Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

36 

tikintisi və s.) də mövcud idi. 

Beləliklə,  əkinçi  icmaçılar  -  Ģinakanlar  dövlətin,  feodalların  (azatların),

kilsənin xeyrinə tikinti və hərbi mükəlləfiyyətlərini  yerinə yetirərək, bunun üçün ellik 

zəmanətlə cavabdeh olurdular. 

Albaniyanın  Sasani  Ġranından  vassal  asılılığı  yerli  əhalinin həm  də  Sasanilər

tərəfindən istismar edilməsinə səbəb olmuĢdu. 

ġahənĢah  Kəvad  zamanı  vergi  sistemində  baĢlamıĢ  yenidənqurma  I  Xosrov

ƏnuĢirəvan  tərəfindən  baĢa  çatdırıldı.  Onun  həyata  keçirdiyi  siyasi-inzibati  və  vergi

islahatlarından  sonra  alban  əhalisinin  istismarı  xüsusilə  gücləndi.  Torpaq  vergisinin 

(xaraqın) düzgün ödənilməsi üçün "çöl, düz və dağlar" siyahıya alındı. Əvvəlki  "tüstü"

pulu vergisini əvəz edən can vergisini almaq üçün əhalinin  yenidən siyahıya  alınması

keçirildi. 

Torpaq  vergisini  heç  bir  fərq qoymadan əhalinin bütün təbəqələri  ödəyirdi,

can vergisi isə ancaq aĢağı zümrələrdən - kəndlilərdən və Ģəhərlilərdən alınırdı. 

Xəzər  iĢğalından  sonra  Albaniya  yeni  vergilərə  məruz  qaldı.  628-ci  ildə

xəzərlərin  ikinci  yürüĢündən  sonra  faktiki  olaraq  xəzərlər  tərəfindən  iĢğal  olunan 

Albaniya, siyasi  cəhətdən onlara tabe  edildi;  xəzərlər  Albaniyanı özlərinə  tabe  ərazi

elan  etdilər.  629-cu  ildə  Albaniyada "Ģimal  hökmdarı"  (yəni,  xəzər  xaqanı)  tərəfindən 

göndərilmiĢ vergiyığanlar göründülər; onlar hələ I Xosrov dövründə əhalinin siyahıya

alın ması  əsasında  tərtib  edilmiĢ  kadastrları  rəhbər  tutdular.  Alban  tarixçisinin 

məlu matına  görə,  xəzərlər  də  farslar  kimi,  Ġran  məmləkətinin  keçirdiyi  siyahıya-

almaya uyğun olaraq əhalidən didrahma

1

 tələb edirdilər. 

Moisey Kalankatlının yazdığına görə, ġimal hökmdarı qızıl əldə etmək, gümüĢ

əritmək,  dəmir  çıxarmaq  və  mis  emal  etmək  sahələrində  çalıĢan  sənətkarlara 

nəzarətçilər təyin etdi. 

Vergi  tutmaq  məqsədilə  alverçi,  tacir  və  bazarlara,  eləcə  də  Kür  və  Araz 

çaylarından balıq tutulmasına nəzarət edən müfəttiĢlər müəyyənləĢdirildi. 

1

 Didrahma - Bizans qızıl pulu (6,8 q) 

---

37 

§ 5. ALBANLARIN  TƏSƏRRÜFAT  HƏYATI 

Tarixi ġimali Azərbaycan - Albaniya ərazisinə təbiət hər Ģeyi səxavətlə bəxĢ

etmiĢdi; əlveriĢli iqlim,  zəngin meĢələr, məhsuldar və yaxĢı suvarılan çöllər və düzlər, 

geniĢ  yaylaqlar  və  qıĢ  otlaqları,  faydalı  qazıntılar.  Albaniyada  hər  biri  təsərrüfatın

müəyyən sahəsinin inkiĢafı üçün əlveriĢli Ģərait yaradan bir neçə torpaq  - iqlim  zonası 

var  idi.  Ya xĢı  suvarılan  məhsuldar  sahələr,  eləcə  də  süni  suvarmaya  ehtiyacı 

olmayan, kifayət qədər yağıĢ düĢən dağətəyi rayonlar ölkə əhalisinin əsas təsərrüfat

forması  olan  əkinçiliy in,  onun əsas sahələri olan tarlaçılıq, üzümçülük və Ģərabçılığın 

zonası  idi.  Əkinçilik  Kür-Araz  ovalığında  və  Xəzəryanı  düzlərdə  geniĢ  inkiĢaf

tapmıĢdı. Buranın torpağı öz münbitliyi və məhsuldarlığı ilə həm antik, həm də orta əsr

erməni  və  ərəb  müəlliflərini  heyrətə  gətirirdi.  Hələ  Strabon  (e.ə.  I  -  e.  I  əsr)  qeyd 

edirdi ki, Alban düzü çaylar və digər sularla Babil və Misir düzlə rindən daha yaxĢı

suvarılır. 

Dağətəyi  rayonlardan  fərqli  olaraq  Kür-Araz  və  Xəzəryanı  düzlərdəki

əkinçilik  süni  suvarmasız  mümkün  deyildi.  Burada  qalıqları  ölkən in  mü xtəlif 

hissələrində  -  Mil  düzündə  (Govurarx),  Muğanda  və  Xəzəryanı  rayonlarda  aparılan

qazıntılar və axtarıĢlar nəticəsində aĢkara çıxarılan mürəkkəb və geniĢ Ģaxəli irriqasiya 

(arxlar və kəhrizlər, kanallar Ģəbəkəsi) sistemi var idi. Ölkənin əsas su arteriyası qolları

ilə birlikdə Kür və Araz çayları idi. 

Arxeoloji  məlumatlara  görə,  albanlarda  Ģum  əkinçiliyi  mövcud  idi.  Torpaq,

qalıqları  Mingəçevirdəki  orta  əsr  yaĢayıĢ  məskənində  aĢkara  çıxarılmıĢ  dəmir 

gavahının  köməyi  ilə  Ģumlanırdı.  Arxeoloqlar  xeyli  miqdarda  biçin  alətləri  -  dəmir

oraqlar, dəryaz kərəntiləri, habelə dərz bağlamaq üçün sümük yabalar aĢkara çıxarmıĢlar. 

Moisey  Kalankatlının  məlumatına  görə,  Kür  çayının  hər  iki  sahili  boyunca  arpa  və

buğda becərilirdi. Albaniyada həmçinin yabanı arpa bitir, darı becərilirdi. 

Mingəçevir  rayonunun  Sudağılan  kəndində,  habelə  Xınıslı  Ģəhərgahında

aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində arpa, darı və buğda qalıqları aĢkara çıxmıĢdır. 

Yazılı  qaynaqlara,  eləcə  də  arxeoloji  materiallara  görə dənli  bitki  məhsulları  torpaq

quyularda, habelə  iri  təsərrüfat  küplərində saxlanılırdı.  Taxılın  döyülməsində  ağac və 

daĢ vəllərdən, ağac dəyənəklərdən, habelə mal-qaranın köməyindən istifadə olunurdu,

bu  zaman  heyvanların  hərəkəti  taxılın  dırnaqla  döyülməsinə  səbəb  olurdu.  Dən,

dəyirman  daĢları və daĢ  kirkirələrlə  üyüdülürdü.  Çoxsaylı  əkinçilik  alətlərinin, habelə 

taxılın  saxlanılması  üçün  düzəldilən  torpaq  quyuların  aĢkar  edilməsi  əkinçiliyin

yüksək inkiĢaf səviyyəsinə çatdığını sübut edir. 

Albaniya  öz  üzüm  tənəklərinin  qeyri-adi  məhsuldarlığı  ilə  Ģöhrət  tapmıĢdı.

Ölkədə bağçılıq çox inkiĢaf etmiĢdi; əncir, nar, albalı, sitrus bitkiləri, Ģaftalı, Ģabalıd, zoğal, 

qoz, zeytun və s. yetiĢdirilirdi. Ərəb müəllifləri burada zəfəran, kətan və tut yetiĢdirildiyini

qeyd edirlər. 

Bağçılıqla  yanaĢı  bostançılıq  da  Azərbaycanda  geniĢ  yayılmıĢ  təsərrüfat

sahələrindən  biri  olmuĢdur.  Örənqala  Ģəhərgahında  arxeoloji  qazıntılar  nəticəsində 

---

38 

aĢkar edilmiĢ  quyulardan  meyvə toxumları  ilə  yanaĢı,  qarpız  və  iki  növ  yemiĢ  tumu

tapılmıĢdır. 

Albanların  təsərrüfatlarında  Ģərabçılığ m  xüsusi  çəkisi  böyük  idi. 

Mingəçevirdə e. III-VII əsrlərinə aid qəbir abidələrindən üzüm tumlarından baĢqa Ģərab

çöküntüləri və dəridən hazırlanan tuluq parçaları da tapılmıĢdır.  Bu tapıntılar göstərir 

ki,  A zərbaycanda  həmin  dövrdə Ģərabı  təkcə  iri  küplərdə  deyil,  tuluqlarda da saxla-

yırdılar. Tuluqlardan Ģərab daĢınması üçün də istifadə edilirdi. 

Azərbaycanın  Ģimal  hissəsində becərilən  texniki  bitkilərdən  biri də boyaq

kökü adı ilə tanınan qızıl boyadır. Qırmızı rəng kimi istifadə edilən bu bitki mənbələrdə 

"qırmız" adlanır. 

Azərbaycanın  nisbətən  isti  yerlərində  yayılan  pambıqçılıq  yerli  əhalinin

təsərrüfat  məĢğuliyyətində  özünə  möhkəm  yer  tutmuĢdu.  Movses  Xorenatsi 

Beyləqanda  yaĢayan  əhalinin  baĢqa  mükəlləfiyyətlərlə  yanaĢı,  pambıqdan  da  natura

Ģəklində  vergi  verdiyini  bildirir.  Moisey  Kalankatlının  məlumatına görə,  pambıq  Kür

sahillərində xüsusilə ço x yetiĢdirilirdi.  

Ölkənin  əsas əkinçi  əhalisi  Kür  və  Arazın  məhsuldar vadilərində,  Kiçik  və

Böyük  Qafqazın  dağətəyi  yerlərində  cəmləĢmiĢdi.  Ölkənin  iqtisadi  cəhətdən  daha  da

inkiĢaf etmiĢ vilayətləri məhz bu bölgələrdə id i. 

Maldarlıq  Azərbaycan  əhalisinin  həyatında  ta  qədimdən  bəri  mühüm  yer

tuturdu. ġirəli otlarla örtülü alp çəmənlikləri olan dağ  rayonları,  Kür-Araz ovalığı və

Xəzəryanı rayonların q ıĢda da demək olar, qar görməyən çölləri köçəri maldarlığ ının 

geniĢ inkiĢafı üçün Ģərait yaradırdı. 

Albaniya  öz  otlaqları  ilə  elə  məĢhur  idi  ki,  qonĢuluqdakı  ermənilər də öz

mal-qara  sürülərini qıĢlamaq üçün  alban torpaqlarına gətirirdilər.  Antik  və erkən orta 

əsrlər müəlliflərinin məlumatlarına görə burada keçi, qoyun, iribuynuzlu mal-qara, at,

donuz, dəvə bəsləyirdilər. Erkən orta əsrlər dövründə ovçuluq peĢəsi getdikcə tənəzzül

edir;  buna  müvafiq  olaraq  iri  və  xırda  buynuzlu  mal-qara  saxlayanların  sayı  artırdı. 

Albanların  bu  təsərrüfat  sahəsi  haqqında  Moisey  Kalankatlı  da  məlumat  verir; 

Albaniyada iri və xırda buynuzlu mal-qara və atların, o cümlədən minik atlarının bəs -

lənildiyi barədə yazan müəllif, ağ alban atı cinsini xüsusi qeyd edir. 

Arxeoloji  və  etnoqrafik  material  erkən  orta  əsrlər  Albaniyasında

dəvəçiliyin  də  inkiĢaf  etdiyini  göstərir.  Dəvələrdən  yük  daĢımaq  və  min ik  üçün

istifadə edird ilər. 

Tədqiqatlar  bu  dövr  Albaniyada  süd  məhsullarının  yüksək  səviyyədə

hazırlandığını  da  təsdiq  edir.  Azərbaycanlı  maldarlar  və  qoyunçular  öz

təsərrüfatlarında saxsı, ta xta və dəri nehrələrdən istifadə edird ilə r. 

Arxeoloji və etnoqrafik tədqiqatlar Albaniyada yun və dərinin geniĢ istehsalı

və tətbiqi haqqındakı məlumatı təsdiq edir. Mingəçevir qazıntılarında qoyun qırxmaq

üçün  qırxılıq  alətlər  aĢkara  çıxarılıb;  dəmir  qırxılıqlar  katakomba  (yeraltı  sərdabə) 

qəbirlərində də tapılıb. Belə dəmir qırxılıqları azərbaycanlı qoyunçular bu gün də öz 

təsərrüfatlarında iĢləd irlər. 

---