Azərbaycan döVLƏt aqrar universiteti müHƏNDİSLİk fakultəSİ KƏnd təSƏRRÜfati texnikasi kafedrası

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETI

MÜHƏNDİSLİK FAKULTƏSİ

Kənd təsərrüfatı texnikası kafedrası
kаfedrası

MÜHAZİRƏCİ: DOSENT ƏVƏZİ İSAYEV AYDIN YÜNİS OĞLU

Fənn: Traktor və avtomobillər (mod-2)

Mühazirə 15

MÖVZU:

SINAQ AVADANLIQLARI VƏ ÖLÇÜ CİHAZLARI.

Mühazirənin planı:
1.SINAQ AVADANLIQLARI.

2. ÖLÇÜ CİHAZLARI.

ƏDƏBIYYAT SIYAHISI

1. Болтинскй В.Н. Теория, конструкция и расчет тракторных и автомобильных дивигаталей. Изд.

2.F.Ə.NAMAZOV. TRAKTOR VƏ AVTOMOBİL MÜHƏRRİKLƏRİNİN NƏZƏRİYYƏSİ

GƏNCƏ 2017
Sınaq avadanlıqları və ölçü cihazları
Mühərriklərin laboratoriya-tədqiqat sınaqları üçün aşağıdakı sınaq avadanlığı və ölçü cihazlarının olması zəruridir:

1) mühərriki bərkitmək və saxlamaq üçün qurğu;

2) tormoz qurğusu, tormozlayıcı qüvvəni və fırlanma tezliyini ölçən cihazlarla birlikdə;

3) mühərrikin soyudulma və yağlanmasını təmin edən qurğular, manometr və termometrlərlə birlikdə;

4) mühərrikin qidalanmasını təmin edən qurğular, yanacaq sərfini ölçən cihaz-la;

5) işlənmiş qazları və karter qazlarını xaric etmək üçün qurğu, termometrlə;

6) mühərrikin idarə orqanları və pultu;

7) indikator diaqramını çıxarmaq üçün qurğu.

Laboratoriya şəraitində mühərriki sınaq etmək üçün onu dəmir-beton özül üzərində bərkitmək lazımdır ki, titrəmələrin və deməli, binanın zədələnməsinin qarşısı alınsın, ölçü cihazları düzgün işləsin.

Mühərrik bərkidilən qurğu universal olmaqla müxtəlif ölçülü mühərrikləri yerləşdirməyə, üfüqi və şaquli vəziyyətdə onu tənzimləməyə imkan verir.

Tormoz qurğularının vəzifəsi mühərrikin effektiv gücünü təyin etmək məqsə-dilə onun valında tormozlayıcı qüvvə yaratmalı, tormozlanmanın dayanıqlı olması-nı və gücün dəqiq ölçülməsini təmin etməlidir. Eyni zamanda mühərrikin mexaniki itkilərini təyin etməyə, onun tez və etibarlı işə salınmasına, müxtəlif məqsədlərlə başqa enerji mənbəyindən mühərrikin fırladılmasına və s. imkan verməlidir.

Müasir şəraitdə tormoz qurğularından ən geniş yayılanı hidravliki və elektrik tormozlarıdır.

Şəkil 1. Hidravliki tormoz qurğusunun sxemi.

Hidravliki tormoz qurğusu (şəkil 1) – maye içərisində fırlanan cismin – löv-bərin (9) yaratdığı müqavimət qüvvəsinin (dirsəkli valı tormozlayıcı qüvvənin) öl-çülməsinə əsaslanmışdır. Lövbərin fırlanan diski (9) diyircəkli yastıqlar üzərində (4) mühərrik yerləşən tormoz örtüyünün (8) gövdəsinin içərisində yerləşərək, onun valı (5) iki oynaqlı gödək kardan ötürməsi, yaxud elastik elementli müfta vasitəsilə sınaq edilən mühərrikin dirsəkli valı ilə əlaqələnir. Gövdə içərisində suyun səviy-yəsi boru (2 və 3) və kran (1) vasitəsilə daxil olan və çıxan (6) suyun miqdarı ilə tənzimlənir.

Tormoz momenti, yaxud mühərrikin yaratdığı burucu moment aşağıdakı kimi təyin edilir:

(1)

burada tormoz örtüyünü müvazinətləşdirmək üçün tətbiq edilən yükün ağırlığı, kq(H);

yükün ağırlıq mərkəzi ilə tormoz valının (lövbərin) oxu arasındakı məsafə, m.

Adətən tormozlaşdırıcı qüvvə rəqqaslı tərəzi ilə təyin edilir.

Sınaq zamanı mühərrikin effektiv gücü aşağıdakı kimi təyin edilir:

(2)

burada dirsəkli valın fırlanma tezliyi, dəq^-1;

tərəzi mexanizminin çiyinliyinin uzunluğudur.

Onda effektiv gücü kVt-la ifadə etmək üçün:

(3)

Tormoz valının və ya dirsəkli valın fırlanma tezliyini ölçmək üçün induksiya tipli məsafədən idarə ediləndistansion taxometrlərdən (TЭ-205, TЭ-45 və s.) və ya sayğaclardan istifadə olunur.

İstismar nöqteyi nəzərindən elektrik tormozları daha əlverişlidir. Bu stenddə nəinki mühərrikin effektiv gücünü təyin etmək, həmçinin onun istənilən fırlanma tezliyində məcburi fırladılmasını da təmin etmək olur.

Balansir tipli elektrik tormozunun (şəkil 2) lövbəri (1) sınaq edilən mühər-rikin dirsəkli valına bağlanır, gövdəsi isə diyircəkli yastıqlarla (2) dayaqlar (3) üzə-rində yerləşdirilir. Bu zaman stator lövbərin fırlanma oxu ətrafında dönmə imkanı əldə edir. Statorla lövbərin maqnit sahələrinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində statorda mühərrikin dirsəkli valındakı burucu momentə bərabər olan müqavimət momenti yaranır ki, bu müqavimət momenti də tərəzi mexanizmi vasitəsilə asanlıqla ölçülə bilir.

Şəkil 2. Balansir tipli elektrik tormozu.
Sabit cərəyan tormozlarında mühərrikin yükünü ya oyadıcı sarğıdakı maqnit sahəsini, ya da lövbər dövrəsində müqaviməti dəyişməklə tənzimləmək olar.

Məlum Leonard sxemi üzrə dövrəyə qoşulan MPB tipli sabit cərəyan tormozu avtotraktor mühərrikinin sınağı üçün qoyulan bütün tələbləri ödəyir. Lakin bu tor-mozların tətbiq sahəsi lövbərin buraxıla bilən fırlanma tezliyinin nisbətən az olma-sı ilə məhdudlaşır.

Böyük güc () və sürət (dəq^-1) rejimlərində mühərriklərin sınağı üçün qısa qapanmış lövbəri olan dəyişən cərəyan balansir maşınlarından isti-fadə olunur. Belə tormozlarda lövbərin fırlanma tezliyini nizamlamaq üçün cərəya-nın tezliyini dəyişdirmək lazım gəlir ki, bu məqsədlə də mürəkkəb və baha olan xüsusi aparatın tətbiq edilməsi lazım gəlir.

Mühərriklərin xarakteristikalarını çıxarmaq üçün faza rotorlu dəyişən cərəyan maşınlarının tətbiqi məqsədəuyğun deyildir. Çünki bu tormozlar yük və sürət reji-mini geniş hüdudda dəyişməyə və stabil dayanıqlı iş rejimini saxlamağa imkan ve-rir. ST tipli elektrik tormozları ancaq mühərriklərin işləyib-açılma və təhvil-təslim (yoxlama) sınaqları zamanı tətbiq edilir.

Tormozlama gücü və sürət hədlərini, tormozlama rejiminin dayanıqlıq dərəcə-sini və s. təyin etmək məqsədilə tormozların xarakteristikalarından istifadə edilir.

Tormozlama gücü ilə rotorun (lövbərin) fırlanma tezliyi arasındakı asılılığı göstərən qrafikə tormozun xarakteristikası deyilir. (şəkil 3)

Şəkil 3. Hidravlik və elektrik tormozlarının xarakteristikaları.
Xarakteristikada 0-1-2-3-4-0 sahəsi tormozun müxtəlif yük və sürət rejiminə müvafiq olan işçi-işləyə bilmək imkanlarını göstərir. 0-1 əyrisi tormozun tam yük-lənməsində, 0 -1a; 0 – 1b; və 0 -1v əyrisi isə qismən yüklənmə rejimlərində tormoz gücünün dəyişmə qanununu ifadə edir.

Hidravlik tormozun xarakteristikası

(4)

Elektrik tormozun xarakteristikası isə

(5)

tənlikləri ilə ifadə edilir.

Bu ifadələrdə N – tormozlama gücü, kVt;

tormoz valının fırlanma tezliyi, dəq^-1;

A,B –sabit əmsallardır.

1-2 xətti tormoz valının möhkəmliyinə görə buraxıla bilən tam burucu mo-mentdə, 2-3 xətti hidravliki tormozda suyun, elektrik tormozunda isə naqillərin qızma həddindən, 3-4 xətti mərkəzdən qaçma qüvvəsinin buraxıla bilən qiymətinə təvafüq edən fırlanma tezliyində, 0-4 xətti isə tormozda su olmadıqda və ya oyadıcı sarğıda cərəyan olmadıqda gücün dəyişmə sərhədlərini göstərir.

Sınaq edilən mühərrikin bütün sürət və yük rejimləri seçilən tormozun xarak-teristikasının işçi imkanları daxilində olmalıdır. Bəzən mühərrikin xarakteristikası-nı tormozun xarakteristikasının imkanları daxilinə yerləşdirmək üçün reduktorlar-dan istifadə edilir.

Yuxarıdakı ifadələrin müqayisəsi göstərir ki, hidravliki tormozun dayanıqlığı elektrik tormozuna nisbətən daha çoxdur.

Sınaq edilən mühərrikdə ölçmə dəqiqliyinə xələl gəlməsin deyə mühərrikin soyutma və yağlama sistemlərinə ciddi nəzarət edilməli –onların normal istilik reji-mini təmin etmək lazımdır.

Bu məqsədlə civəli və distansion (məsafədən idarə edilən) termometrlərdən is-tifadə edilir. Distansion termometr olaraq ölçü hədləri 0...120^oS (082 tipli) və 0...125⁰S (0,16, 0,71, 0,73 tipli) arasında olan manometrik termometrlər geniş tət-biq olunur (şəkil 4).

Şəkil 4. Manemetrik termometrin sxemi.

Daha dəqiq və dəyişən iş rejimlərində temperaturu ölçmək üçün müqavimətli elektrik termometrlərindən istifadə olunur. (şəkil 5).

Mühərrikin qidalandırılması üçün tətbiq edilən qurğular, onu sınaq zamanı la-zımi qədər yanacaq və hava ilə təmin etməli, bunların sərfini, təzyiq və temperatu-runu ölçməyə imkan verməlidir.

Yanacaq sərfi iki üsulla – həcm və çəki üsulu ilə ölçülür.

Həcm üsulu ilə ölçmə zamanı mühərrikin yanacaq sərfi (saatlıq) aşağıdakı ki-mi hesablanır:

(6)

burada ölçü qabının həcmi, sm³;

yanacağın xüsusi kütləsi, q/sm³;

yanacağın sərfi vaxtıdır, san.

Həcm üsulunda yanacağın xüsusi kütləsindən istifadə edildiyi üçün müxtəlif temperatur şəraitində ölçmə dəqiqliyində çətinliklər qarşıya çıxır.

Çəki üsulu ilə yanacaq sərfinin ölçülməsində tərəziyə qoyulan ölçü qabından istifadə edilir və saatlıq yanacaq sərfi aşağıdakı kimi hesablanır:

(7)

Mühərrikdə hava sərfinin ölçülməsi dolma və hava artımı əmsallarının ( və ) tapılması üçün lazımdır. Ən sadə üsul mühərrikin sorma sistemində yerləşdiril-miş diafraqma və ya “soplo” vasitəsilə hava sərfinin ölçülməsidir.

Şəkil 5. Müqavimətli elektrik termometrinin sxemi.

Hava sərfinin ölçülməsi üçün tətbiq edilən rotansion tipli PC-40, PC-100, PC-600 və s. sərf ölçənləri daha dəqiq nəticələr verir. Bu zaman saatlıq hava sərfi G_h aşağıdakı kimi təyin edilir:

(8)

burada havanın ölçülən miqdarı, m³;

havanın sıxlığı, kq/m³.

Müxtəlif şəraitlərdə havanın sıxlığı aşağıdakı kimi hesablanır:

(9)

burada ölçmə zamanı havanın barometrik təzyiqi, mm.civə sütunu; t_h- sınaq aparılan otağın temperaturu, ^oS.

Barometrik təzyiqi ölçmək üçün MД-19 və MД-21A tipli barometr-aneroidlərdən istifadə etmək məsləhət görülür.

Hava sərfi ölçüldükdən sonra dolma əmsalı həcmə görə

(10)

çəkiyə görə isə

(11)

düsturları ilə təyin edilir.

Burada normal şərait üçün

civə sütunu və qəbul edilir.

Hava artımı əmsalı ilə aşağıdakı kimi hesablanır:

(12)

burada yanacağın tam yandırılması üçün lazım olan havanın nəzəri miqdarı ().

İşlənmiş qazları və karter qazlarını xaric edən qurğu bu qazların təzyiq və temperaturlarını, laborator –tədqiqat sınaqları zamanı isə karter qazlarının sərfini, işlənmiş qazların tüstülük dərəcisini ölçməyə imkan verməlidir. Mühərrikin sınağı zamanı yaxşı olar ki, idarə orqanları və lövhəsi (pultu) ayrıca yerləşdirilsin. Yaxın məsafədə mexaniki, uzaq məsafələrdə isə hidravliki və ya elektrik idarə orqanları daha məqsədəuyğundur. İdarə lövhəsinə idarə orqanlarının dəstəkləri və ölçü ci-hazları bərkidilir.

Mühərriklərin tədqiqatı zamanı silindrdə yanma prosesinin gedişini, təzyiqin dəyişmə xarakterini, görülən işi və s. parametrləri (dəyişmə xarakterini) ya za-mandan, ya da dirsəkli valın dönmə dərəcəsindən asılı olaraq öyrənməyə, onların dəyişmə diaqramını çıxarmağa imkan verən qurğuya təzyiq indikatoru, diaqramın özünə isə indikator diaqramı deyilir.

Müasir traktor və avtomobil mühərriklərinin indikator diaqramı pnevmoelek-trik və elektron indikatorları vasitəsi ilə çıxarılır.