46
Göründüyü kimi, benzolun norması 2005-ci ilə 5% həcmədək, 2015-ci ilə isə
2 (və ya 1) faiz həcmədək təyin edilib. Avropa İttifaqının indiki normalarına uyğun
olaraq, benzolun miqdarını 1% həcmə qədər aşağı salmaq üçün gələcəkdə
benzolun hidrogenləşdirilməsi ehtimal olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, mən yuxarıdakı cədvəldə müxtəlif üsullarla alınmış
benzinlərin fərqli xaakteristikasının müqayisəsi verilmişdir.
Avtomobil benzininin keyfiyyətinin fiziki-kimyəvi metodla yoxlanılması.
Avtomobil benzininin keyfiyyətinin müəyyən edilməsində istifadə olunan
metodlardan biri fiziki-kimyəvi metoddur. Bu üsul vasitəsilə avtomobil benzinində
olan aromatik karbohidrogenlər (sulfat turşusu üsulu ilə), doymamış karbohid-
rogenlər, oleinlər və s. təyin olunur.
Avtomobil benzinində olan aromatik karbohidrogenlərin təyini (sulfat turşu-
su ilə). Məlumdur ki, aromatik karbohidrogenlər və alefinlər müəyyən qalıtılığı
H
2
SO
4
ilə reaksiyası daxil olduğu halda həmin şəraitdə parafin və naften karbo-
hidrogenlər reaksiyaya girmirlər. Bu səbəbdən də neft məhsullarında aromatik
karbohidrogenlərin miqdarını təyin etmək üçün sulfalaşma üsulundan geniş istifadə
edilir.
Sulfalaşma zamanı aromatik karbohidrogenlər H
2
SO
4
isə (98-100%) reaksi-
yalar daxil olaraq, müvafiq sulfat turşusu şəklində ayrılırlar. Reaksiyalar aşağıdakı
qayda üzrə gedir:
Əmələ gələn sulfobirləşmə və su turşunun faizini azaltdığı üçün tədqiqat
zamanı turşunun miqdarı məhsuldan 3 dəfə artıq götürülür.
ЖЩ
ЖЩ
ЩЖ
ЩЖ
ЖЩ
ЖЩ
+ Щ
2
СО
4
ЖЩ
Ж – СО
4
ОЩ
ЩЖ
ЩЖ
ЖЩ
ЖЩ
+ Щ
2
О
47
Aromatik karbohidrogenlərin miqdarı, məhsulun həcminin azalmasına və ya
H
2
SO
4
-in həcminin artmasına əsasən müəyyən edilir. Bu məqsəd üçün sulfator
adlanan cihazdan istifadə edilir. Sulfatora 5 ml avtomobil benzini tökülür və
üzərinə qatı (98-100%) H
2
SO
4
15 ml əlavə edilir. Sulfatorun ağzı bağlanır və 30
dəqiqə çalxalanır. Bu müddət ərzində sulfatorun qızması müşahidə olunarsa, onda
ağzı açılmalıdır. Çünki əmələ gələn qaz kütləsi partlama təhlükəsi yarada bilər.
Çalxalanma bitdikdən sonra qarışıq 2 saat müddətində sakit saxlanır. Burada
reaksiya baş verdiyinə görə qaz əmələ gəlir. Buraxılış işində aparılan tədqiqatda
qazın həcmi 0,5 ml olmuşdur. Yekun olaraq 19,5 ml ümumi kütlə əldə edilmişdir.
Sulfatorda olan qarışıq 2 təbəqəyə ayrıldı: I təbəqə açıq rəngdə reaksiyaya
getməyən; II təbəqə tünd rəngdə reaksiyaya girən.
Təcrübə 3 dəfə aparılmışdır. I təcrübədə 17,38 ml tünd rəngli təbəqə, II
təcrübədə 17,39 ml tünd rəngli təbəqə, III təcrübədə isə 17,40 ml tünd rəngli
təbəqə əmələ gəlmişdir.
19,5-17,38=2,12 ml (açıq rəng reaksiyaya girməyən kütlələr).
19,5-17,39=2,11 мл
19,5-17,40=2,1 мл.
Benzinin reaksiyaya girən hissəsi aşağıdakı kimi hesablanır:
5-2,12=2,88 мл
5-2,11=2,89 мл
5-2,1=2,9 мл
Aromatik karbohidrogenlərin miqdarı aşağıdakı kimi hesablanır:
%
6
,
57
20
88
,
2
1
X
%
8
,
57
20
89
,
2
2
X
%
58
20
9
,
2
3
X
8
,
57
3
58
8
,
57
6
,
57
3
3
2
1
X
X
X
X
48
Təjrübə üçün riforminq benzini götürmüşdür, çünki istehsal olunan avto-
mobil benzinlərinin 40-45%-ni bu benzinlər təşkil edir.
Təcrübədə akad. Y.N.Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitu-
tunun avtomobil benzini laboratoriyasında aparılmışdır.
Alınan nəticələrin riyazi-statistik üsulla işlənməsi.
Avtomobil benzininin fiziki-kimyəvi təhlili nəticənin təqiqliyini və
optimallığını aşkar etmək üçün riyazi-statistik üsulla hesablama aparılır.
Avtomobil benzinində olan aromatik karbohidrogenlərin riyazi-statistik
işlənməsi:
%
6
,
57
1
X
%
8
,
57
2
X
%
58
3
X
1. Bu və ya digər göstəricilər üzrə maddələrin faizlə miqdarını təyin
etmək üçün orta hesabi kəmiyyət düsturundan istifadə edilir:
n
xi
X
Burada,
X
- məhsulda olan maddənin miqdarı;
Xi
- 3 nümunədən alınan rəqəmlərin cəmi;
n
- tədqiq olunan nümunələrin sayı;
X
- məhsuldakı maddənin orta miqdarı.
2. Orta hesabi kəmiyyətdən uzaqlaşma hər nümunə göstəricisi üzrə
aparılır.
X
Xi
49
3. Orta hesabi kəmiyyətdən uzaqlaşmanın kvadratı hesablanır.
2
X
Xi
4. Verilmiş tərəddüd göstəricilərini müəyyən etmək üçün dispersiya
aşağıdakı düstur üzrə tapılır.
1
2
)
(
n
X
Xi
D
x
5. Orta kvadratik uzaqlaşma aşağıdakı düstur üzrə tapılır.
)
( x
D
6. Variasiya əmsalı təyin edilir:
X
V
100
7. Orta kvadratik xəta hesablanır:
n
m
8. Xətanın faizini tapılır:
100
%
X
m
m
9. Etibarlılıq xətası tapılır:
m
tn
Ex
18
,
3
tn
10. Orta nəticənin intervalı tapılır:
Ex
X
11. Nisbi xəta hesablanır:
100
X
Ex
X
50
Hesablamalar:
%
6
,
57
1
X
%
8
,
57
2
X
%
58
3
X
1.
8
,
57
3
4
,
173
3
58
8
,
57
6
,
57
X
2.
2
,
0
8
,
57
6
,
57
1
X
X
0
8
,
57
8
,
57
2
X
X
2
,
0
8
,
57
58
3
X
X
3.
04
,
0
2
1
X
X
0
2
2
X
X
04
,
0
2
3
X
X
4.
04
,
0
2
08
,
0
1
3
04
,
0
0
04
,
0
)
(
x
D
5.
2
,
0
6.
346
,
0
8
,
57
100
2
,
0
V
7.
116
,
0
73
,
1
2
,
0
m
8.
2
,
0
100
8
,
57
116
,
0
%
m
9.
1
,
1
346
,
0
182
,
3
Ex
10.
1
,
1
8
,
57
Ex
X
9
,
58
1
,
1
8
,
57
1
X
7
,
56
1
,
1
8
,
57
2
X
51
11.
903
,
1
100
8
,
57
1
,
1
X
903
,
1
X
Aparılmış hesablamada nisbi xəta
903
,
1
X
variasiya əmsalı
346
,
0
V
alınmışdır. Yekun nəticə olaraq belə qərara gəlmək olar ki, aparılan tədqiqatlar
düzgündür.
52
NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR
Buraxılış işində aparılan təhlilləri ümumiləşdirərək aşağıdakıları qeyd etmək
olar.
Müasir dövrdə respublikamızın ticarət şəbəkəsinə olduqca geniş çeşidli neft
məhsulları daxil olur. Neft məhsullarını alınmasına görə iki qrupa bölmək olar:
neftin emalından alınan məhsullar; neftdən alınan kimyəvi sintez məhsulları.
Neft emalı məhsullarının çeşidinə karbürator yanacaqları, dizel yanacaqları,
sürtkü yağları, mazut, texniki mayelər, həlledicilər və s. kimi qiymətli məhsullar
daxildir.
Neft məhsullarının keyfiyyəti onun kimyəvi tərkibindən və emal üsulundan
asılı olaraq formalaşır.
Neft məhsullarının əsas keyfiyyət göstəricilərinə fraksiya tərkibi, kənar
qarışıqların, kükürdün, qətranlı maddələrin miqdarı, turşu ədədi və s. göstəricilər
daxildir.
Qiymətli məhsul olan karbürator və dizel uanacaqları üçün əsas keyfiyyət
göstəricisi detonasiya davamlilığıdir ki, bu da oktan ədədi ilə ifadə olunur və
benzinlərin markalarında göstərilir.
Azərbaycanda aparılan tədqiqatlar göstərir ki, yüksək oktanlı benzinlərin
tərkibindəki aromatikanın miqdarının kütləcə 50% və benzolun miqdarı isə kütləcə
5,3%-dir. Benzinin tərkibində olan aromatik karbohidrogenlərin və benzolun
miqdarının belə yüksək göstəricilərə malik olması onunla izah olunur ki, oktan
ədədinin artırılması üsullarının əsasını riforminq benzinindən istifadə edilməsi
təşkil edir. Buna görə də əhalinin sağlamlığının qorunması məsələsi əsas
vəzifələrdən biri olduğunu nəzərə alaraq, riforminq benzinin tərkibindəki aromatik
və benzolun miqdarı aşağı salınmalıdır.
Neft məhsullarının keyfiyyət göstəriciləri uyğun standartlarda normalaşdırılır
və uyğun metodika üzrə, orqanoleptik və laboratoriya üsulları ilə təyin edilir.
Orqanoleptik metodla neft məhsullarının rəngi, şəffaflığı, mexaniki qarışıqların
miqdarı və s. kimi göstəriciləri yoxlanıla bilir.
53
Neft məhsullarının fraksiya tərkibi, detonasiya davamlığı, alışma tempe-
raturu, özlülüyü və s. kimi keyfiyyət göstəriciləri isə laboratoriya üsulu ilə təyin
edilir.
Dünya bazarına çıxarılan neft məhsullarının keyfiyyətinin daha da yüksəl-
dilməsi üçün keyfiyyət göstəricilərinin Avropa standarlarının tələbləri səviyyəsinə
uyğunlaşdırılması neft emalı sənayesi qarşısında duran ən vacib məsələlərdən
biridir.
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq buraxılış işində aşağıdakı təklifləri
verməyi məqsədəuyğun hesab edirəm.
1. Azərbaycan nefti tərkib və xassələrinə görə bütün dünyada qiymətli
xammal kimi tanınır. Bu isə öz növbəsində yüksək keyfiyyətli neft məhsullarinin
alınması üçün şərait yaradır. Buna görə də respublikamızda neft emalı müəssi-
sələrinin yeni texnologiya ilə qurulması və istehsal olunan neft emalı məhsullarının
keyfiyyətinin daha da yüksəldilməsi məqsədəuyğundur. Bununla da ölkəmiz dünya
bazarında təkcə xam nefti ilə deyil, həm də neft məhsulları ilə tanına bilər.
2. Məlum olduğu kimi benzin çox qiymətli bir neft məhsuludur. Respub-
likamızda istehsal olunan avtomobil benzinlərinin tərkibində benzolun miqdarı
dqnya standartları ilə müqayisədə xeyli yüksəkdir. Bu göstəricinin mümkün qədər
azaldilması oktan ədədinin yüksəlməsinə və ətraf mühitin çirklənməsinin
azalmasına səbəb olar.
3. Neft məhsullarının keyfiyyətinin qiymətləndirilməsində orqanoleptik
metodların tətbiqini genişləndirməyi və bu prosesdə əmtəəşünas kadrların iştira-
kının təmin olunmasını məqsədəuyğun hesab edirəm.
54
İSTİFADƏ EDİLMIŞ ƏDƏBİYYAT
1. Həsənov Ə.P., Osmanov T.R., Həsənov N.N. və b. Qeyri-ərzaq mallarının
ekspertizasının praktikumu. (Dərslik). Bakı, “İqtisad Universiteti” Nəşriyyatı,
2014.
2. Osmanov T.R.Qeyri-ərzaq mallarının əmtəəşünaslığı və ekspertizasının
əsasları. (Dərslik). Bakı, “İqtisad Universiteti” Nəşriyyatı, 2014.
3. Axundov M.A., Məmmədov T.A., Axundova S.K., Əsgərzadə S.M. və
başqaları. İkili benzinlərin metanolla qarşılıqlı təsirindən yüksək oktanlı avtomobil
benzinlərinin alınması prosesinin tədqiqatı. Katalitik krekinq üzrə elmi-texniki
müşahidələrin materialları. Bakı, 1998.
4. Rüstəmov M.S., Hüseynova A.C., Əsgərzadə S.M., Yunusov S.H.
Avtomobil benzinlərinə yüksək oktanlı əlavələrin olunması prosesinin intensiv-
ləşdirilməsi. ANT № 4, 1994.
5. Kərimli İrşad və Süleymanov Nizami, Milli İqtisadiyyatın Əsasları,
Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti nəşriyyatı, Bakı, 2001.
6. Bağırov İ.T. Neftin və neft məhsullarının saxlanması və daşınması. Bakı.
Azərneftnəşr. 1952.
7. Haşımov H.H., Namazov İ.İ., Nəsirov Ə.B., Mircavadov M.M. Benzinin
fərdi karbohidrogenləri və onların tətbiqi. Bakı. Azərnəşr. 1967.
8. Qubad İbadoğlu. Azərbaycanın inkişaf strategiyasında neftin rolu.
Ortodoksal baxış. 2002.
9. Eyyubov S. Xəzər bölgəsi neft qiymətlərinə 10 ildən sonra təsir edə
biləcəkdir. 525-ci qəzet (www.525.com /2003/01/08).
10. Bakı-Tbilisi-Ceyhan Neft Kəmərinin beynəlxalq və regional əhəmiy-
yəti. Beynəlxalq konfrans. Bakı, Adiloğlu nəşriyyatı, 2002.
11. Osman Nuri Aras. Azerbaycan Ekonomisi (makro-ekonomik və
sektörel analiz). Bakı – 2003.
12. Çelik Kenan, Kalaya Cemalettin. Azəri petrolünün dünü və bugünü.
Cournal of Qafqaz Universty, Volume II, № 2. 1999.
55
13. Самедова Ф.И. Технология получения белых масел из Азербайд-
жанских нефтей. Баку, 1996.
14. Самедова Ф.И., Гасанова Р.З. Нетрадиционные способы получения
нефтяных масел. Баку, 1999.
15. Самедова Ф.И. Смазочные масла из бакинских парафинистых
нефтей. Баку, 1987.
16. Самедова Ф.И. Исследование и разработка технологии получения
смазочных масел из Азербайджанских нефтей. Баку, 1991.
17. Самедова Ф.И. Перспективы производства высококачественных ма-
сел из Азербайджанских нефтей. Баку, 1995.
18. Лосиков Б.В. Химия минеральных масел. М., 1995.
19. Фукс И.Г. и др. Экологические проблемы рационального использо-
вания смазочных материалов. М., 1993.
20. Кулиев А.М. и др. Химия и технология топлив и масел. М., 1984.
21. Кампен М. Рост потребления синтетических смазочных масел. М.,
1992.
22. Набу Масао. Перевод № 4414 «Синтетические смазочные масла».
Баку, 1983.
23. Кулиев Р.Ш. Улучшение эксплуатационных свойств масел. Баку,
1993.
24. Котов С.В. и др. Химия и технология топлив и масел. М., 1990.
25. Капустин В.М. Химия и технология масел. М., 1993.
Dostları ilə paylaş: |