At fakulteti «Tasdiqlayman» Milliy libos va san’at fakulteti dekani A. Turakulov

2.2. Zanjirli uzatmaning ishlash qobiliyati va uning texnikadagi o’rni

Zanjirning bir yurishida har bir sharnirda to‘rtta burilish amalga oshiriladi: - ikkitadan yetaklovchi va yetaklanuvchi yulduzchalarda. Bu burilishlar vtulka va valiklarning yeyilishiga sabab bo‘ladi. Ularning markazlari ∆P z ga uzoqlashadi. Zanjirning xizmat qilish muddati o‘qlararo masofa a, kichik yulduzchaning tishlar soni z1 , sharnirdagi yuklanish yoki bosim, moylash sharoiti, sharnir detallari materialining yeyilishga bardoshliligi, ruxsat etilgan nisbiy yeyilishga bog‘liq bo‘ladi. Zanjirni umrboqiyligiga eng ko‘p ta’sir qiladigan omil sharnirdagi bosim qiymati bo‘ladi.

Zanjirli uzatmani ishlash jarayonida, zanjirning ishdan chiqishining asosiy sababi, zanjir sharnirlarining yeyilishi bo‘lib, uni baholovchi me’zon sifatida ilashishdagi zanjir sharniri bilan yulduzcha tishi orasidagi bosim qabul qilingan. Shuning uchun zanjirli uzatmaning ishlash qobiliyati zanjirning yeyilishga chidamligi bilan baholanadi va uni hisoblash zanjir sharniridagi bosimga asoslanadi.

bu yerda, p – sharnirdagi bosim; Ft – aylana kuch; Кэ – koeffitsiyent; Аоп - sharnirning yulduzcha tishi bilan kontakt yuzasi; [р] - ruxsat etilgan bosim.
Mashinasozlikda mexanik, elektrik, pnevmatik va gidravlik uzatmalardan foydalaniladi. Mashinaning energiya manbaidan, mashinani ish bajaruvchi qismlariga harakatlarnibajarish uchun talab qilingan quvvatni uzatib beruvch mexanik qurilmalarga mexanizmlar uzatmalar deyiladi. Mexanik uzatmalar mashina detallari fani doirasida o’rganiladi. Ishqalanish kuchi hisobiga ishlaydigan uzatmalar: -tasmali va friktsion uzatmalar. Ilashish hisobiga ishlaydigan uzatmalar: -tishli, zanjirli va chervyakli uzatmalar Energiyani bevosita energiya manbaidan qabul qilib oluvchi val yetaklovchi val deb, bu valdan energiyani qabul qilib, ish bajaruvchi qismlarga uzatuvchi va yetaklanuvchi val deb ataladi. Uzatmalarni asosiy parametrlari: foydali ish koeffitsienti  va uzatish soni i hisoblanadi. Zanjirli uzatma yetaklovchi va yetaklanuvchi yulduzlardan va ularni qamrab oluvchi zanjirlardan tashkil topgan bo’ladi. Bu uzatma, uzatish soni qiymati o’zgarmagan holda ancha uzoq; 8 m gacha bo’lgan o’zaro parallel vallarga aylanma harakat uzatish uchunxizmat qiladi.
Tuzilishi jihatdan rolikli, vtulkali va tishli zanjirlar qo’llaniladi. Zanjirli uzatmalar afzalliklari: o’lchamlari aytarli katta emas, massasi kam, almashtirish oson, o’qlararo masofaning chegaralanmaganligi, f.i.k. yuqori. Kamchiligi:eyilishi hisobiga uzayadi, shovqin chiqarib ishlaydi, to’satdan uzilib ketishi mumkin. O’qlari bilan birgalikda harakatlanadigan tsilindrik tishli g’ildiraklardan iborat uzatmalar majmuasi planetar uzatmalar deyiladi. Ikki yoki birnechta parallel vallar orasida harakatni uzun bukiluvchan zanjir va yulduzcha yordamida ilashishi bilan amalga oshirilishiga zanjirli uzatma deyiladi. Zanj irli uzatma zanj ir va yulduzchalar (yetakchi (1) va yetaklanuvchi (2)dan tashkil topgan). Zanjirli uzatma harakatni tishli uzatmaga nisbatan o ‘qlar orasidagi masofa katta bo‘lganda berish imkoniyatini beradi. Foydali ish koeffitsienti ancha yuqori (0,96-0,97). Valga tasmali uzatmaga nisbatan kam kuchtushadi. Bir zanjir bilan bir nechta yulduzchalarga (vallarga) aylanma harakat berib bo‘ladi. Zanjirli uzatmaning kamchiliklari quyidagilardan iborat: ish paytida shovqin chiqadi, montaj qilishda va ishlatishda e’tibomi talab qiladi, zanjimisozlash va o‘z vaqtida moylash zarur, zanjir shamirlaritezyeyiladi, qimmat turadi va hokazo. Zanjirli uzatmalar har xil stanoklarda, velosiped va mototsikllarda, parmalash jihozlarida, ekskavator va kranning harakatlantiruvchi mexanizmlarida, ayniqsa, qishloq xo‘jalik mashinalarida (to‘qimachilik va paxtani qayta ishlash sanoatida) ko‘p ishlatiladi.

Zanjir qadami va tezligi qancha katta bo’lsa, unda shunchalik katta dinamik kuch xosil bo`ladi. Shuning uchun t ni kichikrokolishga xarakat qilinadi. Lekin t kichik bo’lganda zanjir og’ir bo`ladi. Yuqorida keltirilgan sabablarga ko’ra zanjir qadami kichik yulduzcha uchun ruxsat etilgan aylanishlar soniga qarab jadvaldan qabul qilinadi.
Yulduzcha tishlar sonini qabul qilish. Uzatmani loyixalashda yetakchi yulduzchaning tishlar sonini kichik olishga xarakat qilinadi. Lekin yuqorida aytganimizdek yetakchi yulduzchaning tishlar sonini kichik bo’lganda zanjir tezligi yuqori bo`ladi.Bu esa yana ortiqcha dinamik kuchlarni keltirib chikaradi. Shu sabablarga ko’ra, yetaklovchi yulduzchaning tishlari sonini tajriba yo’li bilan aniqlangan ma’ium tavsiyalar asosida qabul qilinadi.
Yetaklanuvchi yulduzchaning o’lchamlari juda katta bo’lmasligi uchun uning tishlari soni qiymati chegaralanadi.
Zanjirni sharnirlardagi solishtirma bosim bo`yicha tekshirish.
Zanjirning ishga yarokliligi sharnirning yeyilishga chidamliligi bilan baxolanadi. Sharnirning yeyilish darajasi esa, valik bilan vtulkaning tutash sirtidagi solishtirma bosimining mikdoriga boglik bo`ladi. SHu sababli uzatmani loyixalashda zanjir tanlangandan keyin sharnirdagi solishtirma bosim bo`yicha quyidagi shart bilan tekshiriladi:

bu erda, P - solishtirma bosim
F_t - yetaklanuvchi shkivdagi aylanma kuch
- nagruzka koeffitsienti
S - kontakt yuzasining kuch yo’nalishiga tik tekislikka proektsiyasi
- ruxsat etilgan solishtirma bosim
Vtulka-rolikli zanjirlar uchun:

bu erda, d - valik diametri
- vtulka uzunligi
XULOSA

Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Respublikamizdagi iqtisodiy, siyosiy va badiiy madaniyat tizimlarida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar har bir shaxs uchun, uning turmushining barqaror bo‘lishi uchun katta imkoniyatlar tug‘diradi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ko‘rsatib berganidek, «...Mamlakatni modernizatsiya qilish va aholiga munosib sharoit yaratib berish borasida o‘z oldimizga qo‘ygan maqsad va vazifalarimiz hamda mintaqa va jahon bozorlarida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, kuchli talab va raqobat iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirishni ob’ektiv shart qilib qo‘ymoqda». Bunday shartlardan biri – jamiyatdagi muammolarga ilmiy yondashishdir. Bu yondashuvda mazkur fan muhim o‘rin tutadi.

Shuni alohida ta’kidlash joizki, chizmachilik faning rivojlanishida SHarq olimlarining buyuk mutafakkirlarining o‘rni beqiyosdir. Yurtimizda yaratilgan qadimiy inshootlar, noyob tasviriy, me’moriy asarlarga maftun bo‘lib qolarkanmiz, shunday yuksak badiyatni bunyod etgan me’mor, musavvir va haykaltaroshlarning san’ati, mahoratidan qalbimizda iftixor xissiyotlari uyg‘onadi. Buyuk vatandoshimiz Muhammad Muso al-Xorazmiy ko‘plab fanlarning rivojlanishiga asos solganlar. Xorazmiy o‘zinig xayoti davomida algebra, astranomiya, geografiya geometriya va boshqa fanlarga ulkan xissa qo‘shgan. Bu mavzuni bayon qilishda o`quvchilarga chizmalarda har хil shartlilik va sоddalashtirishlardan fоydalanilsa sеzilarli daraja grafik ishlarining hajmi kamayib, chizmalar ancha soddalashishini aytish kerak. Chizmalarda qo`llaniladigan ayrim shartlilik va sоddalashtirishlarni o`qituvchi tоmоnidan tayyorlangan o`quv plakatlaridan ham ko`rsatish mumkin.
Shunday qilib, uzun buyumlar (val, dasta, shatun, stеrjеn va bоshqalar)ning chizmada uzib tasvirlanishi ham sоddalashtirish hisоblanadi. Ikkita aylanish jismlarining kеsishish (o`tish) chiziqlarini chizmada aniq yasashlar talab qilinmagan hоllarda standartlarda ularning sоddalashtirib tasvirlashga ruхsat bеrilgan.
Chizmalarga o`lchamni quyidagi tartibda qo`yish maqsadga muvоfiq: chizmaga avval gabarit o`lchamlar qo`yilib, dеtalning tashqi kоnturlari ko`rsatiladi; undan kеyin dеtaldagi elеmеntlar (tеshik, o`yiq, chiqiq va bоshqalar)ning o`rnini ko`rsatuvchi o`lchamlar va охirida qоlgan o`lchamlar qo`yiladi.
Ko`pchilik hоllarda o`lchamlarni bazaviy sirtlardan bоshlab qo`yiladi. Masalan, chiziqli o`lchamlar dеtalning ishlоv bеrilgan yon sirtidan bоshlab qo`yiladi. O`lcham qo`yish variantlari ko`rsatilgan.
Valik yoki vtulka tipidagi dеtallarga o`lcham qo`yishda hamma vaqt aylanish sirtining diamеtri ko`rsatiladi. Bu tоkarlik stanоklarida ishlоv bеrishni nazоrat qilish talablaridan kеlib chiqadi. Gеоmеtrik jismlarga o`lcham qo`yilmaganda, hamda o`lcham, bеlgi va yozuvlardan fоydalanilgandagi zarur va yеtarli tasvirlar sоnini aniqlashga misоllar kеltirilgan.