Axlaq sayesinde indd
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Айятуллащ ял-цзма Мякарим Ширази 171 ƏXLAQLA TƏRBİYƏNİN RABİTƏSİ Hər bir insanın önündə duran mühüm məsələlərdən biri də tərbiyədir. Dini təfəkkür baxımından tərbiyə geniş mənada bütün yaradılışı əhatə edir. Peyğəmbərlərin, dinin böyük alim və şəxsiyyətlərinin bütün zəhməti həmin məqsədə nail olmaq üçündür. İnsanlıq, əmin-amanlıq, xoşbəxtlik və səadət tərbiyəsiz mümkün deyil və həyatın tələbi olan belə bir qurum üçün bütün qüvvə və imkanlardan istifadə etmək lazımdır. Əxlaq elminin qarşıya qoyduğu son məqsəd də bütün yaxşı və pis xislətlər, onların əmələgəlmə səbəbləri və inkişafı haqda geniş məlumat verdikdən sonra “hüsni-əxlaq”a yiyələnmə və rəzil sifətlərlə mübarizədir ki, məhz “tərbiyə” ilə mümkündür. Tərbiyə nədir? Bəzi psixoloqlar doğru yolu tutmağa və gələcək həyatı naminə məsuliyyət daşımağa hazırlığı tərbiyə adlandırırlar. Bəziləri isə onu müəyyən məqsəd üçün daxili istedad və qüvvələrin inkişaf etdirilməsi kimi izah edirlər. Məşhur psixoloq Can Deyvi və onunla həmfikir 172 Яхлаг сайясиндя саьлам щяйат olanlara görə, tərbiyə ötən sınaq və təcrübələrdə dönüş yaratmaq və onların bərpasından ibarətdir. Belə ki, bu proses məna kəsb edərək fərdi gələcək təcrübələrin idarəsi üçün hazırlayır. 1 Bizim fikrimizə görə, bu üç tərif bir mövzunu açıqlayır; üçüncü tərif tərbiyənin mahiyyətini, birinci tərif məqsədini, ikinci tərif isə nəticəsini göstərir. Quran və tərbiyə “Tərbiyə” sözü lüğəvi kökünə əsasən, qaldırmaq və inkişaf etdirmək mənasını daşıyır. Belə nəzərə çarpır ki, bu sözün bir termin kimi istifadəsi elə də qədim tarixə malik deyil. Ona görə də, Qurani-Kərimdə həmin mənada “tərbiyə” sözünə rast gəlinir və onun yerinə “təzkiyə” və “zülmətdən nura çıxarma” kimi başqa ifadələr görünür. Məsələn, aşağıdakı iki ayədən birində “təkvini tərbiyə”yə 2 , digərində isə “təşrii tərbiyə”yə 3 toxunulur. Birinci ayədə belə buyurulur: {ِرﻮﱡﻨﻟا َﱃِإ ِت َماُﻠﱡﻈﻟا َﻦﱢﻣ ﻢُﻜَﺟِﺮْﺨُﻴِﻟ ُﻪُﺘَﻜِﺋ َﻼَﻣَو ْﻢُﻜْﻴَﻠَﻋ ﱢﲇ َﺼُﻳ يِﺬﱠﻟا َﻮُﻫ} 1. “Sizi zülmətdən (nadanlıq, şirk və günah) nura (iman, elm və təqva) çıxarmaq üçün mələkləri ilə birlikdə sizə salam və mərhəmət göndərən Odur!” 4 Allahın və mələklərin salam və salavatı bəndələrə nazil olan rəhmət, mərhəmət və bərəkətdir ki, onları azğınlığın zülmətindən çıxararaq qəlblərini hidayət nuru ilə işıqlandırır. İkinci ayədə isə belə buyurulur: 1 . “Təlim və tərbiyənin üsulları”, Əli Şəriətmədari, ixtisarla. 2 . Xilqət aləmindəki qanunauyğunluqların tələbi. 3 . Müəllim və ya hər hansı şəxsin proqram əsasında verdiyi tərbiyə. 4 . “Əhzab” surəsi, ayə 43. Айятуллащ ял-цзма Мякарим Ширази 173 َﱃِإ ِت َماُﻠﱡﻈﻟا َﻦﱢﻣ ﻢُﻜَﺟِﺮْﺨُﻴِﻟ ٍتﺎَﻨﱢﻴَﺑ ٍتﺎَﻳآ ِﻩِﺪْﺒَﻋ َﲆَﻋ ُلﱢﺰَﻨُﻳ يِﺬﱠﻟا َﻮُﻫ} {ِرﻮﱡﻨﻟا 2. “Sizi zülmətlərdən nura çıxarmaq üçün Öz bəndəsinə (Mühəmməd (s)) açıq-aşkar ayələr nazil edən Odur!” 1 Verilən ayələrə əsasən, belə başa düşülür ki, insan dini təlim-tərbiyəsiz, eynilə qaranlıq və zülmətə düşən kəsə bənzəyir. Ona verilən hər hansı qüvvə və istedad həqiqi məqsədə xidmət etmir və yolunu itirmiş sərgərdan kimi, daim məqsəddən uzaqlaşır. Tərbiyə isə onu zülmətdən nura çıxarır, mənəvi inkişafı doğru yola düşərək onu məqsədə tərəf aparır. Şəxsiyyət və mənlik “Şəxsiyyət” sözü yalnız elm, psixologiya və əxlaqa xas bir termin deyil və ümumxalqın gündəlik söhbətləri əsnasında işlənir və təqribən, hər kəs onun mənasını (qısa şəkildə) bilir. Bununla belə, “şəxsiyyət”in dəqiq və aydın tərifini demək çətin məsələdir. Ona görə də, psixoloqlar onu müxtəlif cür tərif edirlər. Maraqlıdır ki, onlardan birinin dediyinə əsasən, ona yüzlərlə tərif verilsə də, hər biri bir yönünü açıqlayır. Bu tərifdən bir neçəsi diqqəti özünə cəlb edir: 1. Şəxsiyyət – fərdin cəmiyyətdə qoyduğu təsirlərin məcmusudur. Başqa sözlə, hər kəsin şəxsiyyəti onun ictimai nüfuz və təsirindən ibarətdir. 2 Bu kimi natamam təriflərdəki irad odur ki, həm ictimaiyyətdən uzaq düşənlərə şamil olmur, həm də 1 . “Hədid” surəsi, ayə 9. 2 . “Rəvanşenasiye-rüşd”, səh.453. 174 Яхлаг сайясиндя саьлам щяйат ruhi səciyyələrə göz yumaraq şəxsiyyəti əməli çevrədə məhdudlaşdırır. Halbuki şəxsiyyət ruhi-mənəvi keyfiyyətlərlə təmsil olunur. 2. Şəxsiyyət – fərdin adət, fikir, nitq, meyil və istək, hərəkət tərzi və dünya görünüşündə büruzə verən rəftarının ümumi forması deməkdir. Məşhur psixoloq Markuistə mənsub bu tərifdə də, müəyyən qədər məhdudiyyətlər gözə çarpır. 3. Şəxsiyyət – insanın rəftar və davranış tərzini müəyyənləşdirən hiss və təəssüratlarındakı, idrak və yaddaşlarındakı daxili nəzmə deyilir. Bu tərifdə şəxsiyyət daxili sifət kimi göstərildiyindən ötən iradlardan uzaqdır. Amma şəxsiyyəti, insani dəyərləri ehtiva edən sifət, halət və səciyyələrin məcmusundan ibarət fərdi və ictimai təsirlərin mənşəyi hesab etsək, onun əsl məfhumuna daha yaxın olacaq. Mənlik: Bir çox psixoloqlar “mənlik” və “şəxsiyyət”in hər ikisinin bir məna daşıdığını deyirlərsə, bəziləri isə onların fərqli olduğuna etiqadlıdır. Onlar mənliyi əxlaqi yönə – yaxşı və pis sifətlərə aid, şəxsiyyəti isə bütün ruhi, əxlaqi, hissi, hətta rəftarla bağlı keyfiyyətlərə belə şamil edirlər. Hərçənd, hər fənnin terminologiyasına kənardan müdaxilə olunmasa da, lakin müasir dilimizdə bu iki söz bir mənanı çatdırır. Əgər şəxsiyyət insanı başqalarından fərqləndirən fərdi sifət və keyfiyyətlərin məcmusundan ibarət xassədirsə, mən sözündən götürülən “mənlik” də adi danışıq və lüğət kitablarına görə, “zat”, “xasiyyət” mənasını bildirir. Айятуллащ ял-цзма Мякарим Ширази 175 Tərbiyə ilə şəxsiyyətin əlaqəsi Şəxsiyyəti hər necə mənalandırsaq da, onun tərbiyə ilə əlaqəsini qırmaq mümkün deyil. Həqiqətdə tərbiyə ya insanlarda şəxsiyyəti göstərən (buna əsasən, hamının ona malik olduğunu deməliyik), ya da onu icad edən bir vasitədir (belə ki, ya bütövlükdə, ya da bir qismində şərikdir). Hər iki surətdə onun tərbiyə ilə sıx əlaqəsi vardır. Müəyyən hadisələr üzündən cəmiyyətdən uzaq düşən və ya uşaqlıqdan vəhşi heyvanlar arasında boya-başa çatanların üzərində aparılan tədqiqatlara əsasən, onlarda qeyri-adi rəftarlar, idrak səviyyələrinin son dərəcədə zəifliyi, insani keyfiyyətlərdən məhrum olmaq kimi ciddi problemlər müşahidə olunur ki, bu da şəxsiyyətlə tərbiyə arasındakı əlaqəni göstərən aşkar dəlildir. Həmçinin, təqribən, eyni səth və şəraitdə yaşayan xalqlar arasında birinin ləyaqətli rəhbərə görə sürətlə başqalarından irəli keçməsi, böyük addımlarla tərəqqisi geniş mənada tərbiyənin fərd və cəmiyyətdə rolunu ifa edən bir nişanədir. Ayrı-ayrı mühitdə boya-başa çatan oxşar vəziyyətli fərdlər arasındakı aşkar fərqlər, yaxud iki müxtəlif mühitə düşən kəsdə müşahidə olunan hallar şəxsiyyətlə tərbiyənin arasındakı sıx əlaqəni göstərir və burada bizə bir alimin sözünü yada salır: “Uşaqları mənə tapşırın və onları istədiyiniz hər hansı əhval-ruhiyyədə – şücaətli, qorxaq, səxavətli, paxıl... tərbiyə edim.” Şəxsiyyəti təşkil edən amillər İnsanda şəxsiyyəti formalaşdıran amillər çoxdur və bəlkə də onları bir-bir saymaq çətin olsun. Bununla 176 Яхлаг сайясиндя саьлам щяйат belə, onların ən mühümləri aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Xilqət (cismi və ruhi parametrlər); 2. İrsiyyət; 3. Üzvi orqanlar ; 4. Qida; 5. Ailə mühiti; 6. İctimai mühit; 7. Təhsil; 8. Dost və yoldaşlıq; 9. (Özü və başqaları tərəfindən) təlqinlər; 10. Dünyagörüşü; 11. Gözlənilməz hadisələr; 12. Şəxsi iradə və çalışqanlıq. Şəxsiyyətlə tərbiyə arasındakı sıx əlaqəni nəzərə alaraq qeyd edilən amilləri başqa bir baxışla tərbiyəvi amillər də adlandırmaq olar. Onların hər biri ayrıca elmi bir sahəni təşkil etdiyindən onu “insan və tərbiyəvi məsələlər” adı altında araşdırmaq olar. Bu müvəffəqiyyətli işin ümidi ilə! Айятуллащ ял-цзма Мякарим Ширази 177 MÜNDƏRİCAT ÖN SÖZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Biz bu sətirlərdə nəyi arayırıq? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 ƏXLAQ VƏ TƏRBİYƏ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Pis əxlaq bir növ xəstəlikdir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Nəfslə mübarizə, yaxud böyük cihad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Səadət və xoşbəxtlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Səadət yalnız ruhi yönəmi malikdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Mötədil və orta mövqeli məktəb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Fərdi və ictimai əxlaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Böyük yanlış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Əxlaqi-psixoloji pozuntuların müalicəsi . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Əxlaqın gigiyenası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 KLASSİK ALİMLƏRİN NƏZƏRİNDƏ ƏXLAQIN ÜSULLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Təhqiq və tənqid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Yaxşı və pis rəftarın əxlaqi meyarı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Əxlaqın fərdi və guşənişin həyat tərzinə baxışı . . . . . . . . . . 34 Mədəni-ictimai təfəkkürün tərəfdarlarının dəlilləri . . . . . . . 37 Tərki-dünyalığın müstəsna halları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 “Müraqibə” və “mühasibə”, yaxud məqsəd və nəticələrin 178 Яхлаг сайясиндя саьлам щяйат araşdırılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 ÖZÜNÜİSLAHDA İLK ADDIM DİL VƏ DANIŞIQ . . . . 46 Dil – zahir və batinin aynası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Dildən çıxan otuz böyük günah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Sükut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 DÜZ DANIŞMAQ ŞƏXSİYYƏTİN BARİZ NİŞANƏSİ . . 53 Doğruluğun dəyər və əhəmiyyəti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Düz danışmağın təsirləri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Yalan – günahların mənşəyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Yalan imanla uyğun gəlmir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Yalan insanı dəyərdən salır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Yalançı özünə də inanmır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Yalanın mənşəyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Yalanın müalicəsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Yalanın müstəsna halları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 “Tövriyə” nədir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 “Tövriyə” yalan sayılırmı və ondan müstəsna hallardan başqa zamanlarda da istifadə etmək olarmı? . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 “Tövriyə” haqqında yeni izah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 QEYBƏT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Namərdlərin qorxulu silahı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Qeybətin əsas amilləri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Qeybətin təhlükələri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Qeybətin fərdi və ictimai təsirləri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Qeybətin həddi-hüdudu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Айятуллащ ял-цзма Мякарим Ширази 179 Qeybətin müstəsna halları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Fasiq kimdir və nə üçün qeybəti caizdir? . . . . . . . . . . . . . . . 89 SUİ-ZƏNN VƏ BƏDBİNLİK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Bədbinlikdən uzaq olan sağlam cəmiyyət . . . . . . . . . . . . . . . 91 Bədbinlik və bədgümanlığın səbəbləri . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Bədbinliyin ictimai zərərləri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Bədbinliyin fərdi zərərləri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Bədbinliklə mübarizə yolları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Bədbinliyin müalicəsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Diqqət . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 ƏXLAQ SAYƏSİNDƏ SAĞLAM CƏMİYYƏT . . . . . . . . . 104 Əxlaqi normalarsız sağlam cəmiyyətdən söz gedə bilməz! . . 104 İnsanın ictimai həyatındakı məziyyətləri . . . . . . . . . . . . . . . 105 Cəmiyyəti formalaşdıran amil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Birgə yaşayışda dəyər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 İslam və ictimai məsələlər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Fərdi həyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 İslam və rahiblik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Tarixi fakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Psixoloji fakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Xristianlıqda rahiblik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 İCTİMAİ VAHİD VƏ QURUMLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Böyük və qüdrətli cəmiyyətin təşkili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Ən güclü ictimai ittifaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 İslam və vahid dünya icması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Vəhdət yaradan baxış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 180 Яхлаг сайясиндя саьлам щяйат İslamda birliyin rəmzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 1. Əxlaqi təkamül . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 2. Əfv və güzəşt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 3. Pisliyi yaxşılıqla ödəmək . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 4. Sərtliyi tərk etmək . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 MƏNƏVİ TƏSİR AMİLLƏRİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Nə zaman öyüd-nəsihətlər başqalarına müsbət təsir bağışlayır? 154 Həqiqəti aramalı, yoxsa münaqişə salmalı? . . . . . . . . . . . . . 158 Müsbət təsirli amillər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 ƏXLAQLA TƏRBİYƏNİN RABİTƏSİ . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Tərbiyə nədir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Quran və tərbiyə . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Şəxsiyyət və mənlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Tərbiyə ilə şəxsiyyətin əlaqəsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Şəxsiyyəti təşkil edən amillər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 MÜNDƏRİCAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Айятуллащ ял-цзма Мякарим Ширази 181 182 Яхлаг сайясиндя саьлам щяйат Hazırlığa verilmişdir: 28.03.2013 Çapa imzalanmışdır: 08.05.2013 Nəşrin ölçüsü: 86x60. 1/8 Fiziki çap vərəqi: 23 Sayı: 1000 M T T Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|