Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi I. NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 491,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nabi “Divan”ındaki fars mənşəli sözlərdə məna dəyişmələri hissəsində bəzi
- “Nabi “Divan”ında Avropa mənşəli sözlər”
- Первая глава
- Вторая глава
- Третья глава
- SAVAŞ SALİH SABRİ oğlu LEXOLOGY OF NABI’S DIVAN SUMMARY
- НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ЯЗЫКОЗНАНИЯ им. И.НАСИМИ
33 çenâr, pîr-i çenâr, çenârâsâ, dil-i çenâr, meyl-i çenâr kimi fərqli formalarda istifadə edilmişdir. İt dest-i çenârı sana âyîn-i irşâd Bî-berg geçin eyleme dâmâna teşebbüs 39
Sahn-ı bâg oldı nâil-i tîmâr Kasr-ı yed eyleyince şâh-ı çenâr 40
hissəsində bəzi sözlərdəki məna dəyişməsi ilə yanaşı səs dəyişiklikləri də göstərilməyə çalışılmışdır. penbe [ﮫﺒﻨﭘ ] pembe. Fars dilindəki [ﮫﺒﻨﭘ ] penbe sözünün qarşılığı türk dilində pambıqdır. Pambıq çiçəklərinin başlanğıcda açıq qırmızıya çalan, ağ-qırmızı qarışıq rənginə görə açıq qırmızı rəng mənasında“pembe” deyilmişdir. 41 “Bu gaflet penbesini çıkar kulağından işit anı” (Ahmedî) 42 Burada “penbe” sözü türk dilində “pamuk” mənasında istifadə edilmişdir. Nabi “Divan”ında 15 yerdə keçən “penbe” sözünün cəmi “pamuk” mənasındadır. Virmeyüp berfe zarar vâhime-i hıfzından Kala berf içre nihân penbede gûyâ ayva 43
Penbe-i ebr içinde bu ayva 44
Sovet türkoloqu L.Budaqovun fikrincə “pambıq” (pamuk) sözü Azərbaycan mənşəlidir. Daha sonra fars dilinə keçmiş və fars dilində “penbe” (pamuk) formasına çevrilmişdir. 45
Başqa mənbələrdə isə “pamuk” sözünün kökünün “penbe” olduğuna rast gəlirik. Bu sözün etimologiyasını araşdırdığımızda; Fars dilində penbe> panbuk> bamuk 46 ve penbe> penbığ> panbug> panbuğ> panbuk> pamuk 47 formasında
39 Bilkan A.F. Nâbî Dîvânı. İstanbul : MEB Yayınları,1997, s. 479 40
Bilkan A.F. Nâbî Dîvânı. İstanbul : MEB Yayınları,1997, s. 425
41 Eyuboğlu İ. Z. Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınları,1998, s. 553
42
Ayverdi İ. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul:Kubbealtı Neşriyat, 3 cilt, 2006, s. 2481
43 Bilkan A.F. Nâbî Dîvânı. İstanbul : MEB Yayınları,1997, s. 153 44 Yenə orda, s. 276 45 Budakov L. Z. Sravnitelnıy Slovar Turetsko-Tatarskih Nareçiy” cilt II(SBP),1893,s. 319
46 Ayverdi İ. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul:Kubbealtı Neşriyat, 2006, s. 2452
34
olduğu görülür. Yunan dilindəki “bambaki” ve italyan dilində istifadə olunan “bambagia” kelimesi 48 ilə Sasani dövründə istifadə olunan Pəhləvi dilində də “pembek” arasında əlaqə olduğu görülür. Demək ki, Azərbaycan dilində istifadə olunan “pambıq” sözü Pəhləvi dilindən geçmiş ve pembek>pambıq şəklində dəyişmişdir.
dissertasiyanın üçüncü fəslinin son hissəsidir. Bu da özlüyündə dörd başlıq altında tədqiq edilmişdir. Bunlar; yunan mənşəli sözlər, italyan mənşəli sözlər, macar mənşəli sözlər və rus, serb, isveç mənşəli sözlərdən ibarətdir. Dil, insanlar arasında ünsiyyətin ən fəal formasıdır və daima dillər bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərir. Bir dil digər dilə söz verdiyi kimi başqa dillərdən də söz alaraq söz xəzinəsini artırır, bu leksik bazanı zənginləşdirməyin yollarından biridir. Türklərin müsəlman ərəblərlə qarşılaşmaları və İslamiyyəti qəbul etmələri ilə türk dilinə ərəb və fars mənşəli sözlər daxil olmağa başlamışdır. Türklərin XI əsrdən etibarən Anadoluya girmələri burada olan Bizans imperatorluğundakı rum və başqa xalqlarla olan əlaqələr nəticəsində bu millətlərin dillərindən də bir çox söz qədim Anadolu türkcəsinə daxil olmuşdur. Məsələn; avanak (Erm. havanag sıpa) türk dilində “tez aldadılan, çaşqın şəxs” deməkdir. 49
hükmedecek ve belki de İngiltere’de insan kandırmanın pek kolay olduğu hükmüne varacaktır.” (Burhan Felek) 50
yaşayan insanların dolanışıqlarını təmin etdikləri kənd təsərrüfatı, dənizçilik, inşaat və inandıqları din olan xristianlığa aid sözlərin çox olduğunu görürük. Eyni zamanda Anadoluya köçən türklər ilk dəfə gördükləri bitki, heyvan, əşya, dəniz məhsulları və dənizçiliyə aid terminləri almışlar və istifadə etmişlər. XIV əsrdə Osmanlı dövlətinin
47 Eyuboğlu İ. Z. Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınları,1998, s. 546
48 Yenə orda, s. 546
49 Doğan M. Temel Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Bahar yayınları, 1994, s. 126
50 Ayverdi İ. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul:Kubbealtı Neşriyat, 3 cilt, 2006, s. 11
35 qurulması və zaman keçdikcə inkişaf etməsi ilə 1453-ci ildə İstanbul fəth edilmiş, qərbə yönəlmə sürətlənmişdir. Sonrakı illərdə Avropada aparılan fəthlərlə serb, macar, rumun, alman, italyan, fransız, ingilis, portuqal, ispan, bolqar, alban və slav dilləri kimi fərqli millətlərə aid olan bir çox dildən türk dilinə söz keçmişdir. 51 Bununla yanaşı türk dilindən də minlərlə söz bu dillərə keçmişdir. Məsələn türk dili alban dilindən yalnız bir söz almış, lakin yüzlərlə söz vermişdir. Serb və xorvat dillərinə türk dillərindən keçən 6878 söz müəyyən edilmişdir. 52
Nabi “Divan”ında yunan, macar, italyan, rus, serb və isveç mənşəli sözlərə rast gəlirik. Bu sözlərin bəziləri səs dəyişikliyinə məruz qalsalar da, hazırda türk dilində istifadə edilir. Alây, efendi, ırgâd, kirâs, limân, nâmûs, sınûr, tabla, çâsâr ve b. kimi. Nəticədə onu deyə bilərik ki, təxminən altı yüz illik bir keçmişi olan klassik türk ədəbiyyatı nə qədər ərəb və fars ədəbiyyatlarından təsirlənmiş olsa da, mənbəyini İslam mədəniyyətindən alaraq inkişaf etmiş və özünə xas tərzi ilə yüzlərlə şair və yazıçı yetişdirmiş, kitabxanalar dolusu əsərlər yazılmışdır. Hər nə qədər müəyyən dövrlərdə müxtəlif dairələr tərəfindən pislənmək məqsədi ilə adına “Saray ədəbiyyatı” ya da “Yüksək zümrə ədəbiyyatı” deyilsə, müəyyən bir zümrəyə aid kimi göstərilmiş olsa da, hamının faydalanacağı formada böyük bacarıqla qələmə alınan və sənətkarlıq xüsusiyyəti daşıyan əsərlər meydana gəlmişdir. Xalq ədəbiyyatının özünə xas bəzi xüsusiyyətləri olduğu kimi, klassik türk ədəbiyyatının da özünə xas xüsusiyyətləri vardır. XIII əsrdən başlayaraq XIX əsrin ortalarına qədər uzun bir müddət içərisində İstanbul mərkəz olsa da, xüsusilə, Anadolu torpaqlarında inkişaf edən klassik türk ədəbiyyatında mənzum formada yazılan məsnəvi, qəzəl, qəsidə, rübai, tuyuğ, tərki bənd kimi nəzm növləri ilə yanaşı tarixlər, hekayələr, tərcümələr və avtobioqrafik əsərlər də mövcuddur. Bu cür geniş bir sahədə əsərlər yazılan bu ədəbiyyatı yalnız sarayda yaşayan müəyyən bir zümrəyə aid etrmək, zənnimizcə, doğru deyil.
51 Sezgin F. Türkçede Batı Kaynaklı Kelimelerin Yoğunluğu. Ankara : Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004, s.35-42
52 Eren H. Türkçe Sözlük. Ankara: TDK yayını, TTK Basımevi, I. Cilt, 1988, s.XXII
36
“Nabi “Divan”ının leksikası ilə bağlı tədqiqatın yekunları dissertasiyanın “Nəticə” hissəsində verilmişdir. Əldə olunmuş nəticələr bunlardır: Təqribən 600 illik tarixə malik olan klassik türk ədəbiyyatı nə qədər ərəb və fars ədəbiyyatlarından təsirlənmiş olsa da mənbəyini İslam mədəniyyətindən alaraq inkişaf etmiş, yüzlərcə şair və nasirin yetişməsində önəmli rol oynamış, bu mədəniyyətin əsasında zəngin ədəbi, tarixi isr toplanmışdır. Əhəmiyyətini endirmək məqsədi ilə ətraf mühit tərəfindən “saray ədəbiyyatı”, “yüksək zümrə dəbiyyatı” adlandırılıb, müəyyən bir zümrəyə aid edilməsinə baxmayaraq, bu ədəbiyyatın sayəsində yüksək sənət nümayiş etdirən əsərlər yaranmışdır. Xalq ədəbiyyatında olduğu kimi klassik ədəbiyyatın da özünə xas cəhətləri vardır. XIII əsrdən başlayaraq XIX əsrin sonlarına qədər uzun bir yol qət edən klassik ədəbiyyat öz inkişaf mərhələsində həm ədəbi, həm də dil baxımından bir sıra dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Klassik ədəbiyyat “yüksək zümrənin dili” adlansa da, dilin alınma sözlər hesabına zənginləşməsində, dildə
sinonim cərgələrin yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Klassik ədəbiyyat xalqın bütün təbəqələrindən olanların əslində ədəbiyyatı olmuşdur ki, bu türk dilinin də dəyişilməz qalmasına kömək etmişdir. Klassik ədəbiyyatın nümayəndəsi sayılsa da, Nabinin dili xalqa yaxın, bugün də anlaşılan bir dil olmuş və o, canlı xalq dilini inkişaf etdirmişdir. “Hikəmi”, yəni hikmətli ifadələrlə dolu əsərlər yazmaq üslubunu dilə məhz o gətirmişdir. Nabinin “Divan”ının leksikasının tədqiqi müasir dövrlə XVII əsr ədəbi dilinin qarşılaşdırılması deməkdir ki, bu da hələ o dövrdə də türk ədəbi dilinin tam formalaşmadığını göstərir. Bir sıra türk dilləri, o cümlədən Azərbaycan dili ilə müqayisə göstərir ki, XVI əsrdə Azərbaycan ədəbi dili artıq formalaşdığı halda türk dilində bu proses hələ davam etməkdə idi. Nabi “Divan”ının leksikası bu sahədə ilk dəfə hərtərəfli tədqiqat obyekti olmuşdur.
37 Dissertasiyanın əsas müddəaları aşağıdakı məqalə və konfrans materiallarında öz əksini tapmışdır:
1. “Nabi ve Dil Üslubu”, Uluslararası hakemli Türk Bilim Dergisi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Yıl:2009 Sayı:1 s.113–124 2. “Nabi Divanında Kullanılan Türkçe Kelimelerin Günümüz Türkiye Türkçesindeki Ses Değişimi” Filologiya Məsələləri AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu .”Elm və təhsil”, Bakı-2012 No:4 s. 134-146 3. “Divan Edebiyatı ve Dil Hususiyetleri” Dil ve Edebiyat Beynelxalq Elmi - Nəzəri Jurnal 2(73) Bakı – 2010 s. 126-130 4. “Türkçeye Giren Yabancı Kelimeler ve Girme Dönemleri” Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, TƏDQİQLƏR-1, Bakü 2010 5. “Nabi Divanında Fars Kökenli Kelimeler” Dicle Üniversitesi Sosyal Araştırmalar Dergisi, sayı 19, Diyarbakır Mart 2012, s. 67-79 6. “Nabi Divanında Geçen Avrupa Kökenli Kelimeler” Journal of Qafqaz University, № 32, 2011, Bakü/Azerbaycan 7. “Nabi Divanının Muhteviyatı” Gənc
Tədqiqatçıların Ümumrespublika Elmi Konfransı, Qafqaz Universiteti, 06-07 Mayıs 2010. 8. “Nabi Divanında Farsçanın İzleri” Beynelxalq konferans, Azerbaycan İlimler Akademisi, 01-02 iyun, 2011 Bakü / Azerbaycan 9. “Küreselleşmenin ve Sürekli
Gelişmenin Etkisiyle Nabi Döneminden Günümüze Dilimizdeki Değişme” 5 may, 2011, Uluslararası konferans Bakü / Azerbaycan 10. “Nabi Divanında Geçen Eş Anlamlı Kelimeler” Uluslararası konferans Sakarya Üniversitesi, 13-14 Ekim, 2011, Sakarya / Türkiye
11. “Nabi Divanının Leksikasına Modern Açıdan Yaklaşım” Modern Approaches in English Language and Literature” 2ⁿd İnternational Young Researcher’s Conference. Qafqaz University, Baku, 27 April, 2012. 12. "Nâbî Dîvânında Geçen Arap Kökenli Sözlerin Telaffuzu İle Günümüz Türkiye Türkçesindeki Telaffuzlarının Karşılaştırılması" "The Comparison Of The Pronunciation Of The Arabic Origin Words, Which Are Drawn On The Nabi’s Divan, And Their Pronunciation In Modern Turkish" The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS) Volume 6/3 March 2013 Lorient-France s. 601-614
39 Саваш Салих Сабри oглу ЛЕКСИКА «ДИВАНА» НАБИ РЕЗЮМЕ Диссертационная работа посвящена лексическому, лексико- семантическому и структурному исследованию использованных в «Диване» Наби турецких слов, а также слов, заимствованных из разносистемных языков. Диссертационное исследование состоит из введения, трех глав, заключения и списка литературы. Во
«Введении» излагаются актуальность темы,
обозначаются его объект и предмет, цели и задачи, положения, выносимые на защиту, научная новизна, методы исследования, а также теоретическая и практическая значимость работы.
классической турецкой литературы, причины, место, история и тенденции развития, достоинства классической литературы, а также дается ее оценка, представленная в других памятниках классической литературы. Вторая глава диссертации называется «Слова турецкого происхождения в «Диване» Наби». В ней сопоставляются значения исконно турецких слов употребленных триста лет назад и их значения в современном турецком языке. Высказываются соображения по данному
вопросу. Объясняется лексико- семантическое и этимологическое значение ряда слов. Третья глава диссертации называется «Заимствованные слова в «Диване» Наби. Здесь обозначены периоды заимствований и раскрыты их причины. Определено, что факты заимствования фиксируются памятниками письменности, начиная с Х века. Первыми заимствованиями были слова арабского и персидского происхождения.
положения работы.
40
SAVAŞ SALİH SABRİ oğlu LEXOLOGY OF NABI’S DIVAN SUMMARY This is devoted to the research and explanation of borrowing words that were borrowed from languages having different systems and words which are used in Turkic language in Nabi’s Divan lexically, lexical- semantically and structurally. Thesis includes introduction, 3 Chapters and Reference Part Introduction shows how the topic is necessary scientifically. This part eplains objectives and topic of the research as well as the aims and plans and finally scientific claims that is supposed be discussed during the defense. It also includes nuances that discovered during the research and the method used while researching and as well as scientific theoretical and practical importance of the related works. Chapter I in the thesis is called “Classical Turkic Literature and Nabi” This part touches on the issues like historical generation of classical Turkic Literature and its causes as well as place and history of development process, evaluation of classical Literature, development process trends, and finally definitions that are attributed to classical literature in different sources. Chapter II of the thesis is called “words of Turkic origin in Nabi’s Divan”. This chapter explores words of Turkic origin and defines the differences and changes in words occured in both old contemporary Turkic during 300 years. This part explains some of word’s lexical-semantical and ethimolotical meanings. Chapter III of the thesis is called “the borrowing words of Nabi’s Divan”. It deals with the foreign words that were taken by Turkic language and discussed their reasons. Herein is aclaimed that initial process of entering new words into Turkic Lnguage started in X century with the Turkic and Persian words.
41 НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ЯЗЫКОЗНАНИЯ им. И.НАСИМИ На правах рукописи
Саваш Салих Сабри oглу ЛЕКСИКА «ДИВАНА» НАБИ 5710.01 – Тюркские язык
Диссертации на соискание степени доктора философии по филологическим наукам
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т БАКУ – 2013
42
Каьыз форматы- 60х84 16/1, 1,5 ч.в. Тираж -100 АМЕА-нын мятбяясиндя чап олунмушдур Yüklə 491,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|