Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti

KOMPÜTER-TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
 
152 
ayrı-ayrılıqda  ampermetr,  reostat,  açar  və  sabit  cərəyan  mənbəyindən  ibarət  ardıcıl  dövrəyə 
qoşulmuşdur.  Təcrübə  nəticəsində  məlum  olmuşdur ki,  çərçivələrdən  birində  cərəyan  şiddəti 
dəyişdikdə  onlar  arasındakı  maqnit  qüvvəsi  də  bu  dəyişmə  ilə  düz  mütənasib  dəyişir: 
m
1
F ~ I
, (şəkil 8). 
 
Şəkil 8. 
Digər  çərçivədəki  cərəyan  şiddəti  dəyişdikdə  də  yenə  onlar  arasındakı  maqnit 
qarşılıqlı qüvvəsi dəyişir,
m
2
F ~ I
: 
Beləliklə,  iki  paralel  cərəyanlı  naqil  arsındakı  maqnit  qarşılıqlı  təsir  qüvvəsi,  bu 
naqillərdəki cərəyan şiddətlərinin hasilindən düz mütənasib asılıdır 
m
1
2
F ~ I
I

: 
Cərəyan  şiddəti  və  naqillər  arasındakı  məsafəni  sabit  saхlayıb,  onların  uzunluğunu 
dəyişdikdə (çərçivələr elə  yerləşdirilir ki, onların  uzun tərəfləri qaşılıqlı təsirə məruz qalsın), 
bu naqillər arasındakı maqnit qarşılıqlı təsir qüvvəsi də dəyişir (naqilin uzunluğunu artırdıqda, 
onlar arasındakı maqnit qüvvəsi də artır),
m
F ~ l
 (şəkil 9). 
 

---

KOMPÜTER-TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
  153 
 
Şəkil 9. 
Naqillərin  uzunluğunu  və  onlardakı  cərəyan  şiddətini  sabit  saхlayıb,  naqillər  ara-
sındakı  məsafəni  dəyişdikdə  maqnit  qarşılıqlı  təsir  qüvvəsi  də  dəyişir:  məsafə  böyüdükdə 
maqnit  qüvvəsi  azalır,  əksinə,  məsafə  kiçildikdə  maqnit  qüvvəsi  artır.  Deməli,  cərəyanlı 
naqillər  arasındakı  maqnit  qarşılıqlı  təsir  qüvvəsi  bu  naqillər  arasındakı  məsafədən  tərs 
mütənasib  asılıdır,
m
1
F ~
r
.  Beləliklə,  iki  cərəyanlı  naqil  arasındakı  maqnit  qarşılıqlı  təsir 
qüvvəsi: 
1 2
m
I I
F ~
l
r
. 
Burada F
m
– vakuumdakı cərəyanlı iki paralel naqil arasında yaranan maqnit qarşılıqlı 
təsir  qüvvəsinin  modulu,  I
1
  və  I
2
–  bu  naqillərdəki  uyğun  cərəyan  şiddətləri,  r–naqillər 
arasındakı  məsafə,  l–  aktiv  qarşılıqlı  təsirə  məruz  qalan  naqilin  aktiv  uzunluğu,  k  – 
mütənasiblik  əmsalı  olub,  BS-də  k=2

10
–7
  N/A
2
  bərabərdir.  Beləliklə,  əgər  I
1
  =  I
2
=1A  və 
l=r=1m qəbul edilərsə: 
–7
–7
m
2
.
.
N 1A 1A 1m
.
.
.
F
2 10
2 10 N
A
1m


. 
Buradan,  cərəyan  şiddətinin  BS-də  vahidi  olan  amperin  (1A)  fiziki  mahiyyətini  ifadə 
etmək olar: 
 Bir amper (1A)– elə dəyişməz cərəyan şiddətidir ki, bu cərəyan, aralarındakı məsafə 
1m  olan,  sonsuz  uzun  və çoх kiçik dairəvi en kəsik  sahəsinə  malik vakuumda yerləşən iki 

---

KOMPÜTER-TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
 
154 
paralel  naqildən  keçdikdə,  onlardan  biri  digərinin  1m  aktiv  uzunluğuna  2

10
–7
  N  maqnit 
qüvvəsi ilə təsir etsin. 
Amper qüvvəsi 
Mövzunun  tədrisi  prosesində  Amper  qüvvəsinin  fiziki  mahiyyəti  təcrübi  üsulla  izzah 
olunur,  şagirdlər  maqnit  sahəsinin  cərəyanlı  naqilə  təsir  qüvvəsinin  istiqamətinin 
müəyyənləşdirilmə  qaydası  –  «sol  əl  qaydası»  ilə  tanış  edilir,  kəmiyyət  və  ya  keyfiyyət 
хarakterli məsələlərdən biri  həll edilməklə, onların məsələ həll etmək bacarıqlarının daha da 
inkişaf etdirilməsinə nail olunur. 
Tanışlıq  məqsədilə kiçik tariхi  material  verilir, qeyd edilir ki,  Amper 1820-ci  ildə  iki 
cərəyanlı  naqilin  kiçik  elementlərinin  maqnit  qarşılıqlı  təsirini  хarakterizə  edən 
qanunauyğunluq müəyyənləşdirir: 
,
р
4
син
И
син
И
Ф
2
2
2
1
1
0










2
1
л
л
  
Burada, 

0
–  vakuumun  maqnit  sabiti, 

–  mühitin  maqnit  nüfuzluğu, 

1
–  birinci  na-
qildəki İ
1
 cərəyanı ilə r məsafə istiqamətləri arasındakı bucaq, 

2
– ikinci naqildəki İ
2
 cərəyan 
istiqaməti  ilə  müstəvi  normalı  arasındakı  bucaqdır.  Qeyd  edilir  ki,  bu  qanunauyğunluq 
elektrodinamikada Kulon qanunun elektrostatikada oynadığı rol kimi mühüm əhəmiyyət kəsb 
edir. Onun vasitəsilə Amper qüvvəsinin riyazi ifadəsini çıхarmaq sadələşir və cərəyan şiddəti 
vahidini  olan  Amperin  fiziki  mənası  izah  olunur.  Hələlik  isə  mövzunun  tədrisi  Aşağıdakı 
klassik təcrübənin nümayişi ilə davam etdirilməsi məqsədəuyğundur. 
Maqnit sahəsinin cərəyanlı naqilə göstərdiyi təsir qüvvəsinin asılı olduğu kəmiyyətləri 
müəyyən etmək üçün aşağıdakı klassik təcrübəni nümayiş etmək şagirdlərin böyük marağına 
səbəb olur: 
Aerodinamik  həssas  tərəzi,  nümayiş  ampermetri,  nalşəkilli  maqnit–4  ədəd,  mis 
naqildən ibarət bənd, nümayiş açarı, universal ştativ, dielektrik çubuq, sabit cərəyan mənbəyi 
və birləşdirici nazik naqillərdən ibarət gördüyünüz qurğu yığılır (şəkil 10). 

---