Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- GĠRDĠMAN TARĠXĠ AZƏRBAYCAN MĠLLĠ TARĠXġÜNASLIĞINDA
32
təkcə ona görə ki, elə Ģahlığın mərkəzi olan Lahıc özü V.F.Minorskinin müəyyən etdiyi sərhəddən kənarda qalıb. Odur ki, Ģahlığın Ģərq sərhədlərini Girdimançaydan deyil, Ağsuçaydan götürmək daha düzgün olardı. Xatırladaq ki, bu, əl-Məsudinin və əl-Ġstəxrinin Layzan Ģahlığının (Ģəhərinin) Muğaniyə (yəni, Muğanlı) ilə qonĢu olmasına dair fikri ilə də təsdiqlənir. Bütün bunlar isə yekun olaraq belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, Layzan Ģahlığı əvvəllər Girdiman vilayəti kimi tanınan ərazilərin bir hissəsini, daha doğrusu, Ģimal-Ģərq hissəsini əhatə edirdi.
Ötən əsrin 20-ci illərindən baĢlayaraq Girdiman problemi nəhayət ki, Azərbaycan tarixçilərinin də diqqətini cəlb etməyə baĢlayıb. Məsələn, professor B.Miller ġərqi Qafqazda tatların məskunlaĢma tarixini araĢdırarkən Girdiman probleminə də toxunub. 1929-cu ildə nəĢr etdirdiyi məqalələrindən birində o, belə yazır: «Bir vaxtlar dağlıq Lahıc əraziləri Albaniyanın Girdiman knyazlığı tərkibinə daxil idi. Girdiman çayı hövzəsi boyunca olan onlarla kənd, o cümlədən Lahıc da bu knyazlığa aid idi» [520, 14]. Mehdixan Vəkilovun 1943-cü ildə nəĢr olunmuĢ kiçik həcmli «CavanĢir» əsəri də Girdiman ərazilərinin lokalizəsi baxımından əhəmiyyətlidir. Əsərdə deyilir: «VII əsrdə
Azərbaycanın qüdrətli hökmdarlıqlarından biri olan Girdiman hökmdarlığı təxminən indiki ġamaxının Ģimal tərəflərini, Ġsmayıllı rayonunun Girdiman çayı ətraflarını, nəhayət, Girdimandan cənuba doğru Bərdə ərazisini əhatə edən bu sahədə mövcud olmuĢdur. Talıstan dağlarında (Ġsmayıllı rayonu) indi də qalan qədim istehkamlar və qala xarabaları o günlərdən yadigardır» [233, 5]. Milli tarixĢünaslığımızda Girdiman tarixindən qismən də olsa bəhs olunan ilk ümumiləĢdirici əsər 1954-cü ildə Akademiyanın Tarix və Fəlsəfə Ġnstitutu tərəfindən nəĢr edilən «Azərbaycan tarixinin maketi» əsəridir [511, 49, 55-56]. Maraqlıdır ki, həmin əsərdə də Girdiman ərazilərinin məhz ġirvan bölgəsində olduğu bildirilir. Arxeoloq Ö.ġ.Ġsmizadə 1956-cı ildə çapdan çıxan «Yaloylutəpə mədəniyyəti» adlı monoqrafiyasında Kür çayının sol sahilindəki Ģəhər-qalalar sırasında Girdiman qalasının adını çəkir [438, 79]. Lakin, nədənsə, sonralar bu problemlə məĢğul olan müəlliflər B.Millerin, M.Vəkilovun və Ö.ġ.Ġsmizadənin Girdimanın lokalizəsi ilə bağlı fikirlərinin üstündən sükutla keçiblər. Öz araĢdırmalarında, yeri gəldikcə, Girdiman tarixinin bir sıra məsələlərinə münasibət bildirmiĢ olan tədqiqatçılardan birisi M.X.ġəriflidir. O, 1960-cı ildə dərc olunmuĢ məqalələrindən birində orta əsr mənbələrinin məlumatlarını yada salaraq belə yazır: «Girdiman haqqında əl-Bəlazuri, əl-Təbəri, Ġbn Fəqih, «Hüdud əl- aləm», «Ağvan tarixi»nin müəllifi, Xaqani, Fələki və baĢqa müəlliflər məlumat verirlər. «Hüdud əl-aləm»in, Xaqani, Fələki və baĢqa müəlliflərin göstərdiklərinə görə, Girdiman qalası və Ģəhəri ġirvan ərazisində olmuĢdur». O, daha sonra yazır: «Albaniya tarixi»ndən aydın olur ki, Xəzər ölkəsinə getmək istəyən Mehran 33
Girdiman vilayətinin dağlıq hissəsində məskən salmıĢ və sonra da ölkənin nisbətən Ģimal ərazilərinə çəkilmiĢdir. Onun sələfləri uzun müddət «Albaniyanın Ģərq tərəfində hakimiyyət sürmüĢlər» Beləliklə, ilk Mehranilər Albaniyanın Ģərq tərəfində olan ġirvan Girdimanında hakimiyyət sürmüĢ və Girdiman qalasını tikdirmiĢlər» [223, 91-93]. Milli tarixĢünaslığımızın inkiĢafında xüsusi xidmətləri olan akademik Z.M.Bünyadovun tədqiqatlarında Albaniya probleminin iĢıqlandırılması önəmli yer tutur [346; 347; 356]. Əslində, Girdimanın Albaniyanın qərbində olduğuna dair ehtimalın əsas müəlliflərindən biri də məhz akademik Z.M.Bünyadov olub. O, bu ehtimalı ilk dəfə 1964-cü ildə nəĢr etdirdiyi «Albanika» adlı məqaləsində əsaslandırmağa cəhd edib [349]. Xatırladaq ki, bu, Azərbaycan tarixĢünaslığında bilavasitə Girdiman probleminə həsr edilmiĢ ilk məqalə idi. Ümumən üç bölmədən ibarət olan bu məqalənin birinci bölməsi Girdiman vilayətinin lokalizəsinə [349, 87-88], ikinci bölməsi Girdiman qala-Ģəhərinə [349, 89-90], üçüncü bölməsi isə Girdimanın sahibi və Albaniya knyazları olan Mehranilərə həsr edilib [349, 90-92]. Məqalə əsasən aĢağıdakı tezislər üzərində qurulub: 1.
Bu və ya digər orta əsr abidəsinin yerinin müəyyənləĢdirilməsi üçün yazılı mənbələrdən savayı çoxsaylı digər faktorlar, xüsusən də arxeoloji tədqiqatların nəticələri nəzərə alınmalıdır [349, 87]. Hələlik ərazi arxeoloqlar tərəfindən öyrənilmədiyindən məqalədə yalnız yazılı mənbələrin məlumatları və toponimlər əsasında Girdiman tarixinə dair mülahizə yürüdüldüyü bildirilir [349, 87].
2.
Girdiman vilayətinin lokalizəsi tarixçilər üçün daim mübahisə obyekti olub. Bəziləri onun indiki ġəmkir rayonu, digərləri isə Ġsmayıllı rayonu zonasında olduğunu bildirirlər. Onu gürcü vilayəti Qardabani ilə qarıĢıq salanlar da az olmayıb [349, 87-88]. Halbuki, hətta erkən gürcü mənbələrinin özündə belə həmin vilayətlər ayrı-ayrı inzibati-ərazi vahidləri kimi təqdim olunub [349, 88]. Z.M.Bünyadovun fikrincə, Girdimanın Ģərq sərhədi Gəncəçaya, qərb sərhədi isə siyasi Ģəraitdən asılı olaraq dəyiĢsə də, əslində Ağstafa çayınadək dəyiĢilməz qalırdı [349, 87-88]. Z.M.Bünyadov Girdiman qalasının ġirvan ərazisində olduğuna dair ehtimala da münasibət bildirib. O, bu barədə belə yazır: «Girdiman qalasını indiki Ġsmayıllı rayonunun Talıstan kəndi yaxınlığındakı CavanĢir qalası ilə eyniləĢdirməklə Girdiman vilayətinin Ağsu, Ġsmayıllı və Kürdəmir rayonları ərazisindən keçən Girdiman çayı hövzəsində olduğuna dair ehtimal da var. Bu ehtimal XII əsrdə yaĢamıĢ Ģair Fələki ġirvaninin ġirvanĢah III Mənuçöhr tərəfindən ġirvanda Girdiman qalası tikməsi (bərpa etməsi - Z.B.) barədəki məlumatı ilə də təsdiqlənir [42, 152]. Z.M.Bünyadov, həmçinin, M.Barxudaryanın Girdiman qalasının Ağsu Ģəhəri xarabalıqlarının qərbində, Girdiman çayının sol sahilində olması və onun xarabalıqlarının XIX əsrədək qaldığı barəsindəki qeydlərini də yada salır [349, 90]. Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|