Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti «magistratura məRKƏZİ»
FƏSİL II. QISAMÜDDƏTLİ AKTİVLƏRİN UÇOTU VƏ TƏHLİLİNİN TƏŞKİLİ METODİKASI VƏ ONUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ
Yüklə 487,75 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2 Monetar cari aktivlərin uçotu metodikası və onun təkmilləşdirilməsi istiqamətləri
- 2.3. Müəssisənin cari likvidliyinin və ödəmə qabiliyyətinin təhlili
- K TQ =(PVB + PVD) / PVX (2.1.)
- K TA = PVD / PVX (2.2.)
- PV+QMQ+QDB MI = --------------------------- х Т (2.3) GPX
- PV = (PVB + PVS) / 2 (2.4)
- RMD+KX+IX - A GPX = ----------------------------- (2.5) T
- PV+QMQ MI2 = -------------------- х Т (2.6) GPX
- XM + A KB = -------------------- (2.7.) QBV + UBV
- XM + A (K QTQ ) = -------------------- (2.8.) QBV
- ХCPAVF K FK = -------------------- (2.9) FHM
- ХCPA K UKBP = ----------------- (2.10) UKB
- ХCPAD K CD = ----------------- (2.11) CD
- ХCPAD K AS = ----------------- (2.12) ASD
- Cədvəl 2.1. Mühasibat balansının likvidliyinin təhlili
- Göstəricilərin adı İllər 2011
- Yüksək likvidlik aktivlər
- Yavaş satınlan aktivlər
| FƏSİL II. QISAMÜDDƏTLİ AKTİVLƏRİN UÇOTU VƏ TƏHLİLİNİN TƏŞKİLİ METODİKASI VƏ ONUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ
2.1. Qeyri-monetar cari aktivlərin uçotunun mövcud sistemi, onun qiymətləndirilməsi Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, cari aktivlərin ölkəmizdə tətbiq olunan təsnifatı və qiymətləndirilməsi sistemi beynəlxalq praktikaya tam uyğun gəlmir. Bu xüsusən də qeyri-monetar cari aktivlərə aiddir. Qeyri-monetar cari aktivlərin normativ sənədlərdə dəqiq təsnifatı və qiymətləndirilməsi metodikası, yaxud qaydaları əslində yoxdur. Hər şeydən əvvəl qeyri-monetar cari aktivlərin nədən ibarət olması barədə nəinki rəsmi sənədlərdə, həmçinin elmi-praktiki yönümlü işlərdə açıqlamalar və şərhlər demək olar ki, verilmir. Kommersiya təşkilatları üçün mühasibat uçotunun hesablar planında bütün növ mal-material ehtiyatlarını uçota alan hesablar «Ehtiyatlar» adlı bölmədə yerləşdirilmişdir. Daha doğrusu, bütün mal-material ehtiyatlarının uçotunun aparılması üçün nəzərdə tutulan sintetik hesablar həmin bölmədə birləşdirilmişdir. Bazar şəraitində istehsalın kompleks intensivləşdirilməsi və onun səmərəliliyinin yüksəldilməsi obyektiv zərurətə çevrilir. Məlumdur ki, istehsalın kompleks intensivləşdirilməsi öz ifadəsini materialtutumu, metaltutumu və material dövriyyə kapitalının dövr sürəti kimi iqtisadi parametrlərdə və indikatorlarda tapır. Yuxarıdakı tezisdən göründüyü kimi, istehsalın kompleks intensivləşdirilməsi təkcə canlı əməkdən deyil, eyni zamanda kristallaşmış əməyin daşıyıcısı olan material resurslarından səmərəli istifadəni nəzərdə tutur. Məhz bu baxımdan, istehsalın effektivlik dərəcəsi material resurslarından istifadə səviyyəsindən bilavasitə asılı olmaqla, «az məsrəflə daha çox məhsul istehsalı və satışı» probleminin həllində əvəzsiz rol oynayır. Aydındır ki, məhsulun maya dəyərində xammal, material, metal, yanacaq və enerji məsrəflərinin xüsusi çəkisi nə qədər aşağı olarsa, mövcud istehsalın səmərəlilik dərəcəsi də bir o qədər yüksək olar. Təcrübə, apardığımız müşahidələr və təhlil işi göstərir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycan Respublikasında da material məsrəfləri istehsal olunan məhsulun maya dəyərinin təxminən 60-70 faizini təşkil edir. Bu isə, öz növbəsində, məhsul (iş və xidmətlər) vahidi istehsalına daha çox material qiymətliləri sərf olunduğunu göstərir. Bir faktı da qeyd etmək yerinə düşər ki, sənayenin bir sıra sahələrində məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərində material məsrəflərinin xüsusi çəkisi 80-90 faiz təşkil edir. Zənnimizcə, belə bir vəziyyət itkilərə sistemli nəzarət etməyə imkan verən iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış standart normaların olmaması ilə izah edilə bilər. Bu isə ölkə iqtisadiyyatının «məsrəfli» iqtisadiyyat olduğunu sübut etməklə mənfəətin maksimallaşdırıldığı və məsrəflərin minimallaşdırıldığı şəraitdə yolverilməz hal hesab olunur. Apardığımız təxmini hesablamalara görə sənaye məhsullarının (iş və xidmətlərinin) istehsalına sərf olunan material məsrəflərinin təkcə 1 faiz azaldılması bu sahədə yaradılan milli gəlirin 40-50 milyon manat məbləğində artımına bərabər tutulur. Fikrimizcə, məhsul vahidinə sərf olunan material məsrəflərinin azaldılması həmin məhsulun əmək və fondtutumunun aşağı salınmasına nisbətən daha çox iqtisadi səmərə verə bilər. Belə ki, material resurslarına 1 faiz qənaət edilməsi ümumi məsrəfləri həmin proporsiyada əmək haqqı xərclərinə və investisiya qoyuluşlarına nisbətən 2,5 dəfə və 4,5 dəfə azaltmağa imkan verir. Məhz buna görə də materialtutumlu sahələrdə material məsrəflərinin aşağı salınması və onun üzərində sistemli uçot və nəzarətin təşkili aktual bir problem kimi meydana çıxır. Göründüyü kimi, müasir dövrdə canlı və maddiləşmiş əməyə qənaət probleminin sistemli və kompleks şəkildə həllinin zəruriliyi və əhəmiyyəti daha da artır. Məsələ burasındadır ki, təsərrüfat subyektlərinin daxili və xarici bazarda rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi və müəssisənin maliyyə vəziyyətinin möhkəmləndirilməsi istehsal xərclərinin və onun tərkibində böyük xüsusi çəkiyə malik olan material məsrəflərinin azaldılmasını tələb edir. Gizlin deyildir ki, bazar şəraitində maddi istehsalın bütün sahələrində material resurslarının əldə edilməsi baha başa gəlir və onların yeni kütləsini təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb etməklə istehsalın miqyasını genişləndirmək iqtisadi cəhətdən səmərəli olmur. Məhz buna görə də müasir dövrdə ehtiyatlara qənaət iqtisadi inkişafın başlıca keyfiyyət parametrinə çevrilir. Lakin, təəssüflə demək lazımdır ki, ölkədə ehtiyatlara qənaətin mütləq həcmi onların istifadə olunma miqyaslarına nisbətən çox deyildir. Aydındır ki, cəmiyyətin material resurslarına tələbatı artdıqca, həmin ehtiyatların tamamlanmasına çəkilən zəruri məsrəflərin də xüsusi çəkisinin artması meyli güclənir. Məhz buna görə də bazar rəqabəti yüksək keyfiyyətli, baha başa gələn material resurslarından istifadə etməklə daha tez, həm də istehsalçı üçün sərfəli qiymətlərlə reallaşdırılan, unikal məhsul istehsalı miqyaslarını genişləndirməklə avans edilmiş kapitalın dövr sürətinin yüksəldilməsini tələb edir. Nəzəriyyə və praktikadan məlumdur ki, materialın alış qiyməti ilə müqayisədə ondan hazırlanan məhsulun yüksək satış qiyməti ilə reallaşdırılması, habelə istehsal prosesində xammal və materiallardan qənaətlə istifadə məhsul (iş və xidmətlər) buraxılışının həcminin artmasına səbəb olur. Lakin buna baxmayaraq, bazar şəraitində bəzi müəssisələrdə təkrar ehtiyatlardan çox az istifadə edilir. Təkcə onu göstərmək kifayətdir ki, ölkədə qara metalların ümumi istehsalında metal tullantılarının xüsusi çəkisi 20-25 faiz təşkil edir. Nəzəriyyədən məlumdur ki, bu pozisiya üzrə metal tullantılarının xüsusi çəkisi inkişaf etmiş ölkələrdə 2-3 dəfə yüksək olur. Zənnimizcə, yuxarıda deyilən arqumentlər material ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunmasının və onlara qənaət edilməsinin zəruriliyini və iqtisadi əhəmiyyətini kifayət qədər xarakterizə edir. Yeri gəlmişkən xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, ölkəmizcə maşınqayırma məhsulunun əsas istehlakçısı sayılan neft və qaz sənayesi müəssisələrində məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərində material məsrəflərinin xüsusi çəkisi 35 faiz təşkil edir. Məhz buna görə də neft və qaz sənayesi müəssisələrində material məsrəflərinin uçotunun təşkilinə xüsusi diqqət yetirilməsi tamamilə qanunauyğun və məntiqi görünür. Məlumdur ki, maşınqayırma sənayesi müəssisələrində material məsrəfləri müxtəlif əlamətlər üzrə (I. İstehsal prosesindəki funksional roluna və təyinatına görə; II. materialların texniki xassəsinə görə) qruplaşdırılır. İstehsal prosesindəki funksional roluna və təyinatına görə material resursları əsas və köməkçi olmaqla iki yerə bölünür. Qeyd etmək lazımdır ki, maşınqayırma müəssisələrində uçotun təşkili zamanı köməkçi materialları əsas materiallardan ayırmaq xeyli çətinlik törədir. Zənnimizcə, belə bir vəziyyət istehsal prosesində metal və digər əsas materialların çox zaman həm də köməkçi material kimi işlədilməsi ilə izah oluna bilər. Aydındır ki, ayrıca pozisiya üzrə göstərilən yanacaq öz cinsi tərkibinə görə köməkçi material hesab olunur. Lakin, təcrübədə yanacağın makroiqtisadi əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, onun maddi qiymətlilərin ayrıca qrupu üzrə uçota alınması məqsədəuyğun sayılır. Bütövlükdə götürdükdə, material ehtiyatları istehsal prosesindəki funksional roluna və təyinatına görə aşağıdakı bloklar üzrə təsnifləşdirilir: 1)xammal və materiallar; 2)satın alınmış yarımfabrikatlar və komplektləşdirici məmulatlar, konstruksiyalar və detallar; 3)yanacaq; 4)tara və tara materialları; 5)ehtiyat hissələri; 6)sair materiallar; Qeyd etmək lazımdır ki, fəaliyyətini öyrəndiyimiz müəssisədə mühasibat uçotunun hesablar planına müvafiq olaraq yuxarıda sadalanan qruplardan hər birinin uçotu 201 «Material ehtiyatları» hesabının ayrı-ayrı subhesabları üzrə təşkil olunur. Bu zaman, «xammal və materiallar» blokuna «istehsal edilən məhsulun tərkibinə daxil olub, onun əsasını təşkil edən qara və əlvan metallar, eləcə də məhsul (iş və xidmətlər) istehsal etmək üçün zəruri komponent sayılan digər materiallar» daxil edilir. «Satın alınmış yarımfabrikatlar və komplektləşdirici məmulatlar, konstruksiyalar və detallar» subhesabı kooperasiya qaydasında başqa müəssisələrdən alınmış və hazır məhsulu komplektləşdirmək üçün istifadə olunan detalın, qovşağın və məmulatların tədarükünü uçota almaq məqsədilə tətbiq olunur. «Yanacaq» subhesabında həm texnoloci məqsədlər və həm də təsərrüfat ehtiyacları üçün sərf olunan yanacaq uçota alınır. Yeri gəlmişkən, xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, enerji məsrəflərinə texnoloji, hərəkətverici, qızdırıcı və digər təsərrüfat ehtiyaclarına sərf edilən satın alınmış bütün növ enerji daxil edilir. Məlumdur ki, maşınqayırma müəssisəsinin öz qurğuları vasitəsilə istehsal etdiyi elektrik enerjisi, buxar, su, sıxılmış hava, həmçinin satın alınan enerjinin transformasiyası və istifadə olunan yerlərə ötürülməsi ilə əlaqədar xərclər satın alınmış enerjinin dəyərinə daxil edilmir və müvafiq xərc maddələrində əks etdirilir. «Ehtiyat hissələri» blokunda avadanlıqların köhnəlmiş detallarını dəyişdirmək üçün istifadə olunan komponentlər uçota alınır. Təsnifatdan göründüyü kimi, yanacaq və ehtiyat hissələrinin köməkçi material olmalarına baxmayaraq, onların uçotu xüsusi subhesablarda təşkil olunur. Zənnimizcə, köməkçi materiallar sayılan yanacaq və ehtiyat hissələrinin uçotunun ayrıca xüsusi subhesablarda aparılması onların istehsal olunmuş maşınqayırma məhsulunun maya dəyərində böyük xüsusi çəki təşkil etməsi ilə bağlı ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, maşınqayırma sənayesi müəssisələrində müxtəlif növlü, ölçülü və markalı materiallardan istifadə olunur. Məsələyə bu prizmadan yanaşdıqda, material resurslarının texniki xassəsinə və parametrlərinə görə qruplaşdırılması və təsnifləşdirilməsi obyektiv zərurətə çevrilir. Fikrimizcə, materialların texniki xassələrinə görə qruplara, yarımqruplara, növlərə və markalara bölünməsi analitik uçotun səmərəli təşkili üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Daha müfəssəl şəkildə materiallar qara metala, əlvan metala, maye yanacağa və s. ayrılır. Məhz buna görə də, müasir şəraitdə maşınqayırma sənayesi müəssisələrində ehtiyatlara qənaət problemini kompleks şəkildə həll etmək məqsədilə istehsalın həcmi haqqında məlumatlar və onun təşkili səviyyəsinin yaxşılaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuş tədbirlər nəzərə alınmaqla, material resurslarının texniki cəhətdən əsaslandırılmış normaları hesablanıb təyin edilir. Aydındır ki, istehsal prosesində istifadə edilən xammal, material və yanacağın natural məsrəf normalarına əsasən dəyər ifadəsində xərc normaları müəyyən olunur. Fikrimizcə, material ehtiyatlarından istifadənin səmərəliliyini yalnız onların məhsul (iş və xidmətlər) vahidinə sərf edilən kütləsinin azalması ilə qiymətləndirmək metodoloji və praktiki cəhətdən düzgün deyildir. Burada ümumi daxili məhsulun və ya milli gəlirin hər pul vahidinə düşən əmtəə-material qiymətlilərinin nisbi azalmasının nəzərə alınması vacib şərtlərdən biri hesab olunur. Müasir şəraitdə maşınqayırma sənayesi müəssisələrində material ehtiyatlarının istehsal prosesindəki funksional roluna və texniki xassəsinə görə düzgün təsnifatı onların analitik və sintetik uçotunun səmərəli təşkilinə bilavasitə təsir göstərir. Məlumdur ki, müəssisənin anbarında materialların çeşidləri üzrə yalnız miqdar uçotu aparılır və bu zaman hər bir nomenklatur nömrəsi üzrə uçot kartoçkalarının hazırlanması məqsədəuyğun sayılır.Bu kartoçkalar reyestr üzrə materialların miqdarı və qeydiyyatı göstərilməklə anbardara verilir və onlar nomenklatur nömrələri üzrə kartotekada yerləşdirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, kartoçkalarda materialların hərəkətinə dair qeydlər ilkin sənədlərə əsasən maddi-məsul şəxslər tərəfindən çeşid və miqdar ifadəsində icra edilir və hər dəfə aparılmış əməliyyatdan və ona uyğun qeyddən sonra müvafiq surətdə konkret çeşiddən olan material üzrə yeni miqdar qalığı çıxarılır. Müntəzəm surətdə, lakin bir həftədən gec olmayaraq mühasibatın material şöbəsinin işçisi ilkin sənədlərin düzgün rəsmiyyətə salınmasını, anbarın çeşid uçot kartoçkalarında edilən qeydlərin tam və düzgün olmasını yoxlayır və onu öz imzası ilə təsdiq edir. Yalnız bundan sonra anbardar mədaxil və məxaric sənədlərini reyestr üzrə mühasibata təhvil verir. Bundan başqa o, hər ayın 1-i üçün anbar uçotunun məlumatlarına əsasən hər bir materialın nomenklatur nömrəsini, adını və miqdarını özündə birləşdirən qalıq siyahısı tərtib edir və mühasibata göndərir. Aydındır ki, müəssisənin mühasibatlığında bu siyahıdan qalıqların uçotu cədvəllərinin tərtibi üçün istifadə olunur. Fikrimizcə, uçotun bu qaydada təşkili materialların növlər üzrə uçotunun mühasibat uçotu ilə əlaqəsinin yaranmasına səbəb olur. Göründüyü kimi, fəaliyyətini öyrəndiyimiz maşınqayırma sənayesi müəssisələrində materialların mədaxili və məxarici haqqındakı məlumatlar əvvəlcə anbar uçotunda əks etdirilir. Məlumdur ki, mədaxil və məxaric sənədləri anbardar tərəfindən reyestrlərlə birlikdə ertəsi gündən gec olmayaraq mühasibata verilir. Bununla yanaşı eyni vaxtda sexlər də limit kartlarının ikinci nüsxəsini mühasibata təqdim edir və onlar müəssisənin mühasibatlığında anbarlardan alınmış sənədlərlə tutuşdurulur. Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, materialların növlər üzrə uçotunun səmərəli təşkili ehtiyatların operativ qaydada müəyyən edilməsi və fəaliyyətini öyrədiyimiz maşınqayırma sənayesi müəssisələrində bütün uçot sisteminin düzgün qurulması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Aydındır ki, ilkin sənədlər işlənilmək üçün anbardan mühasibata daxil olarkən müvafiq qaydada yoxlanılır və onlar müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının köməyi ilə nomenklatur nömrələri, daxil olma mənbələri və xərclənmə istiqamətləri üzrə qruplaşdırılır. Təcrübədə materialların analitik uçotu onların saxlanma yerləri və maddi-məsul şəxslər üzrə aparılır. Məlumdur ki, materialların analitik uçotunun müxtəlif variantlarının mövcud olmasına baxmayaraq, həmin variantlar içərisində ən mütərəqqisi operativ mühasibat metodu hesab olunur. Sözügedən metoddan istifadə etdikdə mühasibat aylar üzrə bir il müddətinə materialların qalıq uçotu cədvəlini açır və həmin cədvəldə qalıq siyahısına uyğun olaraq hər ayın 1-nə materialların natural qalıqlarını əks etdirir. Daha sonra mühasibat həmin qalıqları uçot qiymətinə vurur və hər bir nomenklatur nömrəsi üzrə materialların ümumi məbləğini hesablayır. Təcrübədə, qalıq uçotu cədvəli anbardakı miqdar uçotu ilə mühasibatın məbləğ uçotunun əlaqələndirilməsi məqsədilə tətbiq olunur. Belə bir şəraitdə materialların cədvəl üzrə uçot qiyməti ilə qalıq məbləğinin 201 «Material ehtiyatları» sintetik hesabının qalığına bərabər olması əsas nəzarətedici moment sayılır. Məhz buna görə də, təcrübədə belə eyniliyin olması məqsədilə uçotun «jurnal-order» formasında xüsusi registr «Material qiymətlilərinin hərəkəti cədvəli» aparılır. Aydındır ki, məbləğlərin düz gəlməməsi yazılışlarda səhvə yol verildiyini göstərir və onlar hesabat tərtib edilənədək ləğv olunur. Göründüyü kimi, materialların uçotunun geniş yayılmış bu variantı birdəfəlik qeyd prinsipinin ardıcıl surətdə həyata keçirilməsini, natural ifadədə materialların hərəkətinin növlər üzrə uçotunun onların saxlandığı yerlərdə mərkəzləşdirilməsini, anbar uçotunun mühasibat tərəfindən təsdiq edilməsini və anbar uçotu ilə operativ mühasibat nəzarəti arasında qarşılıqlı əlaqənin yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu zaman materiallardan düzgün istifadə edilməsi, onların qorunması üzərində sistemli mühasibat nəzarətinin təşkili və həmin nəzarətin gündəlik, cari və operativ nəzarətə çevrilməsi əsas metodoloji məsələ hesab olunur. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, materialların uçotunun digər variantlarının mövcudluğuna baxmayaraq, həmin variantların əməktutumlu olması onların tətbiqini xeyli çətinləşdirir. Məlumdur ki, maşınqayırma sənayesi müəssisələrində xammal və materiallardan səmərəli istifadə olunması, öz növbəsində, xammal və materiallara qənaət edilməsinə, habelə, istehsal edilmiş məhsulun maya dəyərinin aşağı düşməsinə əlverişli şərait yaradır. Sənaye müəssisələrində materiallardan səmərəli istifadə edilməsi üzərində opreativ nəzarət normadan kənarlaşmaların sənədlərlə rəsmiləşdirilməsi, dəstlə biçimin uçotu və inventarizasiya vasitəsilə həyata keçirilir. Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, istehsalda materiallardan istifadənin uçotunun digər üsullarından da geniş istifadə olunur: 1) İnventar üsulu materialların biçilməsi mümkün olmadığı, yaxud məqsədəuyğun hesab edilmədiyi hallarda, onların növləri üzrə normadan kənarlaşmaları müəyyən etmək məqsədilə tətbiq olunur. Sözügedən metoddan istifadə etdikdə hər ayın əvvəlinə və axırına istehsalda istifadə olunmamış material qalıqlarının sistematik inventarizasiyası aparılır. Bu zaman ayın əvvəlinə olan qalıqların üzərinə ay ərzində ilkin sənədlərə əsasən sexə daxil olmuş materiallar əlavə edilir və yekun rəqəmindən ayın sonuna olan qalıqlar çıxılır. Beləliklə, balans formulasından istifadə etməklə aparılan hesablamalar nəticəsində materialların növləri üzrə ayrı-ayrılıqda faktiki məsrəflərin məbləğini müəyyən etmək mümkün olur. Daha sonra bu məsrəflərlə cari normalar üzrə məsrəflər müqayisə olunur və onlar arasındakı fərq normadan kənarlaşmaları xarakterizə edir. Müşahidələr göstərir ki, fəaliyyətini öyrəndiyimiz maşınqayırma sənayesi müəssisələrində normalar üzrə məsrəflər istehsal edilmiş məhsulun (iş və xidmətlərin) miqdarını həmin məhsulun hazırlanması üçün nəzərdə tutulmuş hər bir material növünün mövcud məsrəf normasına vurmaqla hesablanılır. Təcrübədə çox vaxt inventar üsulunun tətbiqi zamanı nöqsanlara təsadüf edilir. Məlumdur ki, məhsul buraxılışı üzrə plan və faktiki məsrəflər bir-birilə ay ərzində vaxtaşırı müqayisə olunmaq əvəzinə (operativ təhlil), hesabat ayı başa çatdıqdan sonra (retrospektiv təhlil) həyata keçirilir. Zənnimizcə, belə bir şəraitdə kənarlaşmaların aşkar edilməsində operativlik itir, onların səbəbləri açılmamış qalır və bu da, öz növbəsində materiallardan istifadə olunmasında baş verən nöqsanların aradan qaldırılmasına bilavasitə mənfi təsir göstərir. 2) Nəzəriyyə və praktikadan məlumdur ki, materiallardan istifadənin digər üsulu partiyalı üsul hesab olunur. Təcrübədə bir qayda olaraq materiallar istehsalata partiyalarla buraxılır. Belə bir şəraitdə istehsalata buraxılmış material qiymətlilərinə düşən nəqliyyat-tədarük xərclərinin məbləğinin dəqiq müəyyən edilməsi mühüm metodoloji məsələ sayılır. Nəhayət, qeyd etmək lazımdır ki, istehsalda materiallardan istifadənin uçotunun sadalanan üsullarının «keyfiyyətə zərər vurmadan az material sərf etməklə daha çox məhsul istehsal etmək və satmaq» prinsipinə tabe etdirilməsi məqsədəuyğun hesab olunur. Fikrimizcə, bu məqsədə nail olmaq üçün məsələnin həllinə kompleks və sistemli şəkildə yanaşmaq daha böyük effekt verə bilər. Təcrübədən məlumdur ki, material qiymətliləri sintetik uçotda faktiki maya dəyəri ilə əks etdirilir. Bu zaman materialların faktiki maya dəyəri dedikdə, onların alış qiyməti və nəqliyyat-tədarük xərclərinin cəmi başa düşülür. Müəssisə və təşkilatlarda bir qayda olaraq nəqliyyat-tədarük xərclərinə aşağıdakılar aid edilir: a) dəmir yolu nəqliyyatında yüklərin daşınmasının tarif haqqı; b) həmin növ materialların anbara daşınması və xüsusi tədarük təşkilatlarının saxlanılması xərcləri; v) materialların yolda xarab olmasından baş verən itkilər; q) təchizat orqanlarının saxlanması xərcləri; Təcrübədə, bir qayda olaraq material qiymətliləri daxil olma yerindən asılı olmayaraq istehsal ehtiyatları hesablarının debetində, 431 «Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları», 531 «Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları», 202 «İstehsalat məsrəfləri»,244 «Təhtəl hesab məbləğlər» hesablarının kreditində əks etdirilir. Malsatan və podratçılardan daxil olan material qiymətliləri (faktiki maya dəyərilə) 201 «Material ehtiyatları» (müvafiq subhesablar üzrə) hesabının debeti, 431 «Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları», 531 «Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları» hesablarının krediti kimi mühasibat yazılışı ilə rəsmiyyətə salınır. Əgər sexin öz anbarı yoxdursa, lakin sərbəst uçot obyektidirsə, onda müəssisənin anbarından buraxılan material qiymətliləri birbaşa əsas istehsalata silinə bilər. Hesabat ayının sonunda istehsal məsrəfləri haqqında məlumatlar iş yerlərində istifadə olunmayan xammal və materialların dəyəri qədər düzəliş (təshih) edilir. İstehsalata xammal və material buraxıldıqda həmin məbləğə 201 «İstehsalat məsrəfləri»,731 «Sair əməliyyat xərcləri», 711 «Kommersiya xərcləri», 721 «İnzibati xərclər» hesablarının debeti, 201 «Material ehtiyatları» (müvafiq subhesablar üzrə) hesabının krediti kimi yazılış verilir. Məlum olduğu kimi, istehsal prosesində sərf edilmiş xammal və materialların dəyərindən çıxılan tullantılar nə qədər yuxarı qiymətlə qiymətləndirilərsə, onda əsas məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyəri də bir o qədər aşağı olar. Maşınqayırma sənayesi müəssisələrində istehsal sexlərindən bu təyinatlı materiallar daxil olduqda (mümkün istifadə qiyməti ilə), həmin əməliyyat 201 «Material ehtiyatları» hesabının debeti, 202 «İstehsalat məsrəfləri» hesabının krediti kimi mühasibat yazılışı vasitəsilə öz əksini uçotda tapır. Aydındır ki, istehsal prosesində materiallardan istifadə zamanı bir qayda olaraq normadan kənarlaşmalar baş verir. Təcrübədə, yuxarıda nəzərdən keçirilən üsullar vasitəsilə material növləri üzrə kənarlaşmalar qruplaşdırılır və müvafiq qaydada təhlil edilir. Fikrimizcə, həmin metodlardan hər biri istehsalın texnologiyası və işlənən materialların xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müəssisədə sərbəst üsul kimi tətbiq oluna bilər. Lakin, mövcud üsullar vasitəsilə materiallardan istifadə üzrə yaranan kənarlaşmaları dəqiq qruplaşdırmaq üçün müəssisədə plan, uçot və nəzarət işlərinin yüksək səviyyədə qurulması vacib şərt hesab olunur. Nəzəriyyə və praktikadan məlumdur ki, materiallar istehsal prosesində istifadə olunarkən normadan kənarlaşmalar iki cür hesablanır: 1) mütləq ifadədə kənarlaşma; 2) nisbi ifadədə kənarlaşma; Aydındır ki, hər bir müəssisə istehsalın texnologiyasına və materialların xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq kənarlaşmaların müəyyən edilməsi sistemini sərbəst seçir. Müəssisənin fəaliyyətindən asılı olmayan və keyfiyyət amili sayılan qiymət son nəticədə öz təsirini kəmiyyət amili, yaxud başqa sözlə desək norma amili vasitəsilə biruzə verir. Ona görə də, müasir şəraitdə maşınqayırma sənayesi müəssisələrində materiallardan istifadə əmsalları vasitəsilə normaların mütərəqqiliyinin müəyyən edilməsi aktual bir problem kimi meydana çıxır. Məlumdur ki, mütləq ifadədə normadan kənarlaşmanı hesablamaq üçün faktiki sərf edilmiş material məsrəfini norma ilə müqayisə etmək tələb olunur. Əgər müqayisə nəticəsində hesablanan kənarlaşma müsbət olarsa, onda artıq xərci, mənfi olarsa qənaəti göstərir. Lakin, aparılan müşahidələr və araşdırmalar göstərir ki, material resurslarından istifadə üzrə nisbi kənarlaşmanın hesablanması qaydası bir qədər mürəkkəbdir və ona görə də öz metodikasına yeni aspektdə yanaşmağı tələb edir.Adətən, material ehtiyatlarından istifadə üzrə nisbi qənaəti hesablamaq üçün hesabat dövründə sərf olunmuş materialların faktiki miqdarından həmin pozisiya üzrə məhsulun (iş və xidmətlərin) həcminə görə təshih edilmiş plan göstəricisi çıxılır və bu zaman yaranan mənfi fərq qənaəti, müsbət fərq isə artıq xərci göstərir. Deməli, faktiki məsrəflərin normativ məsrəflərlə müqayisə olunması nəticəsində normadan kənarlaşmalar aşkar edilir, onlar sənədlərlə rəsmiləşdirilir və uçota alınır, başvermə səbəbləri və təqsirkarları üzrə qruplara bölünür. Zənnimizcə, material məsrəfləri üzrə normadan kənarlaşmalar bir sıra amillərdən, o cümlədən materialın bir növünün digəri ilə əvəz edilməsindən, daxil olmuş materialların müəyyən standartların tələblərinə uyğun gəlməməsindən və materiallardan səmərəli istifadə olunmamasından irəli gələ bilər. Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən aşağıdakı kimi nəticələr çıxarmaq olar:
7) qeyri-monetar cari aktivlərin maya dəyərinin müəyyən olunması və maliyyə nəticələrinin aşkar edilməsi, həmçinin göstərilən aktivlərin dəyərinin (qiymətinin) maliyyə hesabatında düzgün əks etdirilməsinin mühüm şərti olan idarəetmə və maliyyə uçotunun vahid mühasibat uçotu çərçivəsində ayrılması prosesi baş verməmişdir. Bu da onu deməyə əsas verir ki, qeyri-monetar cari aktivlərin uçotunun mövcud sistemi metodoloji və daha çox praktiki baxımdan bu sahədə olan beynəlxalq prinsiplərə və standartlara tam uyğun gəlmir. 2.2 Monetar cari aktivlərin uçotu metodikası və onun təkmilləşdirilməsi istiqamətləri Sahibkarlığın müasir vəziyyəti yeni idarəetmə metodlarını tətbiq etməklə müəssisə və təşkilatlarda uçot işini daha da təkmilləşdirmək hesab olunur. Çox təəsüflər olsun ki, hələ də respublikamızda uçot işinin təddiqatı sahəsinə çox az fikir verilir. Hələ də monetar cari aktivlərin uçotu və onun tətbiqi kimi problem məsələlər tam öyrənilməmiş qalır. Fikrimizcə, monetar cari aktivlərin uçotu metodikası bizneslə məşğul olanlara kömək edə və onun səmərəliliyini yüksəldə bilər. Monetar cari aktivlər qeyri-monetar cari aktivlərdən onunla fərqlənir ki, onlar cari borc öhdəliklərinin ödənilməsi üçün tez bir zamanda istifadə olunur. Başqa sözlə, onlar mütləq likvidliyə, yaxud yüksək likvidliyə malikdir. Monetar cari aktivlərin mütləq likvidliyə malik olan hissəsi adətən pul vəsaitlərindən və ona bərabər tutulan ekvivalentlərdən ibarətdir. Yüksək likvidliyə malik olan monetar aktivlərə qısamüddətli qiymətli kağızlar, verilmiş borclar və debitor borcları aid edilir. Lakin, burada bir şeyi qeyd etmək lazımdır ki, Qərb ölkələrində ödəmə müddəti 3 aya qədər olan qiymətli kağızlar pul vəsaitlərinin ekvivalenti hesab edilən vəsaitlər sırasında uçota alınır. Ölkəmizdə isə monetar cari aktivlərin bütövlükdə və ayrı-ayrı növlərinin, o cümlədən qiymətli kağızlar növünün dəqiq təsnifatı yoxdur. Pul vəsaitlərinin və onların ekvivalentlərinin uçotunun aparılması üçün hesablar planında 221»Kassa», 223 «Hesablaşma hesabı», 224 «Banklarda olan sair hesablar», 222 «Yolda olan pul köçürmələri» və 225 «Pul vəsaitlərinin ekvivalentləri» adlı hesablardan istifadə edilir. Araşdırmalar göstərir ki, pul vəsaitlərinin və onların ekvivalentlərinin uçotu metodikası bütövlükdə beynəlxalq praktikada tətbiq olunan uçot qaydalarına uyğundur və buna görə də onun geniş araşdırılmasına ehtiyac yoxdur. Ancaq bəzi məqamlar üzərində dayanmaq vacibdir. Qərb ölkələrində kassa hesabında həm firmanın özündə olan pul vəsaitləri və həm də bankdakı hesablarda olan pul vəsaitləri əks etdirilir. Firmaya məxsus, yaxud firmanın sərəncamında olan pul vəsaitlərinin yerləşdirilməsi və kimin nəzarətində olması pərdə arxasında qalır. Əslində bu firmanın əmlak vəziyyətinə hüquqi yanaşma prinsipini deyil, iqtisadi yanaşma prinsipini ön plana çəkir. Ölkəmizdə isə kassadakı pul vəsaitlərinə cavabdehliyi kassir, bankdakı pul vəsaitlərinə nəzarəti həyata keçirmək funksiyasını bank daşıyır. Deməli, pul vəsaitlərinin uçotu daha çox hüquqi prinsiplər üzərində qurulur. Qanunvericiliyə görə bankdakı hesablarda olan pul vəsaitlərindən istifadəyə heç bir məhdudiyyət qoyulmur, praktikada isə bəzi hallarda bu tələblərə əməl edilmir. Nəticədə belə çıxır ki, sırf pul vəsaitlərinin bankda saxlanılması və buna uyğun olaraq uçotunun təşkili qaydası ilə onların müəssisənin kassasında saxlanılması və buna uyğun olaraq uçotunun təşkili qaydası arasında fərqin mövcud olması praktikanın tələblərinə cavab verir. Xüsusi vurğulamq yerinə düşər ki, kommersiya təşkilatları üçün mühasibat uçotunun hesablar planında kapital qoyuluşları üçün nəzərdə tutulan pul vəsaitlərinin uçotu üzrə ayrıca hesab nəzərdə tutulmadığına görə investisiya qoyuluşlarına yönəldilən pul vəsaitlərinin istifadəsi barədə vahid mənbədən informasiya almaq və həmin vəsaitlərin təyinatı üzrə istifadə olunması üzərində müəssisədaxili nəzarəti həyata keçirmək mümkün deyildir. İnvestisiya qoyuluşlarının ən vacib mənbəyi sayılan amortizasiya ayırmaları üzrə pul vəsaitlərinin uçotu sahəsində mövcud vəziyyət dediklərimizə inandırıcı sübutdur. Belə ki, hazırda əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin bərpa mənbəyi olan amortizasiya ayırmalarının müstəqil və sistemli uçotu aparılmadığından, həmin amortizasiya ayırmaları üzrə pul vəsaitləri məhsul (iş, xidmət) satışından yaranan pul gəlirlərinin tərkibində müəssisənin bankdakı hesablaşma hesabına daxil olur və oradan müxtəlif məqsədlərə sərf edilir. Fikrimizcə, bazar şəraitində amortizasiya ayırmalarının, yaxud amortizasiya ayırmaları üzrə pul vəsaitlərinin sistemli uçotunun aparılması vacib məsələdir və müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Hazırda uçot və hesabatda yalnız köhnəlmə məbləğləri sistemli qaydada əks etdirilir. Köhnəlməni isə amortizasiya ilə eyniləşdirmək səhvdir. Köhnəlmə əsas vəsait və qeyri-maddi aktiv obyektlərinin müəyyən dövrə fiziki və mənəvi aşınma səviyyəsini xarakterizə edirsə, amortizasiya həmin obyektlərin təkrar istehsal mənbəyinin kəmiyyətini ifadə edir. Hesablanılmış, yaxud toplanılmış amortizasiya məbləğlərinin ayrıca hesabda əks etdirilməsi üçün mövcud hesablar planında hesab nəzərdə tutulmamışdır və təbiidir ki, həmin mənbələrin nə zaman və hansı istiqamətlərdə sərf olunması barədə müvafiq informasiya formalaşdırmaq mümkün olmur. Deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, pul vəsaitlərinin uçotunun mövcud metodikası müəssisənin investisiya fəaliyyəti ilə əlaqədar pul axını haqqında lazımi informasiya formalaşdıra bilmir və buna görə də investisiya fəaliyyəti üçün nəzərdə tutulan pul vəsaitlərinin idarə olunması və onun üzərində nəzarətin təşkili səmərəsiz olur. İnvestisiya fəaliyyəti üzrə pul vəsaitlərinin mövcudluğu və hərəkəti haqqında sistemli uçotun mövcud olmaması maliyyə hesabatının mühüm formalarından biri olan pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın tərtib edilməsini zəruri edir. Belə hesabatın tərtib edilməsi Qərb ölkələrində zəruri sayılır və bu cür hesabat investorlara istənilən firmanın pul axınlarını proqnozlaşdırmağa imkan verir. Aktivlərin digər növlərindən fərqli olaraq pul vəsaitləri uçot və hesabatda öz nominal məbləğləri ilə əks etdirilir və onlar üçün digər qiymətləndirmə növləri nəzərdə tutulmur. İnflyasiya kimi amillərin təsiri nəticəsində milli valyutada olan pulun qiymətdən düşməsi, yaxud alıcılıq qabiliyyətinin azalması uçot və hesabatda öz əksini tapmır. Qeyri-monetar cari aktivlərin, qiymətli kağızların ilk dəyərinin (qiymətli kağızların nominal dəyərlərinin) dəyişməsi və onun maliyyə nəticələrinə təsiri uçot və hesabatda öz əksini tapır. Xarici valyuta şəklində olan pul vəsaitlərinin qiymətdən düşməsi (məzənnə fərqi) uçot və hesabda əks etdirilir. Müəssisələrdə pul axınlarının müəyyən hissəsi 224 saylı «Banklarda olan sair hesablar» hesabında əks etdirilir. Həmin hesab adətən hansısa konkret məsələlərin həlli üçün açılır. Göründüyü kimi, bu hesabda müəssisənin akkreditivlərdə və çek kitabçalarında olan pul vəsaitlərinin mövcudluğu və hərəkəti haqqında informasiya formalaşır. Bundan başqa, 224 saylı hesabda məqsədli maliyyələşmə və məqsədli daxilolmalar üzrə vəsaitlərin məbləğinin mövcudluğu və hərəkətinin uçotunun aparılması xüsusi vurğulanır. Ancaq belə vəsaitlərin uçotunun aparılması metodikası mövcud hesablar planının tətbiqinə dair şərhlərdə öz əksini tapmamışdır. Nəticə etibarilə məqsədli maliyyələşmə və məqsədli daxilolmalar üzrə pul vəsaitlərinin axını barədə lazımi informasiya formalaşdırmaq mümkün olmur. Göstərilən hesabın tətbiqinə dair təlimatdan görünür ki, bu hesabda müəssisələr həm əsas, həm də investisiya fəaliyyəti üzrə pul axınlarının hərəkəti barədə informasiya formalaşdırır. Ancaq bu fəaliyyət növləri üzrə pul axınlarının hərəkəti barədə formalaşdırılan informasiya təsnifləşdirilməmiş qalır və onun uçotu metodologiyası dəqiq və tam deyildir. Hal-hazırda tətbiq olunan pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat forması isə ayrı-ayrı fəaliyyət növləri üzrə pul axınının dəqiq təsnifləşdirilməsini tələb edir. Xatırladaq ki, 224 saylı hesabda uçota alınan pul vəsaitləri sırf pul vəsaitlərinin ekvivalentləri deyildir. Hesablar planında 225 «Pul vəsaitlərinin ekvivalentləri» adlı hesabda pul vəsaitlərinin ekvivalentləri kimi əks etdirilən aktivlər, yəni pul markaları, dəyəri ödənilmiş aviabiletlər, dövlət gömrük markaları, ləğv olunmuş və geri satın alınmış qiymətli kağızlar sırf pul vəsaitlərindən fərqli olaraq həm nominal dəyərlə və həm də satınalma dəyəri ilə uçota alınır. Onların alınması zamanı yaranan fərq (nominal dəyərlə satınalma dəyəri arasındakı fərqlər) «Mənfəət və zərərlər» hesabına silinir. 222 saylı «Yolda olan köçürmələr» hesabının hesablar planında pul sənədlərini uçota alan hesabdan əvvəl yerləşdirilməsi metodoloji cəhətdən düzgün sayılır. Ona görə ki, yolda olan köçürmələr sırf pul vəsaitləri, yəni mütləq likvidli aktivlərdir. Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları monetar cari aktivlərin yüksək likvidliyə malik hissəsidir. Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları bütövlükdə pul vəsiatlərinə bərabər tutulur, yaxud onların ekvivalenti hesab edilir. Bu ad altında uçota alınan aktivlər əsasən qısamüddətli investisiya xarakteri daşıyır. Aydındır ki, investisiyaya yönəldilən pul vəsaitlərinin istifadəsinə məhdudiyyət qoyulur. Başqa sözlə, belə pul vəsaitləri kassada və bankdakı hesablaşma hesablarında olan pul vəsaitləri kimi istifadə oluna bilmir. İstifadəsinə hər hansı məhdudiyyət qoyulan pul vəsaitləri isə investisiya adlandırılır. Lakin, mövcud normativ sənədlərdə bu barədə heç bir göstəriş yoxdur. İqtisadi ədəbiyyatlarda belə əməliyyatlar üzrə pul vəsaitləri maliyyə fəaliyyətinə aid edilir. Bununla belə, maliyyə qoyuluşlarını sırf pul vəsaitləri ilə (istifadəsinə heç bir məhdudiyyət qoyulmayan pul vəsaitləri) eyniləşdirmək nəzəri və praktiki cəhətdən düzgün deyildir. Mövcud təlimata görə «Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları» adı altında müəssisənin digər müəssisələrin qiymətli kağızlarına, dövlətin faizli istiqrazlarına yönəltdiyi investisiyalar, habelə müəssisənin digər müəssisələrə verdiyi borclar birləşdirilir. Göründüyü kimi, qısamüddətli maliyyə qoyuluşları adı altında borc qiymətli kağızları deyil, emissiya qiymətli kağızların qısamüddətli növləri uçota alınır. Qeyri-emissiya qiymətli kağızlardan fərqli olaraq qısamüddətli emissiya qiymətli kağızları müəssisəyə gəlir gətirir, onların nominal dəyəri dəyişmir və bunun nəticəsində müəssisənin maliyyə nəticələri də dəyişir. Ona görə də qısamüddətli emissiya qiymətli kağızlarının mövcudluğu və hərəkətini uçota alan hesabdan başqa, onların satışı zamanı, həmçinin tədavüldə olduğu vaxt nominal qiymətinin dəyişməsi zamanı yaranan maliyyə nəticələrinin uçotunun aparılması üçün 801 saylı «Ümumi mənfəət (zərər)» hesabından istifadə olunmasına ehtiyac yaranır. Qeyri-emissiya qiymətli kağızlar uçot və hesabatda yalnız nominal məbləğləri ilə əks etdirildiyi halda, emissiya qiymətli kağızları uçot və hesabatda nominal dəyərlə yanaşı aşağıdakı qiymətlərlə də əks etdirilə bilər: 1) emissya dəyərləri ilə; 2) bazar qiymətləri ilə; 3) ləğv etmə dəyərləri ilə; 4) geri satınalma qiymətləri ilə; 5) balans dəyəri ilə; Uçot və hesabatda həmin dəyərlər qiymətli kağızların zaman və məkan çərçivəsində mövcudluğu və hərəkəti formasından asılı olaraq tətbiq edilir. Lakin, «Mühasibat uçotu haqqında» Qanunda qısamüddətli emissiya qiymətli kağızların uçotunun aparılmasının ilkin şərti onların normal dəyəri hesab edilir. Əgər, həmin qiymətli kağızların satınalma dəyəri onların nominal dəyərindən kənarlaşarsa, bu halda həmin kənarlaşma qiymətli kağızların nominal dəyərinin üzərinə əlavə edilir. Zənnimizcə, qısamüddətli qiymətli kağızların uçot və hesabatda hansı qiymətlərlə əks etdirilməsi, onların mövcudluğu və hərəkəti zamanı nominal dəyərlə satınalınma dəyəri arasında yaranan fərqin uçotu metodikası nəzəri və metodoloji baxımdan təkmil deyildir. Nəticədə müəssisənin investisiya fəaliyyəti üzrə tam informasiya əldə etmək mümkün olmur. Qısamüddətli emissiya qiymətli kağızların uçotu metodikasında yuxarıda göstərilən çatışmazlıqlardan başqa, zənnimizcə elə bir mübahisəli məsələ yoxdur. Bu fikri qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarının digər növləri olan depozitlər və verilmiş borclara da aid etmək olar. Araşdırmalar göstərir ki, depozitlərin və verilmiş borcların uçotunun mövcud metodikası müasir tələblərə və beynəlxalq standartların tələblərinə əsasən cavab verir. Depozitlərin və digər müəssisələrə verilmiş borcların uçotunun yalnız bir cəhəti işlənilməmiş kimi görünür. Bu da həmin depozit və borclardan gələn faizlərin uçotu məsələsidir. Mövcud uçot və hesabat sistemində depozit və borclar üzrə faiz məbləğlərinin yaranması və faizlər üzrə pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında keyfiyyətli və etibarlı informasiya formalaşmır. Söhbət sintetik uçot hesablarında formalaşan informasiyadan gedir. Belə məlumatları müvafiq mühasibat uçotu registrlərinə müraciət etmədən birbaşa həmin sintetik hesablardan əldə etmək mümkün deyildir. Oxşar vəziyyət qiymətli kağızlar üzrə də mövcuddur. Monetar cari aktivlərə aid olunan debitor borclarının uçotu metodikası daha geniş araşdırmalar tələb edir. Debitor borclarının tərkibi müxtəlif olduğundan onların uçotunun aparılması üçün mövcud hesablar planında bütöv hesablar sistemi nəzərdə tutulur. Araşdırmalar göstərir ki, həmin hesabların vasitəsilə debitor borcları haqqında formalaşan informasiyanın miqdarı və keyfiyyəti müasir tələblərə cavab vermir və bu sahədə tətbiq olunan beynəlxalq uçot standartlarına uyğun gəlmir. Qeyd etmək lazımdır ki, sözügedən hesablardan hansının məhsul (iş, xidmət) satışı, hansının isə qeyri-satış fəaliyyəti ilə əlaqədar olduğunu ayırd etmək çətindir. Bir çox müəssisələr göstərilən xidmətlər və görülən işlər üzrə debitor borclarını 171 və 211 saylı hesablarda əks etdirir. Halbuki görülən işlər və xidmətlər müəssisənin satış fəaliyyəti ilə bağlıdır. Bu o deməkdir ki, məhsul (iş, xidmət) satışı ilə bağlı debitor borclarını uçota alan hesablarla qeyri-satış əməliyyatlarından yaranan debitor borclarını uçota alan hesabların dəqiq bölgüsü yoxdur. Nəticə etibarı ilə bu da satış fəaliyyətindən daxil olan pul vəsaitləri ilə digər fəaliyyət növlərindən daxil olan pul vəsaitlərini dəqiq təsnifləşdirməyə imkan vermir. 171 və 211 saylı hesablarda debitor borclarının saysız-hesabsız növləri əks etdirilir və həmin hesablar həddən artıq informasiya yükü daşıyır. Mövcud hesablar planına görə mal-material əməliyyatları üzrə yaranan debitor borcları əsasən 171 və 211 saylı hesablarda uçota alınır. 171 və 211 saylı aktiv hesabda daxil olmuş mal-material qiymətliləri, yerinə yetirilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlər üçün əvvəlcədən malsatan və podratçılara köçürülmüş pul vəsaitləri üzrə müəssisənin debitor borcları uçota alınır. Belə avanslar təhtəlhesab şəxslərə də verilir. Beləliklə, mal-material ehtiyatlarının əldə edilməsi üçün verilən avanslar eyni məzmun daşıdığına və eyni təyinata malik olmalarına baxmayaraq müxtəlif hesablarda uçota alınır. Müqavilənin şərtlərindən asılı olaraq avans verən müəssisə verdiyi avansa görə malsatandan müəyyən faiz əldə edə bilər. Belə faiz və güzəştlərin uçotu barəsində isə mövcud sənədlərdə açıqlama verilmir. Burada hesablaşmaların üç formasına görə debitor borcları uçota alınır: 1)inkasso qaydasında hesablaşmalar; 2) planlı ödəmələr üzrə hesablaşmalar; 3)alınmış veksellər üzrə hesablaşmalar; Sintetik uçotun təşkili və aparılması nöqteyi-nəzərindən inkasso və planlı ödəmələr formasında hesablaşmaların uçotu arasında heç bir fərq yoxdur. Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar veksellərlə aparıldıqda, yaranan debitor borcunun gəlir gətirməsi faktı qəbul edilir və bu borc üzrə faizin uçotda əks etdirilməsi qısa şəkildə olsa da açıqlanır. Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar inkasso və planlı hesablaşmalar formasında aparıldıqda, yaranan debitor borclarının gəlir gətirməsi və onun uçotunun aparılması qaydası barədə normativ sənədərdə heç bir açıqlama verilmir. Başqa sözlə, inkasso və planlı tədiyyələrin formasında aparılan hesablaşmalar zamanı yaranan debitor borclarına gəlir gətirə biləcək borc kimi deyil, sadəcə digər müəssisələr tərəfindən ödəniləcək tədiyyələr məbləği kimi baxılır. Məsələnin hüquqi tərəfinin açıqlanmaması onun uçotu qaydasını da pərdə arxasında qoyur. Deyilənlər göndərilmiş mal-material ehtiyatlarının dəyərini vaxtında ödəməyən alıcı və sifarişçilərə edilən güzəştlərin uçotuna da aiddir. Güzəştlərin məbləği satıcı və alıcının razılığı əsasında müəyyən edilsə də, onun uçotunun aparılması qaydası normativ sənədlərdə açıqlanmalıdır. Çünki, alıcılara edilmiş güzəştlər debitor borclarının düzgün qiymətləndirilməsində mühüm rol oynayır. Debitor borclarının düzgün qiymətləndirilməsi isə gəlir və xərclərin səviyyəsində öz əksini tapır. Məlumdur ki, müəssisələr əsas vəsait obyektlərini cari icarəyə verdikdə daxil olmuş icarə haqqı məbləği debitor borcu kimi əks etdirilir. Eyni qayda müəssisələr digər müəssisənin fəaliyyətində iştirak etmək üçün qoyduğu paya görə gəlirlər, qiymətli kağızlara görə faiz və dividentlər, depozitlərə və verilmiş borclara görə faizlər şəklində gəlir əldə etdikdə də tətbiq olunur. Yuxarıda göstərilənlər onu deməyə kifayət edir ki, debitor borclarının maliyyə hesabatında verilən informasiyası kənar istifadəçilər üçün xeyli boşluq buraxır və onların qərar qəbul etmələri üçün əsas kimi qəbul edilə bilmir. Bir hesabda bu qədər debitor borclarının uçotunun aparılması pul vəsaitləri axınının fəaliyyət növləri üzrə qruplaşdırılmasını xeyli çətinləşdirir. Belə qruplaşdırmanın həyata keçirilməsi analitik uçot registrlərindən istifadəni zəruri edir. Debitor borclarının uçotunun ən böyük çatışmazlığı həmin borclar barədə onların müddət əlaməti üzrə informasiya formalaşdıra bilməməsi sayılır. Başqa sözlə, debitor borclarını uçota alan sintetik hesablardan həmin borcların müddəti barədə informasiya əldə etmək mümkün deyildir. Halbuki, belə informasiyanın formalaşması debitor borclarının ayrı-ayrı növlərinin səmərəli idarə olunması üçün başlıca şərtdir. Aparılan araşdırmalar monetar cari aktivlərin uçotunun müasir vəziyyəti haqqında bütövlükdə aşağıdakıları deməyə əsas verir:
2.3. Müəssisənin cari likvidliyinin və ödəmə qabiliyyətinin təhlili Hər bir müəssisənin maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən əsas göstəricilərdən biri onun ödəmə qabiliyyətidir. Zaman kontekstində müəssisənin qısamüddətli (cari) və uzunmüddətli (perspektiv) ödəmə qabiliyyəti hesablanır və qiymətləndirilir.Müəssisənin cari ödəmə qabiliyyəti haqqında informasiya onun təchizatları, səhmdarları və dövlət vergi orqanları üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İnstitusional investorlar üçün müəssisənin perspektiv ödəmə qabiliyyəti haqqında informasiya daha əhəmiyyətlidir. Müəssisənin cari ödəmə qabiliyyəti dedikdə, onun rəsmi olaraq yaranmış və hüquqi qüvvəyə malik olan cari öhdəlikləri üzrə hesablaşmaların vaxtlı-vaxtında yerinə yetirilməsinə kifayət edəcək qədər pul vəsaitlərinə və onun ekvivalentlərinə malik olması başa düşülür. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, müəssisənin cari öhdəlikləri əsasən «qısamüddətli kreditlər və borclar» və «kreditor borcları» hesabına formalaşır. Müəssisənin pul vəsaitləri «Mühasibat balansı»nın aktivində əks etdirilən aşağıdakı elementlər əsasında müəyyən edilir: kassa; hesablaşma hesabı; valyuta hesabı; qısamüddətli maliyyə qoyuluşları; debitorlarla hesablaşmalar. Deməli, müəssisənin ödəmə qabiliyyəti, ilk növbədə, məhsul satışından daxil olun pul vəsaitlərinin məbləği ilə cari öhdəliklərin məbləğini müqayisə etməklə müəyyən edilir. Əgər satışdan daxil olan cəmi pul vəsaitləri müəssisənin cari öhdəliklərindən azdırsa, onda nağd pul nöqteyi-nəzərindən müəssisə ödəmə qabiliyyətinə malik olmur və öz öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün müəssisə malik olduğu istehsal ehtiyatlarını satmağa məcbur qalır. Əgər müəssisənin dövriyyə aktivlərinin dəyəri onun öhdəliklərindən çoxdursa, onda müəssisə potensial ödəmə qabiliyyətinə malik olur. Məhz hazır məhsulların və digər dövriyyə aktivlərinin likvidliyi, yəni nağd pula çevrilməsi müəssisənin ödəmə qabiliyyətli olmasının zəruri və kafi şərtidir. «Ödəmə qabiliyyəti» və «likvidlik» anlayışlarının bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi məhz bu potensiala əsaslanır. Bu halda, «likvidlik» səbəb, «ödəmə qabiliyyəti» isə nəticə kimi çıxış edir. Başqa sözlə desək, müəssisənin ödəmə qabiliyyəti, digər şərtlər sabit qaldıqda, dövriyyə aktivlərinin likvidliyinin funksiyası kimi çıxış edir. Təhlil üzrə iqtisadi ədəbiyyatlarda aktivlərin, müəssisənin və mühasibat balansının likvidliyi anlayışları bir-birindən fərqləndirilir. Hər hansı bir aktivin likvidliyi dedikdə, həmin aktivlərin mühasibat balansında əks etdirilmiş dəyəri müqabilində pula transformasiya edilməsi qabiliyyəti başa düşülür. Müəssisənin likvidliyi dedikdə isə onun dövriyyə aktivlərinin qısamüddətli öhdəliklərini ödəmək üçün kafi dərəcədə olması başa düşülür. Müəssisə o zaman likvid hesab edilir ki, onun dövriyyə aktivlərinin balans dəyəri qısamüddətli öhdəliklərinə bərabər və ya çox olur. Lakin, qeyd etmək vacibdir ki, müəssisənin likvidliyi nəzəri cəhətdən qiymətləndirilir. Bu halda «müəssisənin likvidliyi» anlayışı ilə «müəssisənin ödəmə qabiliyyəti» anlayışları məzmun etibarilə bir – birinə çox yaxındır, lakin eyni deyildir. Belə ki, müəssisənin cari ödəmə qabiliyyəti onun maliyyə öhdəliklərini tamamilə və vaxtlı-vaxtında ödəyə bilmək qabiliyyətidir və ilk növbədə «Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat» formasında əks etdirilən informasiyalar əsasında hesablanılır. Pul vəsaitlərinin və onların ekvivalentlərinin daxil olması dövriyyə aktivlərinin, ilk növbədə hazır məhsulların likvidliyinin göstəricisidir. Daxil olan pul vəsaitlərinin məbləği zaman etibarilə fərqlənə bilər. Bu fərq dövriyyə aktivlərinin likvidlik səviyyəsinin aylar üzrə fərqlənməsindən də irəli gələ bilər. Aktivlərin likvidlik səviyyəsi onların pula transformasiyası üçün zəruri olan vaxtla müəyyən edilir. Beləliklə, müəssisənin ödəmə qabiliyyəti aktivlərin likvidlik səviyyəsindən asılı olaraq dəyişir. «Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat» forması əsasında müəssisənin ödəmə qabiliyyətini xarakterizə edən bir neçə maliyyə əmsalları hesablanılır. Bu əmsallardan iki əmsal bilavasitə hazır məhsulların likvidliyini əks etdirməklə yanaşı müəssisənin ödəmə qabiliyyətini xarakterizə edir:
KTQ =(PVB + PVD) / PVX (2.1.) burada PVB –hesabat dövrünün əvvəlinə pul qalığını, PVD – hesabat dövründə daxil olan pul vəsaitlərini, PVX - hesabat dövründə pul xərclərini ifadə edir. Müəssisənin ödəmə qabiliyyətli olması üçün KTQ ≥ 1 olması zəruridir. Lakin, (KTQ) cari dövrdə müəssisənin ödəmə qabiliyyətini obyektiv xarakterizə edə bilmir. Çünki, əvvəlki dövrlərdə əldə edilmiş pul vəsaitləri hesabına da müəssisənin öhdəlikləri ödənilə bilər. Buna görə də cari dövrdə müəssisənin ödəmə qabiliyyətini aşağıdakı əmsalla qiymətləndirmək daha obyektiv informasiya əldə etməyə imkan verir.
KTA = PVD / PVX (2.2.) KTA ≥ 1 olarsa, müəssisənin istehsal etdiyi əmtəələrin likvidliyi yüksək, ümumi likvidlik səviyyəsi isə aşağıdır. Bu o deməkdir ki, müəssisənin istehsal potensialından intensiv istifadə edilir və istehsal edilən əmtəələr rəqabət qabiliyyətinə malik olur. Təbii ki, müəssisə cari ödəmə qabiliyyətli sayılır. KTA ≥ 1 olduqda isə müəssisə yaranmış qısamüddətli öhdəliklərini yerinə yetirə bilmir və ödəmə qabiliyyətinə malik olmur. KTA –nın ədədi qiyməti vahiddən nə qədər böyük olarsa, müəssisənin ödəmə qabiliyyəti bir o qədər yüksək olar. Əgər KTA < 1 olarsa, artıq qeyd etdiyimiz kimi, müəssisə cari ödəmə qabiliyyətinə malik olmur. Müəssisə öz öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün, ilk növbədə, qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarından istifadə etmək məcburiyyətində qalır. Əgər, bu aktivlərdən əldə edilən məbləğ qısamüddətli öhdəlikləri ödəmirsə, onda müəssisə qısamüddətli debitor borclarından istifadə edir. Lakin, hər iki aktivin likvidlik səviyyəsi eyni olmur.
PV+QMQ+QDB___MI_=_---------------------------_х_Т_(2.3)____GPX'>PV+QMQ+QDB MI = --------------------------- х Т (2.3) GPX burada T- təhlil edilən dövrdə günlərin sayını, PV – təhlil edilən dövrdə müəssisə üzrə pulun orta məbləğini göstərir. Bu göstərici dövrün əvvəlinə (B) və sonuna (S) pul vəsaitlərinin həcmi haqqında «müəssisə balansı»nda əks etdirilən informasiyalar əsasında hesablanılır. PV = (PVB + PVS) / 2 (2.4) burada QMQ - qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarının orta səviyyəsini, QDB – qısamüddətli debitor borclarının orta səviyyəsini ifadə edir. «Müəssisə balansı» üzrə informasiya əsasında hesablamalar aparıldıqda hər üç göstərici orta illik səviyyəsini əks etdirir. GPX – orta hesabla gün ərzində pul xərclərinin səviyyəsini xarakterizə edir və «Mənfəət və zərərlər haqqında hesabat» formasında əks etdirilən informasiya əsasında aşağıdakı kimi hesablanılır: RMD+KX+IX - A GPX = ----------------------------- (2.5) T burada RMD – reallaşdırılmış məhsulun maya dəyərini, KX - kommersiya xərclərini, IX – idarəetmə xərclərini, A- müəssisə üzrə il ərzində hesablanılmış amortizasiyanın həcmini göstərir. Bu göstərici müəssisə balansından götürülür. Debitor borclarının qaytarılma müddəti məlum olmadığından, öz-özünü maliyyələşdirmə intervalı əmsalını hesablayarkən onu nəzərə almamaq, qısamüddətli öhdəliklərin ödənilməsi nöqteyi- nəzərindən, daha düzgün və daha realdır.
PV+QMQ MI2 = -------------------- х Т (2.6) GPX Təbii ki, MI2 ≤ MI şərti ödənilir. Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, uzunmüddətli öhdəliklər müəyyən edilmiş vaxtda ödənilir və qısamüddətli öhdəliklərdə əks etdirilir. Təbii ki, əgər müəssisənin uzunmüddətli öhdəliklərinin səviyyəsi yüksəkdirsə, digər şərtlər sabit qaldıqda, qısamüddətli öhdəliklərin həcmi artır. Məhz buna görə də müəssisənin cari və perspektiv ödəmə qabiliyyətini hesablayarkən onun uzunmüddətli öhdəliklərini də nəzərə almaq lazım gəlir. Belə bir göstərici Biver əmsalı adlanır (26, s.168) və aşağıdakı kimi hesablanır: XM + A KB = -------------------- (2.7.) QBV + UBV burada XM – xalis mənfəətin məbləğini, QBV (UBV) isə qısamüddətli (uzunmüddətli) öhdəliklərin səviyyəsini ifadə edir. Biver əmsalı müəssisənin ödəmə qabiliyyətini daha tam xarakterizə edir. Bu ondan irəli gəlir ki, xalis mənfəət və amortizasiya pul axınları əsasında formalaşır və müəssisənin öhdəliklərini yerinə yetirməsinin xüsusi maliyyə mənbəyi rolunda çıxış edir. İstər alınmış kreditlər və istərsə də kreditə görə faiz ödənişləri mənfəət hesabına ödənilir. Biver əmsalının çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, bu göstərici debitor borclarının dəyişməsini nəzərə almır. Debitor borclarının dəyişməsi məhz daxil olan pulun məbləğinə təsir edir. Biver çoxlu sayda firmaların empirik məlumatlarının tədqiqi nəticəsində müəyyən etmişdir ki, ödəmə qabiliyyətinə malik olan firmalarda bu əmsal 0,4 – 0,45 intervalında dəyişir. Hal-hazırda bu göstərici normativ kimi qəbul edilmişdir. İnstitusional investorlar bu və ya digər firmanın qiymətli kağızlarına investisiya qoyuluşu üzrə qərarların qəbulu zamanı bu əmsala xüsusi diqqət yetirir. Çünki, bu əmsal firmaların cari ödəmə qabiliyyətindən daha çox perspektiv ödəmə qabiliyyətini xarakterizə edir. Bu isə həmin səhmlərin bazar qiymətinin və dividendlərin səviyyəsinin artmasının indikatoru sayılır. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, Biver əmsalı hesabat dövründə pul daxilolmaları əsasında müəssisənin qısamüddətli və uzunmüddətli öhdəliklərini yerinə yetirmək qabiliyyətini əks etdirir. Tutaq ki, müəssisə istehsalın həcmini artırmaq və ya yeni texnologiya tətbiq etmək üçün uzunmüddətli kredit almış və düzgün strategiya seçmişdir. Bu halda hesabat dövründə Biver əmsalının səviyyəsi azalır və təbii ki, onun ödəmə qabiliyyətinin azalması haqqında fikir formalaşır. Buna görə də bu ziddiyyəti aradan qaldırmaq üçün pul axınları əsasında daha bir göstəricinin hesablanılması və qərarların qəbulu zamanı istifadə edilməsi zərurəti meydana gəlir. Bu göstərici daxil olan pul vəsaitləri əsasında qısamüddətli öhdəliklərin ödənilməsi əmsalı (KQTQ) adlanır.
XM + A (KQTQ) = -------------------- (2.8.) QBV Xüsusi halda UBV = 0 olarsa, KQTQ= KB olar. Qeyd edək ki, KB və KQTQ əmsallarında pul axınları XM əsasında nəzərə alınır. Belə ki, XM müəssisənin gəlirlərindən (pul daxil olması) onun öhdəliklərini (pul xərcləri) çıxdıqdan sonra qalan məbləğidir. Hər iki əmsalın işarəsi ödəmə qabiliyyətli firmalarda müsbətlir. Ödəmə qabiliyyətinə malik olmayan firmalarda bu əmsallar mənfi qiymət ala bilər. Bu XM mənfi qiymətə (yəni zərər) və XMA olduqda baş verir. Müəssisələrin qısamüddətli öhdəlikləri içərisində qısamüddətli bank kreditləri və kreditə görə faiz ödənişləri, müəssisənin maliyyə vəziyyətinə təsiri nöqteyi – nəzərindən xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu təsir qısa və uzunmüddətli bank kreditlərinin səviyyəsi yüksək olan firmalarda daha böyükdür. Buna görə də müəssisənin alınmış kreditlərə görə faiz ödənişləri üzrə öhdəliklərini yerinə yetirmək qabiliyyətini xarakterizə edən xüsusi əmsal hesablanılır:
ХCPAVF KFK = -------------------- (2.9) FHM burada FHM-faiz ödənişləri üzrə cari dövrdə ödəniləcək məbləği, XCPAVF –vergi və faiz ödənişləri nəzərə alınmadan xalis cari pul axınını ifadə edir. Xalis cari pul axını dedikdə, müəssisənin cari fəaliyyəti nəticəsində pulun hərəkəti başa düşülür. Yəni müəssisənin cari fəaliyyətindən daxil olan pul ilə cari fəaliyyəti üzrə pul xərclərinin fərqi kimi hesablanır. Xüsusi olaraq qeyd edək ki, müəssisənin investisiya və maliyyə fəaliyyəti üzrə pul gəlirləri və xərcləri xalis cari pul axınları (XCPA) hesablanarkən nəzərə alınmır. Ümumiyyətlə, XCPA müəssisənin cari fəaliyyəti (məhsul satışından pul gəlirləri, avanslar üzrə daxilolmalar, alınmış faizlər, dividendlər, valyutanın yenidən qiymətləndirilməsi, cari fəaliyyətdən gəlirlər və xərclər) üzrə maliyyə nəticələrini əks etdirir. XCPA>0 olduqda müəssisə öz fəaliyyətini maliyyələşdirmək qabiliyyətinə malik olur. KFK əmsalının ədədi qiyməti müsbət, böyük və uzunmüddəli olduqda müəssisənin dayanıqlı inkişafı üçün zəmin yaranır. Banklar üçün həmin müəssisə kredit riski aşağı, yəni etibarlılıq səviyyəsi yüksək olan müəssisə hesab edilir. Qeyd edək ki, kredit riski aşağı olan müəssisələr kredit riski yüksək olan müəssisələrə nisbətən daha aşağı faiz dərəcəsi ilə kredit almaq imkanına malik olur. XCPA <0 olduqda müəssisə ödəmə qabiliyyətinə malik olmur və cari öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün investisiya və ya maliyyə fəaliyyətini azaltmağa məcbur olur. XCPA>0 davamlı olduqda, müəssisə nəinki qısamüddətli öhdəliklərini, eyni zamanda uzunmüddətli öhdəliklərini ödəmək imkanına malik olur.
ХCPA KUKBP = ----------------- (2.10) UKB burada KUKBP – müəssisənin uzunmüddətli kreditor borclarının hər manatının hesabat ilində daxili maliyyə resursları hesabına nə qədərini ödəyə bilmək qabiliyyətini əks etdirir. Məlumdur ki, bazar şəraitində səhmdar cəmiyyətləri kapitalı həm də qiymətli kağızları emissiya etmək və ilkin fond bazarında yerləşdirmək əsasında cəlb etmək imkanına malik olur. Qiymətli kağızların növlərindən asılı olaraq səhmdar cəmiyyətləri (SC) müxtəlif öhdəliklər qəbul edir. Belə ki, istiqrazlar və adlı səhmlərə görə (SC) elan edilmiş faiz dərəcələri üzrə birbaşa öhdəlik daşıyır və bunlar hüquqi xarakter kəsb edir. Adi səhmlər üzrə birbaşa deyil, dolayı öhdəlik qəbul edir. Adi səhmlər üzrə dividendlərin vaxtında və kreditə faiz dərəcəsindən yüksək səviyyədə ödənilməsi məhz SC-nin investisiya cəlbediciliyinin əsas xarakteristikası sayılır. Fond bazarları inkişaf etmiş ölkələrdə məhz səhmlərin rəqabət şəraitində yerləşdirilməsi və təkrar bazarda satılması SC-nin maliyyə vəziyyətindən və onların dividend siyasətindən asılıdır. Məhz buna görə də inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatına malik olan ölkələrdə xüsusi maliyyə əmsalları hesablanılır. 8) Müəssisənin səhmlərin bütün növləri üzrə dividendləri ödəyə bilmək qabiliyyəti əmsalı (KCD) aşağıdakı kimi hesablanılır:
burada CD-səhmdar cəmiyyəti tərəfindən ödəniləcək dividendlərin ümumi məbləğini, XCPAD – vergilər və kreditə görə faiz ödənişlərindən sonra SC-nin dividendlərin ödənilməsinə qədər cari fəaliyyətindən xalis pul axınını ifadə edir. Əgər XCPAD < CD olarsa, onda KCD < 1 olar. Yəni bu halda SC-nin hesablanılmış cəmi dividendləri ödəmək üçün cari fəaliyyət hesabına nağd pulu çatışmır. 9) Müəssisənin adi səhmlər üzrə dividendləri ödəyə bilmək qabiliyyəti əmsalı (KAS) aşağıdakı kimi hesablanır:
burada ASD –adi səhmlər üzrə dividendlərin məbləğini göstərir. Fəaliyyətini araşdırdığımız müəssisə üzrə yuxarıda qeyd edilən əmsalların bəziləri «Mənfəət və zərərlər haqqında hesabat», «Müəssisə balansı», «Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında» hesabat formalarında əks etdirilən informasiya əsasında hesablanır. Qeyd edək ki, müəssisənin likvidlik və ödəmə qabiliyyətinin «pul» göstəriciləri pul axınları əsasında hesablanılır və müəssisənin maliyyə vəziyyəti və potensialı haqqında vacib informasiya sayılır. Lakin qeyd edək ki, cari fəaliyyət üzrə baş verən bütün əməliyyatlar hesabat dövründə «pulsuz» da yerinə yetirilə bilər. Məsələn, müəssisə istehsal məqsədləri üçün xammal, yarımfabrikat ala bilər, lakin pulunu növbəti ildə ödəyə bilər. Əksinə, müəssisə xammal üçün hesabat ilində pul ödəyər, lakin xammalı növbəti ildə ala bilər. Müəssisə istehsal etdiyi məhsula sertifikat almaq üçün cari ildə pul xərcləyir («gələcək dövrün xərcləri»), lakin həmin xərci növbəti ildə istehsal xərclərinə daxil edir. Başqa sözlə desək, pul axınları əsasında müəssisənin əmlakı, xüsusi və borc kapitalı haqqında informasiya bəzən əldə etmək mümkün olmur. Buna görə də müəssisənin cari öhdəliklərini potensial olaraq ödəyə bilmək qabiliyyətini xarakterizə etmək üçün müəssisənin likvidlik və ödəmə qabiliyyətini «mühasibat balansı» formasında əks etdirilən informasiya əsasında hesablamaq və qiymətləndirmək zərurəti meydana çıxır. Mühasibat balansının likvidliyi statistik kəmiyyətdir və müəyyən vaxt momentinə aktivlərin və passivlərin səviyyələri əsasında müəyyən edilir. Müəssisənin cari ödəmə qabiliyyətinə onun dövriyyə vəsaitlərinin likvidliyi birbaşa təsir göstərir. «Likvidliyin təhlili» dedikdə, məhz dövriyyə aktivlərinin tərkibi və keyfiyyətinin likvidliyinin qiymətləndirilməsi başa düşülür. Likvidliyin təhlili zamanı aşağıdakı məsələlərin aydınlaşdırılması təhlilin obyektiv aparılması və təhlil qarşısında duran məqsədlərə nail olmaq üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir: a) Dövriyyə aktivlərinin və qısamüddətli öhdəliklərin tərkibinin onların keyfiyyəti əsasında düzgün müəyyən edilməsi; Praktiki aspektdə bu o deməkdir ki, dövriyyə aktivləri likvidlik səviyyəsinə, qısamüddətli öhdəliklər isə ödənilmə müddətinə görə qruplaşdırılır. Lakin, öncə analitik informasiya əsasında qısamüddətli aktivlər keyfiyyətcə təhlil edilir. Maliyyə vəziyyəti yaxşı və pis olan müəssisələr üzrə debitor borclarını eyni bir qrupda birləşdirmək səhv nəticələrə gətirib çıxara bilər. b) Dövriyyə aktivlərinin dövr sürətinin qısamüddətli passivlərin dövr sürətinə uyğunluğunun, istehsal texnologiyasından irəli gələn spesfik xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla müəyyən edilməsi; v) Mühasibat balansının ayrı-ayrı aktiv və passiv maddələrinin qiymətləndirilməsi üzrə uçot siyasəti; Likvidliyin təhlili üzrə əldə edilən nəticələr, ilk növbədə, uçot siyasətinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasından asılıdır. Likvidliyin təhlilinin analitik səviyyəsinin yüksəldilməsi və obyektivliyin təmin edilməsi məqsədi ilə SC-in maliyyə hesabatı formalarına «İzahedici qeydlər» də əlavə olunur. Bu qeydlərdə məhz yuxarıda sözügedən alətlər haqqında müfəssəl izahatlar verilir. Müəssisənin qısamüddətli aktivləri likvidlik səviyyələrindən asılı olaraq üç qrupa bölünür: A1. Yüksək likvidli aktivlər; Bu qrupa müəssisənin pul vəsaitləri və yüksək likvidli qısamüddətli qiymətli kağızları daxil edilir. Bu qrup üzrə riskin səviyyəsi çox aşağıdır. A2. Cəld reallaşdırılan aktivlər; Bu qrupa maliyyə vəziyyəti normal, yaxud yüksək olan müəssisələrin debitor borcları, yola salınmış əmtəələr, ehtiyatlar və yüksək tələbə malik hazır məhsulların dəyəri daxil edilir. Bazarın konyukturundan asılı olaraq göstərilən elementlər üzrə likvidlik səviyyəsi dəyişə bilər. Buna görə də təhlildən öncə göstərilən hər bir element üzrə son informasiya əsasında likvidlik dərəcəsi dəqiqləşdirilir. Bu qrup üzrə riskin səviyyəsi aşağıdır. A3. Orta likvidli aktivlər, yaxud yavaş reallaşdırılan aktivlər; Bu qrupa daxil olan dövriyyə aktivlərini riskin səviyyəsinə görə iki qrupa bölmək olar: 1) orta risk səviyyəsinə malik olan aktivlər; 2) yüksək riskli aktivlər; A4. Qeyri-likvidli (çətin reallaşdırılan) aktivlər; Bu qrupa uzunmüddətli aktivlərin dəyəri və 12 aydan sonra silinəcək «gələcək dövrlərin xərcləri» maddəsində göstərilən məbləğ daxil edilir. A1, A2, A3 qruplarına daxil olan aktivlərin dəyəri müəssisənin cari ödəmə qabiliyyətini xarakterizə edən göstəricilərin səviyyəsinin hesablanılması və qiymətləndirilməsində istifadə edilir. A4 qrupuna daxil olan sabit aktivlərin dəyəri isə müəssisənin uzunmüddətli ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsində, müflisləşməyə görə ləğv edilən müəssisələrin dəyərinin müəyyən edilməsində istifadə edilir. Adətən müəssisə «iqtisad məhkəməsi» tərəfindən müflis elan edildikdə hərrac bazarında qiymətləndirilir. Müəssisənin öhdəlikləri onların ödənilməsi müddətinə görə aşağıdakı qruplara bölünür: P1. Təcili öhdəliklər; Bu qrupa kreditor borcları və ödənilmə vaxtı keçmiş borclar daxil edilir. P2. Qısamüddətli öhdəliklər; Bu qrupa qısamüddətli bank kreditləri və sair qısamüddətli passivlər daxil edilir. P3. Uzunmüddətli öhdəliklər; bu qruppa uzunmüddətli kreditlər və sair uzunmüddətli öhdəliklər daxil edilir. P4. Sabit (daimi) passivlər. Bu qrupa müəssisənin xüsusi kapitalı və öhdəliklər bölmələrindən «gələcək dövrün gəlirləri», istehlak fondları, «Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehityatlar» daxil edilir. Müəssisənin mühasibat balansının likvidliyini təhlil etmək üçün onun aktivləri və öhdəlikləri yuxarıda göstərilən qruplar üzrə 2.1 saylı cədvəldə verilən qaydada qruplaşdırır. Cədvəl 2.1. Mühasibat balansının likvidliyinin təhlili
Yüklə 487,75 Kb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||