Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi I. NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 491,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Nabi divanındaki türk mənşəli sözlərdə fonetik dəyişmələr"
17 "Nabi divanındaki türk mənşəli sözlərdə fonetik dəyişmələr" adlanan birinci yarımbaşlıqda “Divan”dan seçilmiş nümunələr əsasında səs əvəzlənmələri, onların yaranma səbəbləri tədqiqatın əsas obyekti olaraq ələ alınmışdır. Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, türklər hələ İslamiyyətin qəbulundan əvvəl ən qədim yazılı əlifbalarımız sayılan Orxon
və Uyğur
əlifbalarından istifadə etmişlər. Müxtəlif sivilizasiyalarla qurduqları əlaqələr nəticəsində bir çox sahədə “ana türk dili” adlandırdığımız qədim türk dilinə yeni sözlər daxil olmuşdur. Hər türk dili, yaxud qəbiləsi aldıqları sözləri öz danışıq xüsusiyyətlərinə və türk dilinin səslərinə uyğunlaşdıraraq “öz qrammatik qaydalar”ına əsasən formalaşdırmış və inkişaf etdirmişlər. Lakin İslam dinini qəbul etdikdən sonra Qurani-Kərimin ərəb dilində olması və dinin əsas qaynağını təşkil etməsi ilə əlaqədar olaraq yüzlərcə ərəb mənşəli sözün türk dilinə, eləcə də bütün türk dillərinə daxil olma prosesi sürətlənmişdir. Digər tərəfdən, İranla olan yaxın qonşuluq müasibətləri nəticəsində ədəbiyyatla bağlı fars mənşəli sözlər qısa müddətdə türk dilini təsiri altına alaraq onun ən qədim leksik vahidlərinin böyük bir hissəsini dilin passiv fonduna ötürmüşdür. Alınmalar əvvəllər ərəb dilindən yalnız ehtiyac olduqda alınırdı, lakin sonralar, demək olar ki, bütün Şərq dünyasında ədəbiyyat dili olaraq qəbul edilən fars dilində yazılan bədii əsərlərin dilini bir növ “zənginləşdirmək”, başqa sözlərlə bəzəmək məqsədi daşımağa başladı, zaman keçdikcə hər iki dil elm-ədəbiyyat kontekstində birləşərək, ana dili qədər zəruri olmağa başladı və həm də yavaş-yavaş, hiss olunmadan ana dilini sıxışdırmağa başladı, beləliklə də doğma dilə münasibət laqeydləşdi. Səlcuqilər dövründə mədəniyyət və dövlət dili kimi fars və ərəb dillərinin qəbul edilməsi nəticəsində şair və nasirlər bu dillərdə əsərlər yazmağa başladı. Türk dili o dərəcədə lüzumsız hala gəlmişdi ki, artıq bunu ərəb və fars dillərindən tərcümələr edən şəxslər belə dilə gətirməyə başlamışdı. Məsud İbn Əhməd “Süheylü-növbahar” adlı hekayəni fars dilindən tərcümə edərkən belə bir beyt yazmışdı: “Bu bir niçe beyti düzince benüm / Hacâletten eridi yaru tenüm”. 4
4 Köprülü M.F. Edebiyat Araştırmaları- Milli Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999, s. 274
18
Əslində bu, onun türk dilinin imkanlarından istifadə edə bilməməsi mənasına gəlsə də, cəmiyyət arasında da dilə münasibətdə şübhələrə yol açmışdı. Hər halda, görünür müəllifin hələ XI əsrdə başda Mahmud Kaşqari olmaqla türk dilinin zənginliklərini, ifadə imkanlarını ortaya qoyan əsərlərdən və müəlliflərdən xəbəri yox idi. Mahmud Kaşqarinin bu əsəri yazarkən söylədiyi bir kəlmə: “Türk dili ilə ərəb dilinin birlikdə atbaşı getdikləri bilinsin...” 5 fikri türk dilinin zənginliyinin izahına şübhə yeri qoymur. Zəməxşərinin “Müqəddimətül-ədəb” adlı əsəri haqqında da bu sözləri demək olar. Səlcuqilər dövləti dağıldıqdan sonra Anadoluda yaradılan türk bəyliklərinin dövründə türk dilinə münasibət birdən-birə şaşırdıcı dərəcədə dəyişdi. Belə ki, həmin dövrdə mərkəzi Konyada yaranan Qaramanoğulları bəyliyinin başçısı Mehmet bəyin 1277-ci ildə elan etdiyi “Bundan sonra divanda, dərgahda, məclisdə və meydanda türk dilindən başqa heç bir dildən istifadə edilməyəcəyi haqqında fərmanı türk dilinin canlanmasına və xalq arasında geniş yayılaraq yeni inkişaf mərhələsinə daxil olmasına zəmin hazırladı. Bunu türk dilinin yeni inkişaf mərhələsi kimi də qiymətləndirmək olar. Məhz o dövrdən başlayaraq türklərin, eləcə də bütün türk dünyasının məşhur söz ustaları türk dilində əsərlər yazmağa başladılar. Yunus Əmrə, Xoca Dəhhani, Əhməd Fəqih kimi ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılığı bu mərhələnin məhsuludur. Osmanlı imperatorluğu dövründə də istifadə olunan dil türk, ərəb və fars sözlərinin bol istifadə olunduğu imperatorluq dili idi. Bu dövrdə türk dilinin bütün alınma sözlərə qapılarını açması nəticəsində şairlərin, xüsusilə, nəsr sahəsində fars, ərəb mənşəli ifadə və sözlərə çox təsadüf olunur. Bu dövrdə də Türk dili yenə ikinci plana atılmışdı. Həmin dövrlərdə dilini sevən, ona hörmətlə yanaşan yaradıcı şəxsiyyətlərin olmadığını da demək olmaz, belələri azlıq təşkil etsələr də, mövcud idilər. Məsələn, Tatavlalı Məhrəmi və Ədirnəli Nazmi belələrindən idilər.
6
XVII əsrdə yazılan əsərlər nəzm sahəsində sadə və aydın dili ifadə etdikləri halda, nəsr sahəsində yazılan əsərlərdə həddindən artıq alınma
5 Mahmud K. Divanü Lûgat-it-Türk. Çeviren: Besim Atalay. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları, TTK Basımevi, , 1985, Cilt 1, s. 6
6 Atsız H.N. 16. Asır Şairlerinden Edirneli Nazmî. İstanbul:Arkadaş,1934, s. 19
19 bədii idafə vasitələri və birləşmələrə - izafətlərə rast gəlmək olur. Dəbdəbəli şeir janrında yazan şairlərdən ən tanınmışları Veysi və Nərgiz idi. Xalqın anlamadığı ifadələrə və bəzəkli qəliblərə birinin “Dur!” deməsi vacib idi. Həmin dövrlərdə dövrünün artıq məşhur şairlərindən sayılan Nabi bir sıra əsərlərində şeirin sadə və anlaşıqlı dildə yazılmasının vacibliyini vurğulamış, xalqın başa düşmədiyi ifadələrin işlənməsini tənqid etmişdir. Ey şi’r miyanında satan lafz-ı garibi, Divan-ı gazel, nusha-i-kamus degüldür. (G. 167/8) Beytin şərhinə zənnimizcə, ehtiyac yoxdur, çünki şair açıq-aydın sadə dildə yazmağı təlqin edir. 7
milliliyin dirçəlişi, türk dilinin istifadəsinin yayılması kimi məsələlərdən bəhs olunur. Məlumdur ki, ərəb və fars dillərində uzun heca olduğu halda, türk dilinin, ümumilikdə isə türk dillərinin fonetik sistemində uzun saitlər və hecalar yoxdur. Yalnız açıq və qapalı hecalar mövcuddur. Ümumiyyətlə yeri gəlmişkən qeyd edək ki, türk dilləri dildə lakonikliyi, yığcamlığı, az sözlə çox fikir ifadə etməyi sevən dillərdir. Bu mənada həmin dillərdə, o cümlədən müasir türk dilində bugün də həmin proses şəkilçilərin bir qisminin işlədilməməsi, bəzi sözlərdən istifadə olunmamasında özünü göstərir. Bu qədim dövrdə özünü “gel, git, var, kır, çık, in, koş, dur” kimi tək hecalı cümlələr işlənmə tezliyi yüksək olmasında müşahidə olunurdu. Qapalı və açıq hecalar qədim türk dilinin fonetik xüsusiyyətlərini əks etdirirdi. 8
Türk dilində ərəb və fars dillərində olduğu kimi “kâfi”, “sâki” şəklində uzun oxunan hecalar yox idi. Bununla yanaşı həm də ərəb və fars mənşəli sözlərin türk dilində oxunuşu elə bu səbəbdən çətinlik yaradırdı, çünki həmin dillərdə türk dilinə nəzərən sait səslərin miqdarı azlıq təşkil edirdi. Türk dilindəki “ e,i,ö,ü,o,u” hərflərinin qarşılığı ərəb və fars əlifbalarında“ أ” (əlif) idi və həmin hərfin üzərinə ərəb dilindəki
7 Kaplan M. Hayriyye-i Nâbî (inceleme-metin). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları1995, s. 55; Bilkan A.F. Nâbî Hikmet-Şâir-Tarih. Ankara: Akçağ,1998 , s.62.
8 Banarlı N.S. Türkçenin Sırları İstanbul : Kubbealtı, 1999, s. 9
20
üstün, əsrə, ötrə işarələri qoyulmaqla “ e,i,ö,ü,o,u” səslərinin oxunulmasına çalışılsa da, çətinliklər qalmaqda idi. Dilçilikdə ahəng qanunu adlandırdığımız fonetik qanun türk dilləri üçün xüsusi səciyyə daşıyır. Bu qanun hətta Altay və Ural dillərininin də bir qismində müşahidə olunmaqdadır. 9
əvvəlki inkişaf dövrlərində ortaya çıxmışdır. Lakin dodaq ahəngi qanunu isə dilin sonrakı inkişaf tarixində meydana gəlmişdir. XIII-XV əsrlərdə yazılmış qədim Osmanlı mətnlərində dodaq ahəngi olmadığı və sözlərin damaq ahəngi qanununa əsaslandığı görülür. Yəni ilk hecadakı dodaqlanmayan saitləri (a, e, ı, i) ikinci hecada yenə dodaqlanmayan saitlərdən biri (a, e, ı, i) izləməli olduğu halda, dodaqlanan sait (u, ü) gəlmişdir: kapu, altun, başun, elün, sırtun, dişün və s. Yenə ilk hecadakı dodaqlanan-açıq saitlərdən (o, ö) sonra ikinci hecada ya dodaqlanmayan-açıq sait, (a, e) ya da dodaqlanan – qapalı sait (u, ü) gəlməli olduğu halda, dodaqlanmayan-qapalı sait olan ı, i gəlmişdir. Məsələn, kolik, gözi, tuzı, yuki və s. Orta Osmanlı dövrü kimi məlum olan 1450-1840 illər arasında türk dilinə ərəb və fars dillərindən bir çox söz keçmiş və yazı dilində istifadə edilən ərəb əlifbası hərəkəsiz olaraq yazılmağa başlanmışdır. Təbii ki, ərəb əlifabasındakı sait hərfin yetərsizliyindən irəli gələn bu hal danışıq dilinə də təsir göstərmişdir. Tahsin Banquoğlunun fikrinə görə, yazılı dildə dodaq ahənginin ortaya çıxması həmin qanunun XIX əsrin əvvəlindən tətbiq edilməyə başlandığını göstərir. 10
bugün də müasir türk dilində istifadə olunur. Araşdırmalardan həmin sözlərin bir qisminin fonetik dəyişikliklərə, səs əvəzlənmələrinə məruz qaldığı müşahidə olunur. Bir qismi isə heç bir dəyişiklik olmadan dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Nə (ﮫﻧ ), başqa (ﺎﻘﺷﺄﺑ ), biraz (زاﺮﺑ ) şimdi ( indi) (ىﺪﻤﯿﺷ ), böyle ( belə) ( ﻮﺑ ﭔ ﮫﻟ ) və s. Derdmend-i günehe har-ı rehün nafidür, Ne kadar nafi ise hastaya niş-i fassad. (ND 22/120)
9 Aksan D. Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları,1988, s. 51
10 Banguoğlu T.Türkçenin Grameri. Ankara : TDK Yayınları, 2004, s. 89
Yüklə 491,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|