Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonim lər
Şimal-Şərq  başqırdları  qrupu  -   aylinlər,  ka ta y  və 
tabın  başqırdları,  karaidel-Demsk  (min,  kudey,  yeldək), 
Kamsk-İksk  (bulyar,  baylyar/bəylər,  yurm i,  eləcə  d ə  nəsil 
qrupu  olan  irekte),  Nijni-belsk  (eney,  tampisk  nəslindən 
olan  kazançı,  kaypan,  taz  (tabqıpçağın  əmələ  gətirdiyi), 
irekte və karaidel (balıksı,  un).
XVIII-XIX  əsrlərdə  karaidel-demsk  etnoqrafik  qrup­
ları  başqırd  xalqının  Cənub-Şərq,  Kamsk-İksk,  N ijni-Elsk, 
Tulvinsko-mulyan,  tanıp  və  karaidel  qəbilə  qrupları  Şim al- 
Qərb etnoslarının formalaşması  üçün baza rolunu oynam ış­
lar.
R.Q.Kuzeev  başqırd  xalqmm  formalaşmasında  7  ta- 
rixi-etnoqrafik plastm (qatın) olduğunu göstərir:
1)  qədim başqırd:  burzyan,  m an, yumran, yaqalbay;
2)  fın-uqor-samodiv:,s7z<7i. kalser, terzyaq, upey,  uvanış;
3)  bulqar-madyar: yurmat, bulyar, tanıp;
4)  oğuz-qıpçaq:  oğuz -  ayle, sart,  istyak;  qıpçaq -  kanlı, 
kosi, salyut, badrak, min, mirkit\
5)  noqay:  noqay-burzyan, noqay-yurmaV,
6)  Volqa-Ural  regionu (Orta  Asiya  dövlətlərində  form a­
laşan etnik plast:  tatar, mişar, qazax;
7)  qəbilə  başçılarının  adlarından  (antroponimlərdən) 
əmələ gələn etnik plast: yamaş, sumaş,  tatiqaş və elə­
cə də toponimlərdən əmələ gələnlər:  ay, tanep v ə s . 1 
Yuxarıda  sadalanan  hər  bir  nəsil,  tayfa  və  qəbilənin
simvolları,  şəcərə və damğaları  (tamğaları) olmuşdur.  Ayrı- 
ayrı  zaman  kəsiklərində  ağsaqqallar  şurası  və  xalq 
yığıncağı  (yıyın/yığıri)  idarəçiliyi  mövcud  idi.  90-cı  illərin
1  Кузеев  Р.Г.  Очерки  исторической  этнографии  башкир.  Ч. 1,  Уфа, 
1957;  Yenə onun:  Происхождение башкирского народа. М.,  1974.
Qıpçaq qrupu  türk dillərinin leksikası, səhifə 130
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,  2012
əvvəllərində 
yenidən 
yıyınların 
bərpası 
ənənəsi 
yarandı.Aşağıda  başqırd  etnonimlərinin  geniş  mənzərəsini 
verməyə çalışacağıq:
Cənub-Şərq  başqırdları:
I   qəbilə - YURMATLAR
Yurmatlar qəbiləsinin şəcərəsi:
1-  ci nəsil - k a r m ı ş
nəsil  varımqrupları:  aitkul  akkubyak,  abız,  bikzyan, 
şbray,  kudas,  kusyar,  kara-tuyak  kabırqa,  kalmak,  kilmiş, 
mokşa,  sade,  saz,  siksyantoyak,  tunqatar,  sarkay,  etemes;
2-  ci nəsil - m i ş a r - y u r m a t l a r
nəsil varımqrupları:  bakav,  makar,  sunke;
3-  cü nəsil - n o  q a y -y  u r m a t l  a r
nəsil varımqrupları:arlar, yuannar, yeyen,  muqaş;
4-  cii nəsil - t  a l t ı m
nəsil varımqrupları:  aznay,  ait,  ayu,  başkir,  bişkadak, 
burzyan,  qabzalil,  daut,  ilsektimer,  işmurat,  elembet, 
kaynau,  kalmak,  kanıkay,  kara,  karmış,  kasim,  kuzqun, 
kızılbaş,  kerau,  minzelyə,  mışı,  umetbay,  yurmatlı,  usen, 
saran,  turdakm,  xusain,  xalabaş,  şakir,  şeker,  aytkul, 
yuldaşbay, yurmatlı, yazılkap, yauqilde;
5-  ci nəsil - t a t  i q a s
nəsil  varımqrupları:  aytuqan,  alatube,  kalmak,  kort- 
las,  meretek,  sure,  seleş,  setey,  tabıldı,  teyeldek;
6-  cı nəsil -  y u r m a t ı
nəsil  varımqrupları:  aybaş,  ayu,  ayusı,  bikey,  bikkin- 
dar,  bişeyle,  aznabay,  buskun,  burzyan,  berke,  ilsequl, 
irale,  isyanbirde,  yumak,  keze,  kazakkul,  kalmak,  kara- 
bilqau,  kara,  karqa(qarğa),  kaşkaymak,  kudas,  kuzqun,
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 131

---

Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər
kultay,  kuşyapey,  kudey,  huyan,  keşim,  mayrek,  mustafa, 
mullakay,  musa,  saldıy,  sereh,  sibek,  suvaşay,  setey,  tabın, 
taz,  tuma,  tubay,  tızım,  urakay,  uzbek,  şalavar,  şurale, 
şımtır, yuldaş, yulıy, yurmatı, yakşambet.
II  q ə b i l ə - B Ü R Z Y A N
1-  ci nəsil - b a y a l ı - b u r z y a n
nəsil  yarımarupları:  avu.  ayxay,  ataysal,  bayulı,  ber- 
se,  burey,  isembakta,  kair,  kalmak,  kara,  капу,  kuzqun, 
kerpe,  keyneke,  keşvar,  maytamak,  mişar,  muske,  mesekay, 
sanqet,  sekey,  tanqor,  tau,  turna,  turkmen,  tuma;
2-  ci nəsil -   b u r  z у  a n
nəsil yarımarupları:  avqulak.  ayxay,  apandı,  ataysal, 
baysarı,  bikzyan,  bişul,  buyan,  burzyan, buken,  beqeneş, 
beemen,  bakir,  belle,  berey,  beşer,  valiulla,  qaysa,  qumer, 
daut,  zayxan,  iqeu,  ikkey,  işbulat,  işteke,  işey,  yılan,  yılış, 
yanalı,  kustur,  kuselyar,  kudışkultık,  keqen,  kazax,  kadırkul, 
kayerkul,  kalmak,  kaltırsa,  kama,  kanqış,  karabay,  kara- 
qay,  karanay,  karatay,  karatun,  kıpsak,  katay,  kuzqun,  ku- 
kay,  kuldavlet,  kuru y ıl ayu,  kurzyan,  kuyan,  kızılbaş,  keze, 
kekere,  mazan,  mişar,  nuksin,  munaş,  muradım,  muratkul, 
muratşa,  mindequl,  navruz,  nurale,  uyryak,  usen, pepeç,  re- 
mey,  sırvay,  sirmeş,  suksur,  sulse,  sultan,  siskan,  çuvaş, 
senkem,  sart,  sarış,  taz,taiş,  tamyan,  t art ay,  tatar,  tatlıbay, 
tavabil,  tavıktar,  telekey,  timekey,  turkmen,  tubal,  tuybay, 
tukay,  tuktaqul,  tuma,  xalit,  xudayqul,  xuzit,  sart,  saiskan, 
suun,  saqırbay,  şekere,  şuqem,  irsay,  usurbay,  endeşmez, 
etkustu, yuke, yanalı, yanılar, yarat, yauzar;
3-  cü nəsil - m u n a ş
nəsil  varımaruyları\av-urmesler.  arqınbay,  besey,  bi- 
yan,  qubaydulla,  etikey,  itkul,  kazax,kadırkul,kalmak, 
karakalpak,  kukay,  kukamış,  kuyan,  mukterqe,  urluk,  sar-
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 132
AMEA Nəsimi adına Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli lekslkologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
kıldak,  suktı-tayak,  çuvaşbay,  çingiz,  ssemetey,  tatar,  baulı, 
tay,  Taşbaş,  xabtan,  samar,  etkustu, yaykar;
4-  cü nəsil - n o q a y - b u r z y a n
nəsil yarımarupları:  baim, bure,  qabdryaş,  kazax,  kal­
mak,  kuzyan,  kuzyuka.  Kirqiz,  hil,  munaş,  sekerey,  sekeney, 
tatar,  taulı,  eptereş,  kızıl-noqay;
5-  ci nəsil - у  a m a ş
nəsil  varımqrupları:  basmak,  yalbay,  kazax,  kalmak, 
kinzyabulat,  kurt,  kırdar,  kıuık,  uşey,çeremiş,  sitrık,  setey, 
tartay,  taulı,  tupiter,  suqildı,  şemek, yamaş;
6-  cı n ə s i l - y a n s a r ı ,  y a n s a
nəsil varımqrupları:  ay-urmester,  asıl,  baış,  birdequl, 
kalmak,  karakuş,  kara-taban,  kıdray,  urluk,  samar,  çingiz, 
çuvaş,  tatar,  tavabil,  taulı,  tauk.
III  qəbilə - U S E R Q A N ,  M U Y T E N
1-  ci nəsil - a y u
nəsil  yarımarupları:avu,  yumaquja,  kazax,  kadır,  ku­
yan,  kundey,  kıl-kara,  mayki,  naqman,  suraş,  tetenbet, 
üteqen, yunis;
2-  ci nəsil - b  i ş  e y ,  b u ş  u y
nəsil  varımaruyları:  baysura,  beden,  ibray,  ibanay, 
iş buldu, yumakay, yadafar,  kazax,  kıl-kara,  nayman,  noqay, 
saraqul,  tajik,  lurumtay,  telke,  turkmen,  xasan,  eytembet;
3-  cü nəsil - b u r e
nəsil  varımqrupları:  arqın,  burebay,  ibanay,  kazax, 
mayrık;
4-  cü nəsil - s u r a ş
nəsil varımqrupları:  Abdulla,  baytar,  bıylıkkan,  iman, 
yumakay,  kalmak,  karalar,  kuyan,  kıpsak,  kerekey,  murza- 
qale,  mışı,  sukmar,  turkmen,  ur,  usmak;
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 133

---