiyası;
  

1991–1996-cı illərdə proqram çərçivəsində bu ölkələrə 3 milyard 390 milyon avro məbləğində yardım edilmiş və 2500-dən çox layihənin reallaşması təmin edilmişdir.
TACIS proqramı Avropa İttifaqının MDB dövlətlərinə tex­ni­ki yardım proqramıdır. Aİ-nın TACIS proqramı çərçivəsində mü­vafiq texniki və ekspert köməyi vasitəsilə Azərbaycanda apa­­rılan iqtisadi islahatlara dəstəkdir. TACIS proqramı (MDB öl­kələrinə texniki yardım) 12 keçmiş Sovet İttifaqı dövləti və Mon­qolustana texniki yardım dəstəyini təmin etmək üçün 1991-ci ildə AS tərəfindən qəbul edilmişdir. TACIS proqramının Azərbaycanla bağ­lı hissəsində əməkdaşlığın üç əsas istiqamətinə üstünlük ve­ri­lir: infrastruktur, özəl sektor və insan resurslarının inkişafı. TACIS-in Azərbaycanla əlaqədar əsas çoxtərəfli şəbəkə la­yi­hə­lə­ri TRACECA və INOGATE-dir.
İnteqrasiya prosesində Avropa İttifaqı və tərəfdaş ölkələr arasında genişlənən əlaqələr çərçivəsində Tə­rəf­daş­lıq və Əməkdaşlıq Sazişi imzalanmışdır. On Şər­qi Avropa və Mərkəzi Asiya ölkəsi Tərəfdaşlıq və əmək­daş­lıq Sazişinə qoşulmuşdur. TƏS çərçivəsində Avropa İttifaqı və partnyor ölkə tərəfindən imzalanmış və ratifikasiya olunmuş sa­ziş­dir. Belə saziş 22 aprel 1996-cı ildə imzalanmış, 8 oktyabr 1996-cı ildə isə Azərbaycan tərəfindən təsdiq edilmiş, 1 iyul 1999-cu il­də qüvvəyə minmişdir.
18 may 2004-cü ildə Aİ-nin on yeni üzv dövlətinin Avropa İtti­faqı və Azərbaycan Respublikası arasında Tərəfdaşlıq və Əmək­daşlıq Sazişə qoşulmasına dair protokolun imza­lan­ma­sın­dan sonra əsas məqsədlər müəyyənləşdirilmişdir.
Texniki Yardım proqramı olan TACIS Yeni Müstəqil Döv­lət­ləri və Monqolustan üzrə Avropa İttifaqının proqramıdır. Beynəlxalq TACIS proqramı Avropa İttifaqı və tərəfdaş ölkələri arasında iqtisadi və si­yasi əlaqələrin inkişafına təşviq edir.
TACIS proqramının reallaşması bazar iqtisadiyyatına və demokratiyaya keçid prosesini dəstəkləmək üçün qrant təmin edir. 1991-ci ildə texniki yardım proqramı kimi bağlanmış proq­­ramın çərçivəsində 116,5 milyon avro dəyərində vəsait ay­rıl­­­mışdır. TACIS layihələri Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sa­ziş­ləri əsasında əmək­daşlıq proqramlarına çevrilmişdir.
TACİS proqramının maliyyələşdirdiyi vacib layihələrdən bi­ri də TEMPUS proqramıdır. TEMPUS yeni müstəqillik qazan­mış öl­kələrə ali təhsil sahəsində yardım göstərilməsi üzrə əmək­­daş­lıq proqramıdır. Avropa Birliyi dövlətlərinin hər biri ilə ayrı-ay­rılıqda maliyyələşdirilən TEMPUS proqramının real­laş­dı­rıl­ma­sında məqsəd Avropa ali təhsil sistemi çərçivəsində müs­tə­qil­lik əldə edən ölkələrlə iş birliyinə nail olmaqdır, Avropa təhsil sisteminə inteqrasiya etməkdir.

3. 
   Dünya təsərrüfatının müasir inkişaf mərhələsində ölkələrin iq­tisadi artım templərinin sürətlənməsində birbaşa xarici in­ves­ti­siyaların rolu danılmazdır. Aydındır ki, birbaşa xarici in­ves­tisiyalar ayrı-ayrı ölkələr üçün xarici dövlət borcu yaratmır və ək­sinə olaraq onun örtülməsi üçün əlavə vəsait mənbələri ya­ra­dır, istehsal və elmi-texniki kooperasiya vasitəsilə milli iq­ti­sa­diy­yatların beynəlxalq təsərrüfata aktiv inteqrasiyasına münbit şə­rait yaradır. Ölkələr arasında birbaşa xarici investisiyaların hə­yata keçirilməsi nəticəsində müasir dünya iqtisadiyyatında trans­milliləşmə prosesini meydana çıxaran iri transmilli şir­kət­lər – TMK-lar yaradılır. Transmilliləşmə prosesini meydana çı­xa­ran TMK-lar dünya təsərrüfatında yeni gün mənbələri ol­maq­la, həm də beynəlmiləlləşmə prosesinin əsas aparıcı qüv­və­si­dir. Belə ki, müasir xarici iqtisadi fəaliyyətdə artıq ticarət de­yil, mal və xidmətlərin istehsal və satışının bilavasitə xaricdə təş­kil edil­məsi dominant prosesdir. Bu üsulla həyata keçirilən sa­tış əmə­liyyatlarının həcmi ixrac əməliyyatlarının həcmini qa­baq­­la­yır, ümumdünya ixracatının özü isə tədricən TMK-ın müx­təlif şö­bələri arasında aparılan firmadaxili ticarətə çevril­mək­dədir. Bü­tün bunlardan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, TMK fəa­liyyəti nəticəsində dünya təsərrüfatı bey­nəl­mi­ləl­lə­şə­rək vahid mal, xidmət, kapital, işçi qüvvəsi bazarına çevrilir. TMK-lar xa­rici ölkələrin iqtisadi resurslarına birbaşa çıxış im­ka­nı əldə edir və öz kapitalı, istehsal birlikləri və sahibkarlaq ba­carığını is­tehsalata cəlb edərək dünya səviyyəsində effektiv is­tehsal və sa­tış şəbəkəsi yaradırlar. Dövlət və transmilli kapital ara­sında olan “mübarizə” yenə davam edəcəkdir. Əhali isə ya­şa­dı­ğı re­gi­on­dan asılı olmayacaq, bir istehlakçı kimi transmilli korp­ora­si­ya­lara və onların istehsal etdikləri əmtəələrə üs­tün­lük ve­rə­cək­dir. Buna səbəb isə transmilli korporasiyaların daha aşa­ğı qiy­mə­tə keyfiyyətli əmtəə təklif etməsi olacaqdır. Həm­çi­nin döv­lət­lərin iqtisadi siyasəti yerli istehsalçıları qorumağa, on­ların in­kişafına yardımçı olan bir proteksionist siyasət ola­caq­dır. Həm dövlətlər, həm də transmilli korporasiyalar öz mə­na­feyinə uy­ğun milli hökumətlərdən də üstün olan tənzimləmə or­­qan­la­rının yaradılmasında maraqlı olacaqlar. Milli dövlətlərin fövqəldövlət tənzimləməsinin möv­­cud­lu­ğu­na meylli olmalarının ən əsas səbəbi dövlətləri bə­zən onların ma­raqlarına zidd olan transmilli kapitalın tən­zim­lən­məsinə, nə­za­rət altında saxlanılmasına və onun sərbəst hə­rə­kət etməsinə tə­sir göstərilməsinə səy göstərilməsi hesab edilir. Mil­li hö­ku­mətlər transmilli korporasiyaların qarşısında ma­neə­lər tö­rət­dik­lərindən, transmilli kapitalın sərbəst hərəkətinə öz ma­­raq­la­rına uyğun təsir edəcəklərindən transmilli kor­po­ra­si­ya­lar föv­qəl­dövlət tənzimlənilməsi orqanlarına meylli ola­caq­dır­lar. On­la­ra sərf edən ÜTT, BVF və bu kimi qurumların daha çox möv­cud olmasıdır. İki güclü rəqib olan transmilli kor­po­ra­si­ya və döv­lət arasındakı mübarizə kompromis qərarlar seriyası ilə də mü­şayiət olunacaqdır. Yeni informasiya tex­no­lo­gi­ya­la­rı­nın mey­dana gəlməsi isə transmilli kor­porasiyaların stra­te­gi­ya­sı­nı və eləcə də təşkil olunmasını köklü şəkildə də­yiş­di­rə­cək­dir. Trans­milli korporasiyaların istehsal bölmələri getdikcə ge­niş­­lə­nəcək və ucuz, həm də ixtisaslaşmış işçi qüvvəsinin ol­du­ğu öl­kələrə hərəkət edəcəkdir. Həmçinin transmilli kor­po­ra­si­ya­la­rın digər hissələrində də köklü olaraq dəyişikliklər baş ve­rə­cək­dir. Beynəlxalq maliyyə mühiti dedikdə, beynəlxalq biz­ne­­sin fəaliyyəti üçün zəruri olan dünya maliyyə bazarlarının ya­­ran­ması və inkişafı şərtlərini müəyyən edən şərait nəzərdə tu­­tu­lur. Beynəlxalq maliyyə bazarları, beynəlxalq bank sistemi və bey­nəlxalq investisiyalarının idarə olunması şə­bə­kə­si, yə­ni kapital bazarı onun mühüm tərkib hissələri, milli və bey­­nəl­xalq maliyyə qurumları isə onun əsas iş­ti­rak­çı­la­rı­dır.
   

NƏTİCƏ

Bakı Slavyan Universitetinin “Azərbaycan tarixi və ictimai elm­lər” kafedrasının dosenti Ə.Ə.Əmirov tərəfindən hazır­lan­mış “Müasir beynəlxalq və regional inteqrasiya prosesləri” dərs vəsaiti Beynəlxalq münasibətlər və regionşünaslıq fa­kül­tə­si­nin bakalavr hazırlığı üzrə beynəlxalq münasibətlər və re­gion­şü­nas­lıq ixtisası kurslarında təhsil alan tələbələr üçün kur­sun təd­ri­sinə həsr olunmuşdur. “Müasir və regional inteqrasiya pro­ses­lə­ri” kursunun tədrisi 60 saat həcmində nəzərdə tu­tul­maq­la, on­lar­dan 30 saat mühazirə, 30 saat isə seminar məş­ğə­lə­sin­dən iba­rətdir. Beynəlxalq münasibətlər və regionşünaslıq fa­kül­tə­si­nin tələbələrinə “Müasir beynəlxalq regional inteqrasiya pro­ses­ləri” kursunun tədrisi və digər məsələlər haqqında hərtə­rəfli bi­lik alınmasına və öyrənilməsinə yardım edəcəkdir. Təd­ris pro­sesini mövzu üzrə mövcud ədəbiyyat, əyani və­sait­lər, in­ter­net materialları və istifadəsi mümkün olan digər va­si­tə­lər əsa­sın­da həyata keçirmək nəzərdə tutulur.

Müasir beynəlxalq regional inteqrasiya prosesləri fənni üzrə dərs vəsaiti inteqrasiya proseslərinin öyrənilməsinə həsr olu­nub. Dərs vəsaitində inteqrasiyanın sosial, siyasi, iqtisadi əsas­la­­rı, tarixi səbəbləri nəzərdən keçirilir. Bu proseslərin səbəbləri, əla­mətləri, cəhətləri, regional və beynəlxalq inteqrasiyanın ma­hiy­yəti açıqlanır. İnteqrasiya proseslərinin dünya dövlətlərinin mil­li iqtisadiyyatlarının inkişafına təsiri araşdırılır. Dərs və­sa­i­tin­də müa­sir beynəlxalq, regional inteqrasiyaya nəzəri ya­naş­ma­lar gös­tərilir, inteqrasiya konsepsiyaları təhlil edilir.
İnteqrasiya proseslərinin inkişaf mərhələləri, əsas formaları və əməkdaşlıq növləri dərs vəsaitində əsas yer tutur. Bu səp­ki­də müasir beynəlxalq, regional inteqrasiyanın xüsusiyyətləri, tip­­ləri vacib məsələlər kimi oxucuya çatdırılır.
Dərs vəsaitində vacib yer dünya məkanında regionlar üzrə in­­teqrasiya proseslərinin təşəkkülünə, yaranan birliklərin, itti­faq­­ların quruluşuna, formalarına, fəaliyyət istiqamətlərinə ve­ri­lir və bu proseslərin əhəmiyyəti işıqlandırılır. Bu in­teq­ra­si­ya qu­rumları və birlikləri daxilində əməkdaşlıq forma və növ­lə­ri­nin sosial-iqtisadi nəticələri qeyd olunur. Qloballaşan dövrdə bey­nəlxalq və regional inteqrasiya birləşən dövlətlərə dünya miq­yasında daha yüksək rəqabət bacarığını təmin edir.
Müasir beynəlxalq regional inteqrasiya prosesləri möv­zu­sun­da təqdim olunmuş dərs vəsaiti bakalavr və magistr tə­ləbələ­ri, bu sahə üzrə mütəxəssislər üçün dəyərli bir vasitədir.