Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
64
“Anamın kitabı”, X.Ə.Adıvarın “Yeni Turan”, Ç.Aytmatovun “Əsrdən uzun gün”, “Dəniz kənarıyla qaçan Alabaş”, “Ağ gəmi”, M.D.Aybəkin “Nəvai”, M.D.Auezovun “Yeni nəsil”, Y.Səmədoğlunun “Qətl günü”, Anarın “Dədə Qorqud”, M.Şeyxzadənin “Cəlaləddin Mənquberdi”, Erkin Vahid, Abdulla Arif, Rauf Pərfi, Həlimə Xudayberdi, Gülçöhrə Nurulla və başqalarının əsərləri milli kökə, yaddaşa, folklora qayıdış kimi qüvvətli ənənə yaratmışdı. İkinci Dünya müharibəsindən sonra dünyada milli azadlıq hərəkatı vüsət aldığından o, ədəbiyyat və incəsənətdə keyfiyyət dəyişikliyinə səbəb olmuş, xalqlar və sənətkarlar öz “Mən”lərinə daha yaxından baxmışlar: “Müasir dövrdə milli-azadlıq hərəkatının qüvvətlənməsi, müstəmləkəçilik sisteminin məhvə məruz qalması da milli şüurun beynəlxalq miqyasda vüsətli intibahına təkan verən başlıca amillərdəndir. Siyasi müstəqillik əldə etmiş Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrində milli müəyyənlik yazıçılar, incəsənət xadimləri üçün ən vacib məsələlərdəndir” [97, s.66]. Xəlil Rza Ulutürkün poeziyasında kökə, ənənəyə bağlılığın fərdi keyfiyyətləri başqalarından onunla fərqlənir ki, onun şeirlərində ictimai-fərdi fəallıq, üsyankarlıq, ciddi etiraz, mənfini inkar, yenini təsdiq, milli fikir və qayəyə ciddi meyl, milli “Mən” fəallığı güclü olmuşdur. Şairin “Beşik türküsü”, “Aşıq Novruz”, “Aşıq Alı”, “Apardı sellər Saranı”, “Gedər”, “Masallı xatirələri”, “Əlindən gələni edərsə hər kəs” və başqa şeirlərində folklora, xəlqiliyə orijinal baxış; “Qalx ayağa, Azərbaycan”, “Sən mənim vüqarımsan”, “Saz” şeirlərində ilkinliyə, soykökə bağlılıq, milli ruh, milli şüur və məfkurə, tarixi-müasir yaddaş; “Özünüdərketmə”, “Anlamaq səadəti”, “Sevdiyim sənətkara”, “Heç kəs məndən inciməsin”, “Xırdalar”, “Sarsılma, cəsur ol” şeirlərində ümumi İnsan surəti, özünəqayıdış, özünüinikas, “Çayla-
65
rımız”, “Dördlüklər”, “Ürəyindən istə mükafatını”, “Dincəliş”, “Qorxu”, “Məmməd Araza” şeirlərində fəal həyat mövqeyi, milli ideallara sədaqət, haqsızlıqlara, ədalətsizliklərə etiraz ruhu fərdiləşir. Xəlil Rza Ulutürkün poeziyasında milli mənlik şüuru yalnız müasirliklə aşılanmır. O, özünü əsrlərin dərinliklərindən, tarixin, millətin yaddaşından - ənənəvi olandan gətirir. Keçmiş tarixi mədəniyyət ənənəsi hər bir millətin varlığıdır. Şairə görə folklor, milli müəyyənlik olduğu kimi, qədim türk mədəniyyəti, abidələri də onun milli şüur göstəricisidir: Eraların özülündə Ey əbədiyanar ocaq! Şumerəcən, Oderəcən Ey şöləsi göynən uçan! Qalx ayağa, Azərbaycan! Qədim mədəniyyətə baxış sadəcə şair təəssüratları olmayıb, bu, Xəlil Rza Ulutürkdə intellektual səciyyə daşıyır, şair elmi yanaşmadan da bəhrələnərək, mədəniyyət abidələrinə qiymət verir, onları əsaslı surətdə poetikləşdirir. “Sən mənim vüqarımsan” şeirində Əbubəkr oğlu Əcəminin yaratdığı Möminə xatın məqbərəsinin təsviri, tərənnümü və müəllif münasibəti əsasında o, həm də Naxçıvan memarlıq məktəbini yanlış olaraq, İran memarlıq məktəbinə bağlayan burjua alimlərinə elmi-məntiqi cavabdır. Belə münasibətdə oxucu ruhu iti, yaddaşı oyaq, milli varlığı güclü qalır, bu tarixi ənənədə gələnəkdə bir sonsuzluq, kəsilməzlik yaşayır:
66
dövrənə çox dolanıbdır. Burda yüz fatehin havalı başı Misri qılınc ilə ağıllanıbdır. Gəlsin bir də baxsın Yakobstal, Zarre. (“Sən mənim vüqarımsan”) Xəlil Rza Ulutürkü kənardan özünəbaxma, özünüdərketmə çox düşündürmüşdür. O, tarixi keçmişimizə, milli-bəşəri sərvətlə- rimizə, müasirliyimizə, istila və fatehliyə baxa-baxa, onu mənən özü üçün araşdıra-araşdıra, öz “Mən”inə qayıtmış və din-dil qardaşlarına, vətəndaşlara, insanlara anlatmaq, öyrətmək istəmişdir. Xəlil Rzanın özünüdərkində zəngin bir mənəviyyat, vətəndaşlıq yanğısı, milli tale və aqibət, müqəddəs ideallar və məfkurə aydınlığı vardır. Ümumi mənada “İnsan” və Vətəndaş mövzusu Xəlil Rza Ulutürk yaradıcılığında zəngin və orijinaldır. Bu şeirlərdə şairin poetik “Mən”i çox fəal və mübariz olduğu qədər safdir, əngindir: Özünü dərk etmək böyük qüdrətdir, Büllur tək saflaşır, təmizləşirsən. Bulaq, çay bilirsən bir qurtum suyu, Çayları içdikcə, dənizləşirsən. ( “Özünüdərketmə” ) Milli məfkurə Xəlil Rzanın özünüdərkindən, milli “Mən”indən başlayır. Milli özünüdərk bəşəri dərkə mənəvi keçiddir. “Dağlara qalxıram” (1965), “Sevdiyim sənətkara” (1974) şeirlərində belədir:
Milli “Mən” ilk əvvəl şair varlığı, özünüdərki ilə obrazlaşır və xalqı, Vətəni dərk etməklə doğulur:
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|