Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi I. NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 491,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Nabi “Divanı”ndakı türk mənşəli sözlərdə məna dəyişmələri”
21 Sözlərin müəyyən bir qismində fonetik baxımından fərqlilik görünür. Bəlkə də yazıda yazılış qaydaları qorunmuş, tələffüz edilərkən Türkiyə türkcəsində olduğu kimi deyilmişdir. Əlbəttə, biz yazıya əsaslandığımızdan sözlərin tələffüz formasını deyil, yazılış şəkillərini qəbul edirik. Türk mənşəli sözlərin o dövr ilə günümüzdəki istifadə formaları arasında fərqli olanlardan bir neçəsini müqayisə edək: altun- (نﻮﭡﻟا ) altın. Qədim türk dilində “altun” formasında işlənmişdir. Sarı rəngdə, parlaq və ağır, asan emal oluna bilən, xarici təsirə məruz qalmayan, paslanmayan, ziynət əşyası kimi istifadə edilən bir elementdir. 11
Azərbaycan dilində “altun” və “qızıl” olaraq istifadə edilir.
12 Azərbaycan klassik ədəbiyyatının dilində, dialekt və şivələrdə, digər türk dillərində "u" saiti bəzən "ı" saitinin yerində işlənmişdir. 13
Azgun (azgın), bağlu (bağlı), kılur (kılır), asılu (asılı), armud (armıt- türkmən); sabun (qazax, tatar və türkmən dillərində "sabın" formasında işlədilmişdir). Azərbaycan və uyğur dillərindən başqa türk dillərində bu söz altın kimi lüğətlərdə öz əksini tapır. 14
5/433) barmak- ( ﺎﻣرﺄﺑ ﻖ ) parmak. Qədim türk dilində barımak “tutmaq üçün istifadə edilən” 15 mənasında işlənmişdir. Azərbaycan, başqırd, qazax, özbək, tatar, türkmən və uyğur dillərində “barmaq” kimi “əlin barmağı” mənasında istifadə edilir. 16 Anadolu türkcəsində sözün başındaki “b” səsi sərtləşərək “p” səsinə çevrilmişdir. Ancaq Anadolunun, əsasən də Şərqi Anadolu yaylasının bir hissəsində (məsələn Kars vilayətinihn
11 Ayverdi İ. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul:Kubbealtı Neşriyat, 3 cilt, 2006, s. 120
12 Orucov Ə. Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti. Bakı: Şərq-Qərb, 2006, s. 109
13 Zeynalov F. Türk Dillərinin Müqayisəli Qrammatikası. Bakı: 2008, s. 24
14
Yayını,1991, s. 18
15 Eyuboğlu İ.Z. Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınları, 1998, s. 549
16 Ercilasun A. B. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını,1991, s.692
22
dialekt və şivələrində “parmak” sözü “barmak”, “pişirmek” sözü “bişirmək” formasında işlənir. 17
Əslində Orxon-Yenisey abidələrində bir sıra sözlərdə b samitinin işləndiyi müşahidə edilir. Belə ki, Güntəkin abidəsində ben və men sözlərinin paralel işləndiyi görülür. Görünür, sonralar bir dilin dil qruplarına parçalanması prosesində hər bir qəbilə öz payını götürdüyündən belə fərqliliklər ortaya çıxmışdır. Bu eyni zamanda b samitinin türk dilləri üçün xarakterik olmaması ideyasını da inkar edir. "b" samiti "p" samitinin yumşaq qarşılığı olub, daha çox oğuz qrupu türk dillərində sözün əvvəlində istifadə edilir. Məsələn, baş, bir, beş, bilmək, bişirmək (Azərbaycan); baba, balık, bal, baş, bey, boy, boş, budak (Qaqauz); bulut, boyun, bir, buzav, boz, buz (Türkmən). Bununla yanaşı digər türk dillərində də bunun nümunələri mövcuddur. Məsələn, bil, boyun, birga, baş, backa (Qaraim); bul, biz, bolgan, batır, bek, batmak, baş (Qumuk) və b. 18
Dülbend-i-ebri barmağına sarmasın hilâl, Mıstar-keş-i şahîfe-i âşârumuz degül (ND 828/8) Məlum olduğu kimi, Orxon kitabələrində səslərdə karlaşma özünü göstərir. Müasir türk dilinin mövcud qrammatik qaydalarına görə sözün sonu kar samitlə bitərsə, həmin sözə şəkilçi əlavə olunduğu zaman şəkilçinin samiti də kar olmalıdır. Ərəb-fars mənşəli sözlərin dilə
daxil olması özlüyündə türk dilində bir sıra dəyişikliklərə səbəb oldu. Belə ki, söz başında işlənən və abidələrlə səsləşən t samiti ilə düzələn sözlərin bir çoxunda dəyişmə baş verdi və bir sıra sözlər artıq d vartiantına keçdi ki, hazırda həmin formada müasir türk dilində sabitləşmişdir. Məsələn: toldı (doldu), tayanmaz (dayanmaz), tağıldı (dağıldı), tokunsa (dokunsa), tolar (dolar), tolaşur (dolaşır), turur (durur), və s. Nabinin dilinə nəzər saldıqda bu prosesin getdiyi tarixi qəti şəkildə müəyyən edə bilərik. Aşk iklimine sermâye tayanmaz Nabi, Bâr u büngâh ile her kim ki, gelür cerd gider (ND 601/7)
17 Ercilasun A. B. Kars İli Ağızları Ses Bilgisi. Ankara: Gazi Ünv. Yayını, 1983, s. 109 18 Zeynalov F.Türk Dillərinin Müqayisəli Qrammatikası. Bakı: 2008, s. 32
23 Nümunədən göründüyü kimi XVII əsrdə hələ türk dilində qədim ulu dilimizin elementləri saxlanılmaqda idi. Bu müəyyən mənada ərəb-fars sözlərinin təsiri ilə bağlıdır. Başqa sözlə ərəb-fars dilinin Türkiyə ərazisində geniş vüsət alması bir çox qədim elementlərin izolə olunmuş şəkildə qalmasına, qorunmasına da səbəb olmuşdu. Səs əvəzlənmələrini bir sıra fellərə əlavə edilən şəkilçilərdə də müşahidə edirik. Dodaqlanan sait u və ü-nün, dodaqlanmayan sait ı və i- yə çevrilməsi hadisəsi Nabinin dilində çox müşahidə olunan hallardandır: bildürmek~bildirmek, kalmasun~kalmasın, benüm~benim, benümçün~ benim
için, aldun~aldın, başladum~başladım, bitürdi~bitirdi, çevürdi~ çevirdi, geldüm~geldim, alınur~alınır, alurum~alırım, anlarum~ anlarım, bilinür~bilinir, bilür~bilir, bilürüz~biliriz, çalınur~çalınır, getürür~getirir, aldukça~aldıkça, andukça~andıkça, anlayup ~anlayıp, arayup~arayıp, bakup~bakıp, bildügi~bildiği, bildügin ~bildiğin, bindükçe~bindikçe, içüp~içip, idüp~edip, irüşüp~erişip, kaplayup~kaplayıp, alçakdur~alçaktır, aramuzda~aramızda, bağlamışdur~bağlamıştır, başarundur~başarındır, bellü~belli, birinün~birinin, böyledür~böyledir, cânum~canım və s. Əslində “can” sözü fars dilindən alınma sözdür. (نﺎﺟ) 19
Ancaq türk dillərinin əksəriyyətində, o cümlədən də türk dilində özünə elə bir mövqe tutmuşdur ki, həmin sözlə bağlı onlarca frazeoloji birləşmələr yaranmışdır: can alıcı, can çekişmek, can acısı, can evinden vurmak, can korkusu, can kurban, can sağlığı və s. nümunələr buna əyani sübutdur. Nabidə aşağıdakı kimi işlənmişdir. Ba’dî leke hitâblarından gelür mi hiç, Harf-ı a cânum âh efendüm halâveti. Saitlərdəki dəyişiklikləri keçmiş zaman şəkilçilərində də görürük. Təbii ki, bunların hamısı müasir türk dilinin ahəng qanununa uyğun olaraq sonradan dəyişdirilmişdir. Çünki dodaq ahəngi (dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlərin ahəngi) qanununa görə ilk hecada dodaqlanan - açıq (o,ö) saitlərindən biri gələrsə, sonrakı hecada ya dodaqlanmayan- açıq (a,e) ya da dodaqlanan-qapalı (u,ü) saitlərdən biri gəlməlidir. Sözlər bu qanuna uyğun olaraq dəyişdirilmişdir.
19 Ayverdi İ. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul:Kubbealtı Neşriyat, 3 cilt, 2006, s.949
24
bozdı~bozdu
Bozdı geçdi otuz altı kez anı bî-pervâ; dönmiş~dönmüş Dil-i vîrâna dönmiş idi hemîn; göçdi~göçtü
Göçdiler dâr-ı bedenden didi Nabi târih; Tədqiqat Nabi “Divan”ında işlənən türk mənşəli sözlərin daha çox fellər olduğunu göstərir. İsimlərin isə böyük bir qisimini alınma sözlər təşkil edir. Üç əsr əvvəl istifadə edilən Anadolu türkcəsindəki sözlər, onların qəbul etdikləri şəkilçilər, həm də köklərində meydana gələn səs əvəzlənmələri normal qarşılanmalıdır. Həmin əvəzlənmələr heç də sözlərin mənalarının başa düşülməməsinə səbəb olmur. Sözlər ümumiyyətlə, hal-hazırda da o dövrdə istifadə olunmuş mənalarını mühafizə edir. Səs əvəzlənmələri təbii ki, hər dildə baş verə biləcək təbii bir prosesdir. Vaxt keçdikcə dilin fonetik tərkibində baş verən fərqli qrammatik proseslər yazıda da özünü göstərmiş və oxucular vasitəsi ilə xalqın dilinə keçmişdir. Müasir dövrdə oxucu kütlələrinin o dövrdə yazılan əsərləri asanlıqla başa düşməməsinin səbəblərindən biri əsərlərdə çoxlu miqdarda istifadə edilən ərəb və fars mənşəli sözlərin hal-hazırda istifadə edilməməsidir. Təbii ki, o dövrdə istifadə edilən onlarla alınma söz də zamanla dilimizə girmiş və artıq o dilin ayrılmaz parçasına çevrilmişdir. Bu da dilin daimi dəyişikliyə uğradığının göstəricisidir. Yuxarıdakı sözlər orfoqrafiyada dövrümüzdəkilərdən fərqli olaraq yazılmış olsalar da, məna baxımından hər hansı bir dəyişikliyə uğramamışdır. İkinci fəsilin ikinci yarımfəsli "Nabi “Divanı”ndakı türk mənşəli
edilərək aradan keçən təxminən üç yüz illik müddətdə eyni mühitdə yaşayan insanların istifadə etdikləri sözlərin mənaları müasir dövrdəki mənaları ilə tutuşdurularaq mənası dəyişən və dəyişilməyən sözlər haqqında fikirlər qeyd olunmuşdur. Klassik Türk ədəbiyyatının XVII əsrdəki məşhur əsərlərindən biri olan Nabi “Divan”ında işlənən türk mənşəli sözlərin bir qismi səs dəyişmələrinə məruz qaldıqları kimi, bəziləri də məna dəyişmələrinə məruz qalmışdır. Lakin qeyd edək ki, sözlərin böyük əksəriyyəti həmin proses xaricində qalmışdır və hazırda o dövrlərdəki mənalarında olduğu kimi istifadə edilir. Məsələn: ağrımaq, açmaq, axmaq, aldatmaq, qızıl, ancaq, anlamaq, atmaq, heyva, baş, müvəffəqiyyət, başqa, bənzər, bildirmək, tapmaq, oğurlamaq, Yüklə 491,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|