Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 212,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II fəslin ikinci bölməsi “Mahmud Kaşğari tərəfindən müəyyənləşdirilən müştərək mənşəli oğuz leksikası”
- ش دا İDİŞ : qədəh, piyalə. Yağma, toxsı, yəmək, oğuz və arğuların dillərində tas, tava, ləyən, qazan kimi hər şeyə idiş deyilir
- قرا ARIK : arıq, zəif, cılız. Oğuz və qıpçaq dillərində
- ﻎﻳا AYIĞ : ayı. Oğuz, qıpçaq və yağma ləhcələrində “adhığ” sözü yerində işlənir
- ﮏﻤﺑا ƏPMƏK : yağma, toxsı boylarının, oğuzların və qıpçaqların bir qisminin dilində “çörək” deməkdir. Bunun ərəb dilində
- ﻰﺘﺷا AŞATTI : yedirtdi, “ol manqa aş aşattı= o mənə yemək yedirtdi”. Bu sözü türklər ən çox xanların, bəylərin ziyafəti haqqında
16
də, bizə elə gəlir ki, oğuz qrupu dillərdə məhz uğur kimi işlənməlidir. Çünki ES-in verdiyi bilgiyə görə bu söz türk dilində və qismən də “Dədə Qorqud kitabı”nda uğur şəklində işlənmişdir (31, 564-565). Mahmud Kaşğari də bu sözü məhz oğuz dilinə aid etdiyi üçün biz də bu sözü oğur kimi yox, uğur kimi oxuyuruq. Semantikasına gəldikdə isə istər DTS-də (26, 364), istərsə də ES-də bu sözün məzmunları üst-üstə düşür. Qeyd edək ki, Mahmud Kaşğarinin semantikasında “Dədə Qorqud kitabı”nda da bu söz uğur şəklində işlənmişdir: “Uğur, bəxt, səadət, xoşbəxtlik”. Yort oğul! Uğurın açuq olsun, sağ - əsən varub gələsən, Gələcəgin varsa! – dedilər ( 12,176). Radlovda bu sözə uğur şəklində “təsadüf, xoşbəxt təsadüf, xoşbəxtlik, yaxşı əlamət” semantikasında rast gəlirik (30,1010). Budaqova görə, bu söz Azərbaycan dilində oğur şəklində işlənsə də, burada da sözün mənaları “tale, təsadüf, yaxşı əlamət, xoşbəxtlik” məzmunundadır (25,140).
bölmədə göstərilir ki, I fəsildə qeyd etdiyimiz kimi, ilk növbədə “Divanü lüğat-it-türk” əsərinə və eyni zamanda, elmi ədəbiyyata əsaslanaraq, qətiyyətlə demək olar ki, oğuzlar digər türk tayfaları ilə daima təmasda olduqlarına görə onların dillərindən müəyyən sözlər almaqla bərabər, özləri də bu dillərə böyük təsir göstərmiş və qonşuluqda yaşayan türk xalqları oğuz leksikasından əsaslı surətdə yararlanmışlar. Şübhəsiz ki, belə bir qarşılıqlı əlaqələrin nəticəsində oğuz dili ilə qonşuluqda yaşayan türk xalqlarının müştərək leksikası meydana gəlmişdir. Həmin leksik vahidlərin bəziləri aşağıdakılardır. ﺖﭬا ƏWƏT : “bəli”, “oldu” mənasında bir sözdür. Bunun üç cür tələffüzü var. Yağma, toxsi, qıpçaq boyları “əwət”, oğuzlar “əmət/əvət”, digər türklər “yəmət” deyirlər (15,124). DTS-də bu sözə əvət şəklində, Mahmud Kaşğarinin semantikasında rast gəlirik (26,189). DQK-da da bu söz əvət şəklində işlənmişdir: “Bu yaxşı yigitlərin canını sənmi alursan?” – dedi: “Əvət, mən aluram”, - dedi; Dəli Domrul aydır: “Mərə, al qanatlu əzrayil, sənmisən?”- dedi: “Əvət, mənəm”, - dedi; Əvət, həm mana eki adam verin, yeməgün bənim bişürsün, mən yiyəyim (12,85). ش دا İDİŞ : qədəh, piyalə. Yağma, toxsı, yəmək, oğuz və arğuların dillərində tas, tava, ləyən, qazan kimi hər şeyə idiş deyilir (15,131). DTS-ə görə bu sözə digər türkdilli abidələrdə də, əsasən, Mahmud Kaşğarinin fonetikası və semantikasında təsadüf edirik (26,203). ES-ə görə bu söz bir sıra türk dillərində, eyni zamanda, abidələrdə də 17 işlənmişdir. Belə ki, digər abidələrdə və türk dillərində bu sözə idiş forması əsas olmaqla, ıdıs/ idis/ ides/ edis/ ediç/ ədiş fonetik variantlarında da rast gəlirik. Lakin ES-ə görə bu söz bütün türk dillərində və abidələrdə yenə də Mahmud Kaşğarinin semantikasında – “qədəh, qab-qacaq” mənalarında işlənmişdir (31,328). Radlov da bu sözü idiş şəklində verərək, “qab, vaz” mənasında izah edir (30,1510). Budaqova gəldikdə isə o, bu sözün türk dillərində idiş/ıdıs fonetik variantlarda işləndiyini qeyd edərək, “ümumiyyətlə qab-qacaq” məzmununu əks etdirdiyini bildirir (25,183).
Mahmud Kaşğaridə bu söz qaf ilə arıq şəklində verilmişdir. DTS-də bu sözə digər abidələrdən gətirilən nümunə ilə, Mahmud Kaşğarinin fonetika və semantikasında təsadüf edirik (26,52). Budaqovda isə bu sözə aruq/ariq/ariğ/aruğ/arıx şəklində rast gəlirik ki, bu sözün mənası “arığ, incə” deməkdir (25,34). Radlovda bu söz arık şəklində qeydə alınaraq, “arıq, zəif, zəifləmiş, xəstə” mənalarında əks olunmuşdur (29,268). Bu söz DQK-da da işlənmişdir: Simüz qoyun, arıq toqlı sənin qapundan kafərlərə vermədim; Altında Al ayğırı arıq oğlan; Simüzin al, aruğın qo; Aruq candan eki qarındaşı Dəpəgöz əlində həlak oldı (12,22). ﻎﻳا AYIĞ : ayı. Oğuz, qıpçaq və yağma ləhcələrində “adhığ” sözü yerində işlənir (15,149). Bu sözə DTS-də həm ayığ və həm də adığ şəklində, Mahmud Kaşğarinin fonetikası və semantikasında rast gəlirik (26,10-29 ). ES-də isə bu sözə ayı şəklində təsadüf edirik. Lakin ES-ə görə türk dillərində və mənbələrdə bu söz bir sıra fonetik variantlarda işlənmişdir: ayub/ əyub/ ayu/ ayıb/ azığ/adığ/ayığ və s. (31,112). Budaqov da bu sözü ayu/ayi/əyi şəklində, “ayı” mənasında verir (25,215). Radlovda isə bu söz ayıq şəklində, “ayı” mənasında qeydə alınmışdır (29,220).
DTS-də epmək şəklində, Mahmud Kaşğarinin semantikasında rast gəlirik (26,175). Azərbaycan dilinin Şəki, Ağdam, Bolnisi, Gədəbəy, Goranboy, Qarakilsə, Mingəçevir, Tovuz, Yevlax, Göyçay, Kürdəmir, Ağdaş, Culfa, Naxçıvan, Çəmbərək, Dərbənd dialektlərində bu söz epbex’, əpbəx’, əppək , əpbəy, əppəg, əppəy şəkillərində işlənir (3,151-163 ).
Yüklə 212,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|