Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

34 

meylinə malik idi. Ölkənin qeyri-bərabər inkiĢafını nəzərə alaraq onu da qeyd etmə-

liyik  ki,  bu  nəticələr  Albaniyanın  ictimai  quruluĢu  aparıcı  olan  daha  inkiĢaf  etmiĢ

vilayətlərinə aiddir. 

TarixĢünaslıqda uzun  müddət  alban  dastakertlərinin əsas  istehsalçıları  qullar

olan iri mülklər olduğu fikri hakim idi. Lakin araĢdırmalar bu nöqteyi-nəzərin heç b ir

zəminə  əsaslanmadığını  nümayiĢ  etdirdi.  Sübut  edildi  ki,  Albaniya  dastakertlərinin 

əsas  istehsalçıları  torpaqsız,  lakin  Ģəxsən  azad  kəndlilər,  yardar-  icarəçilər  olmuĢdur.

Yardar  xırda  kəndli  təsərrüfatını  idarə  edir,  məhsulun  müəyyən  hissəsini  feodala,

dövlətə və ya onların hər ikisinə verməklə, icarə etdiyi torpağı əsrlər boyu becərirdi.  

Torpaq  sahibliyinin  icarə  forması  ilə  yanaĢı,  Albaniyada  icma  torpaq

mülkiyyətinin də mövqeyi güclü idi. Burada icma pay torpağına malik azad kəndlilər

hələ  uzun  müddət  mövcud  olmuĢlar.  Ġcmaçı  kəndlilər  hökmdar  xəzinəsinə  vergilər 

verir və ayrı-ayrı mü kəlləfiyyətləri yerinə yetirird ilər. 

§ 4. ĠSTĠSMAR FORMALARI 

Albaniyada  feodal  istismarının  bütün  əsas  formaları  mövcud  idi.  V  əsrdə

çağırılmıĢ Aquen məclisinin qərarlarında Ģinakanların kilsə tərəfindən istismarı haqqında 

cüzi  məlu mat vardır. Bu məlumat feodal münasibətlərinin ilkin inkiĢafı dövründə əsas

istismar  formasının  natural  töycü  alınması  olduğu  gümanına  gətirir.  Kilsə  vergiləri

mü xtəlif  xarakter  və  müvafiq  olaraq  müxtəlif  ad  daĢıyırdılar.  Aquen  qanunları 

aĢağıdakı kilsə vergilərini qeyd edir: can vergisi, kilsə "onda biri", məhsul vergisi, ruhun

rahatlanması üçün alınan vergi. Məclisin can  vergisinə  həsr edilmiĢ  üçüncü  qanununda

deyilir: "Azat və hökmdar nəslindən olan adam can payı üçün qoy sağlığında öz əli  ilə 

bir yəhər - yüyənli at və bir də nə bacarırsa, onu versin. Əgər özü sağlığında can payı

verməsə, ölü mündən sonra bunu ailəsi verməlidir". 

Qanunun  mətnindən  göründüyü  kimi,  burada  söhbət  can  vergisinin  ancaq

əyanlar  tərəfindən  ödənilməsindən  gedir.  Lakin  sosial  və  zümrə  fərqlərindən  asılı 

olmayaraq, hamı üçün zəruri olan bu vergi növü ödəniĢ xarakterinə görə hamı üçün bir

deyildi. 

Yu xarıda  xatırladığımız qanunda əyanların xüsusi qeyd edilməsi can vergisi

qədərinin onlar üçün sabit müəyyənləĢdirildiyini göstərir. Qara camaat, o cümlədən heç

bir  imtiyazı  olmayan  zümrələr  isə  can  vergisini  imkanları  çatan  miqdarda  ödəyə 

bilərdilər. 

Kilsə "onda biri" haqqında Aquen məclisinin 18-ci qanununda deyilir: "Onda

bir  ödəyən  azatlar  onun  yarısını  baĢ  (kafedral)  kilsəyə,  yarısını  isə  özlərinin  "azat" 

kilsəsinə verməlid irlər". 

Burada bir  məsələ qaranlıq qalır:  imtiyazı o lmayan zümrələrdən "onda bir" 

---

35 

alınırdı, yoxsa yox? Çox güman ki, verginin bu növü Albaniyada da hamı üçün nəzərdə 

tutulurdu və bütün xristianlardan gəlirlərinin onda bir hissəsinə müvafiq olaraq alınırdı. 

Kilsə vergilərindən biri olan "məhsul" həm də feodal vergisi idi. 

Aquen  məclisinin qəbul etdiyi  dördüncü  qanununda  deyilir:  "Xalqın  kilsəyə 

verəcəyi məhsullar bu qaydada ödənilməlidir: varlı dörd qriv

1

 buğda, altı qriv arpa və

on  altı  ölçü  çaxır  verir;  yoxsul  taxılı  iki  dəfə  az,  çaxırı  isə  imkanı  çatan  qədər 

verməlidir,  ancaq  əkin yeri və  üzümlüyü  olmayanlardan vergi  alınmamalıdır.  Qoyunu

olan bir qoyun, üç çəngə (?) yun və bir (?) pendir verir, atı olan bir  dayça, mal-qarası

olan bir bu zov verir". 

Göründüyü  kimi,  məcburi  kilsə  vergisi  olan  "məhsul"  təkcə  əkinçilik

məhsullarından  deyil,  həm  də  bütün  təsərrüfat  məhsullarından  qəti  müəyyən  edilmiĢ

miqdarda qəbul olunurdu. 

Aquen  məclisinin  beĢinci  və  on  doqquzuncu  qanunları  Albaniyada  vəfat

edənlərin qohumları tərəfindən kilsəyə verilən "ruhun rahatlanması üçün" alınan vergi

növünün olduğunu təsdiq edir. On doqquzuncu qanunda yalnız adı çəkilən bu verginin 

əsas  məğzi  məhz  beĢinci  qanunda  açılır:  "Azat,  Ģinakan  və  ya  baĢqa  bir  dindar

mərhumları  zəhmətlərinin  bir  hissəsindən  məhrum  etməmək  üçün  imkan  daxilində

ölənin xatirəsinin yad edildiyi illik  ibadəti ötürməməlidir. Əgər mərhumun atı olmuĢsa, 

kilsəyə bir at, öküzü olmuĢsa, bir  öküz  verməlidir".  Bu  qanundan görünür  ki,  "ruhun

rahatlanması" vergisinin qədəri müəyyən edilmiĢdi. Həmçinin Ģübhə doğurmur ki, nə atı,

nə də öküzü olmayandan mərhumun ruhunun rahatlanması üçün heç nə alın mırd ı. 

Aquen qanunlarının təhlili göstərdi ki, dini qayda-qanun kilsənin və ruhanilərin

xeyrinə  olan  nəzirlərin  miqdarını  müəyyənləĢdirmiĢ ,  bununla  da  könüllü  nəziri

müntəzəm alınması nəzərdə tutulmuĢ kilsə vergisinə çevirmiĢdi. 

Bu  vergilərin  ödənilməsi  kəndlilərin  və  zəh mətkeĢ  əhalinin  digər

təbəqələrinin  istismarı  formalarını  aydınlaĢdırmağa  imkan  verir.  Aquen  qanunlarının

çoxsaylı  kilsə  vergiləri  haqqında  verdikləri  məlumat  həm  dini, həm  də  dünyəvi  tarix 

üçün  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  Bu  vergilər  mənĢəcə  Bibliya  vergilərinə  əsas -

lansa da onların adları, bəzən isə xarakterləri qismən də olsa yerli  dünyəvi vergilərlə

üst-üstə düĢür. 

Azad Ģinakanlar kilsə feodal istismarından əlavə daha ikiqat zülmə  - öz a lban

dövlətləri,  eləcə  də  yerli  dünyəvi  feodalların  zülmünə  məruz  qalırdılar.  Əkinçi

icmaçılar  (Ģinakanlar)  dövlət  əkinçiləri  kimi  hökmdarın  təsərrüfat  iĢləri  baxıcısına 

torpaq vergisi, habelə baĢqa çoxsaylı vergilər ödəyirdilər.  

IV-V  əsrlərdə  irsi  xüsusi  torpaq  sahibliyinin  inkiĢafı  və  əmtəə-pul

münasibətlərinin  canlanması  Ģəraitində  dövlət  rentası  həm  natura,  həm  də  pulla 

alınırdı.  Müxtəlif  əməllərə  görə cərimələr  də pulla ödənilirdi. Kənd icması vergi vahidi

olaraq qalırdı. Vergi ellik zəmanət əsasında bütün icmadan alınırdı. Dövlət torpaqlarında 

iĢləməklə ödəmə rentası (yolların çəkilməsi, qalaların, müdafiə qurğularının, sarayların  

1

 Qriv - çəki vahidi; təqr. 9,729 q  

---