Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti «magistratura məRKƏZİ»

Tədqiqat göstərir ki, iqtisadi ədəbiyyatlarda bütövlükdə aktivlə­rin və on­ların mühüm tərkib hissəsi olan qısamüddətli aktivlərin iqtisadi mahiyyəti iq­ti­sadi münasibətlər baxımından deyil, daha çox hüquqi münasibət­lər baxımından açıqlanmışdır. Belə ki, aktivlərə istismar vasitələri, ən yaxşı halda cəmiyyət üzv­lə­rinin maddi tələbatlarını ödəyə biləcək şeylər kimi baxıl­mış­dır. Halbuki, ak­tiv­lər, o cümlədən qısamüddətli aktivlər onların sahiblərinə gəlir, mənfəət gətir­mək qabiliyyəti olan əmlak kimi qiymətləndirilir. Aktiv­lə­rin mahiyyətinə ikinci yanaşma onların idarə olunması sahəsində çevik və səmərəli mexanizmin yaradılması, biznesin effektivliyinin yüksəldilməsi hesab olunur. Bunu bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi sübut edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bütövlükdə ölkəmizdə aktivlərin, o cümlədən qısa­müd­dətli aktivlərin ma­hiy­yətinin açılmasında müəyyən irəliləyişlər olsa da, onlar MHBS-da verilmiş təriflərə və standartlara uyğun gəlmir. Bir sıra xarici mən­bə­lər­də də aktivlərin ma­hiyyəti və funksiyası dəqiq açıqlanmır. Xüsusi vur­ğu­la­maq yerinə düşər ki, aktivlərin, o cümlədən qısamüddətli aktivlərin ma­hiy­yəti öz əksini bir funk­si­yada, yəni müəssisəyə gəlir gətirmək funksiyasın­da tapır. Aktivlərin gəlir gə­tir­mək funksiyası həmin aktivlərə malik olan müəssisə qar­şı­sında duran əsas məq­sə­də-mənfəət əldə etmək məqsədinə tam uyğun gəlir.

Qısamüddətli aktivlərin təsnifatı onların uçotu və hesabatının təşki­linin metodoloji əsaslarından biridir. Buna baxmayaraq, nəzəri və praktiki ədəbiy­yat­larda aktivlərin elmi cəhətdən əsaslandırılmış təsnifatı demək olar ki, yox­dur. Əvvəllər də, indi də aktivlər əsasən mövcudluq formasına görə təsnif­ləş­di­ri­lir. Bu­ra­dan da belə bir nəzəri və praktiki nəticə çıxarılır ki, qısamüd­dətli aktiv­lə­rin ayrı-ayrı növ­ləri müxtəlif funksiya daşıyır. Halbuki, mövcudluq forma­sın­dan, yaxud növündən asılı olmayaraq bütün qısamüddətli aktivlər bir funksiya da­şıyır. Məhz bu kriteriya qısamüddətli aktivlərin təsnifatı və qruplaşdırıl­ma­sı­nın əsasında dayanır.

Aktivlərin, o cümlədən qısamüddətli aktivlərin idarə edilməsi mexaniz­mi­nin mühüm elementlərindən biri onların qiymətləndirilməsidir. Beynəlxalq təcrübə, habelə apardığımız araşdırmalar göstərir ki, uçot və hesabat nə qədər təkmil meto­do­logiyaya malik olsa da, elmi-praktiki cəhətdən əsaslandırılmış qiy­mətləndirmə sistemi olmadan qısamüddətli aktivlər haqqında etibarlı və real informasiya for­malaşdır­maq mümkün deyildir. Qiymətləndirmə olmadan uçotun özünün aparılması qeyri-mümkündür. Müəssisənin fəaliyyətindən yara­nan maliyyə nəticələrini yalnız aktivləri, o cümlədən qısamüddətli aktiv­ləri qiymətləndir­məklə müəyyən etmək olar. Buradan da belə çıxır ki, qısamüddətli aktivlərin uçotu və hesa­batda əks etdirilməsinin başlıca metodoloji əsası məhz qiymətləndirmədir.

Bazar şəraitində aktivlərin, o cümlədən qısamüddətli aktivlərin ilk dəyəri (maya dəyəri), yaxud tarixi dəyərlə yanaşı, cari dəyərlə qiymətləndirilməsinin zəru­ri­liyi meydana çıxır. Çünki, bazar şəraitində qiymətlə­ri bazar formalaş­dı­rır və onların səviyyəsi inflyasiyanın, tələb və təklifin, rəqabətin və sair amillə­rin təsiri nəticəsində dəyişir. Deməli, uçot və hesabat sistemində aktivlərin qiy­mət­ləndi­ril­məsi tarixi dəyərlə yanaşı, həm də cari (bazar) qiymətlərlə aparılır.

5. Araşdırmalar göstərir ki, qeyri-monetar cari aktivlərin normativ sənəd­lərdə dəqiq təsnifatı, müasir tələblərə cavab verə biləcək uçot və hesabat sistemi mövcud deyildir. Belə ki, mühasibat uço­tunun hesablar planı, aktivlərin təsnifa­tı və uçotu sistemi metodoloji və praktiki tələblərə tam cavab vermir. Aparılmış tədqiqat və müəs­sisələrin iş təcrübəsi göstərir ki, həmin sistemlərin heç biri mən­ti­qi sonluğuna çatdırılmamış və müasir tələblərə uyğun gəlmir. Material ehti­yat­larının, bitməmiş istehsalın, gələcək dövrlərin xərclərinin, hazır məhsulun sin­tetik uçotunun aparıl­masının metodoloji əsasları və qaydaları keçmişdəki qay­dalardan demək olar ki, fərqlənmir. Qeyri-monetar aktivlərin analitik uço­tunun aparılması və onun sintetik uçotla əlaqələn­diril­mə­sinin mövcud sistemi mürəkkəbdir və səmərəli deyildir.

Hazırda qeyri-monetar cari dövriyyə aktiv­lərinin, onların istifadəsi nəticə­sin­də baş verən xərclərin və gəlirlərin uçotu vahid mühasibat uçotu sistemində apa­rılır. Bu həmin aktivlər barədə ətraflı informasiya formalaşdırmağa, be­ləliklə də onların məqsədyönlü və səmərəli istifadə olunmasına imkan vermir. Bütövlükdə, mövcud uçot sisteminin formalaşdırdığı informasiya nə daxili ida­rə­etmənin, nə də xarici istifadəçilərin tələbatını ödəmir və həmin sistem istər metodoloji, istərsə də praktiki baxımdan beynəlxalq prinsiplərə və standartlara tam uyğun gəlmir.

6. Monetar cari aktivlərin təsnifatına dair mövcud normativ sənədlərdə şərhlər və açıqlamalar yoxdur, bu da onların uçotu sahəsindəki çatışmazlıqları şərtləndirən səbəblərdən biridir. Mövcud uçot sistemindən pul vəsaitləri və on­la­rın ekviva­lent­ləri barədə müstəqil informasiya əldə etmək mümkün deyildir. Belə ki, bəzi hallar­da pul vəsaitləri ilə pul vəsaitlərinin ekvivalentləri təsnifatda və uçotda eyniləş­di­rilir. Tətbiq edilən uçot sistemi monetar cari aktivlərin müt­ləq likvidliyə malik his­sə­sinin, yəni pul vəsaitlərinin ayrı-ayrı fəaliyyət növ­ləri üzrə axını barədə lazımi infor­masiya formalaşdıra bilmir, bu da kənar isti­fa­dəçilərə pul vəsaitlərinin hərə­kətini proqnozlaşdırmağa, müvafiq idarəetmə və maliyyə qərarları qəbut etməyə problem yaradır.

Monetar cari aktivlərə aid edilən debitor borclarının iqtisadi mahiy­yətinə, tərkibi və təyinatına görə təsnifatı dəqiq deyildir. Həmin vəziyyət daha çox alıcı və sifarişçilərlə hesab­laşmalara aiddir. Debitor borclarının müddət­lə­rinə görə uçotu aparılmır.

Qiymətli kağızlar üzrə dividendlərin, depozitlər, verilmiş borclar, veril­miş avanslar, habelə kommersiya kreditləri üzrə faizlərin sistemli uçotu aparılmır və son nəticədə əsas borclar və faizlər haqqında ayrıca informasiya forma­laş­dır­maq mümkün olmur. Bütövlükdə monetar aktivlərin uçotunun metodoloji və metodiki vəziyyəti bu sahədə mövcud olan beynəlxalq təcrübəyə və standart­lara uyğun gəlmir.

7. Maliyyə uçotu çərçivəsində qeyri-monetar cari aktivlərin uçotunun təkmil­ləş­di­rilməsinin başlıca istiqamətləri bunlardır: 1) onların əsaslandırılmış təsni­fa­tı­nın aparılması, qiymətləndirilməsi qaydası və sintetik uçotu metodika­sı­nın də­qiq müəyyən olunması; 2)Materialların uçotu onların hesablar planında verilmiş qrup­la­rı üzrə aparıla bilər.3)»Gələcək dövrlərin xərcləri» kimi uçotu aparılan məsrəflərin tərkibi dəqiqləşdirilməlidir. Zənnimizcə, həmin xərcləri iki qrupa ayırmaq olar: təxirə salınmış xərclər və qarşıdakı dövrlərin xərcləri. Tə­xi­rə salınmış xərclər yalnız uzunmüddətli aktivlərin tərkibində uçota alınma­lıdır. Qarşıdakı dövrlərin xərcləri isə cari aktivlərin tərkibində əks etdirilməlidir. Hazır məhsula «yüklənmişdir» və ya «ödənilmişdir» satış metodlarına aid oluna bil­məyən hazır məhsullar daxil edilməli­dir. Maliyyə uçotu sistemində material­ların, bitməmiş istehsalın, qarşıdakı dövrlərin xərclərinin, habelə hazır məhsul­ların və malların sintetik uçotu yalnız faktiki maya dəyərilə aparılmalıdır. Yu­xa­rıda verilən təklif və tövsiyələr material­ların uçotunun mövcud uçot sistemi çərçi­və­sində tək­mil­ləşdirilməsi məsələlərini əhatə edir və bunların tətbiqi həmin sistemi bey­nəl­xalq praktikada tətbiq olunan mütərəqqi uçot sisteminə tam ya­xınlaşdırır. Apardığımız təqiqat və təhlillər göstərir ki, ölkəmizdə materialların uço­tunu SAAP çərçivəsində tətbiq olunan dövrü uçot metoduna uyğunlaş­dır­ma­ğın alternativi yoxdur. Həmin metodun tətbiqi zamanı yalnız qalıq məlu­mat­­la­rın­dan istifadə edilir. Materialların hərəkəti onların daimi uçota alındığı hesab­larda əks etdirilmir və yalnız daxil olarkən onların uçotu aparılır. İsteh­sa­la­ta buraxıldıqda, yaxud satıldıqda onlar sistemli uçotda əks etdirilmir və hesa­bat dövrünün sonunda mal-material ehtiyatlarının qalığı inventarizasiya əsa­sında müəyyən edilir.

8) Mövcud metodika bitməmiş istehsalın real məbləğini müəyyənləşdir­məyə imkan vermir. Belə ki, hazırda qeyri-müstəqim xərclərin bir hissəsi bit­mə­­miş istehsala silinmir və bütövlükdə hazır məhsula aid edilir, yaxud satılmış məhsulun maya dəyərinə silinir. Bütün variantlarda həmin qayda hesabat döv­ründə satışdan yaranan maliyyə nəticələrini təhrif edir. Təklif edilir ki, hazırda xərclərin uçotu və məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası tam maya dəyəri metodu ilə aparıldığından qeyri-müstəqim xərclərin bir hissəsinin bitməmiş istehsala silinməsi məqsədəuyğun sayıla bilər.

9) Monetar cari aktivlərin mühüm tərkib hissəsi olan pul vəsaitlərinin uçotu metodikası bütövlükdə müasir tələblərə və beynəlxalq təcrübəyə əsasən uy­­ğun gəlir. Lakin, pul vəsaitlərinin sırf pul vəsaitlərinə və pul vəsaitlərinin ek­vi­­va­lentlərinə bölünməsi onların uçotu sahəsində olan bəzi çatışmaz­lıqların aradan qaldırılması üçün müvafiq təklif və tövsiyələrin hazırlanması vacibdir. Bunun üçün ilk nvbədə pul vəsaitlərinin təsnifatını dəqiqləşdirmək lazımdır.